ერთი შეხედვით, ბორხესი-კრიტიკოსი შეკავშირების უცნაური დემონით ატანილსა ჰგავს. ზოგიერთი მისი ესეს შინაარსი განსხვავებულ ინტონაციათა მოკლე ჩამონათვალზე დაიყვანება, ცვლილებებზე, რომელსაც ცალკეული იდეები, თემები და მეტაფორები განიცდიან საუკუნეთა მანძილზე: რიკეტსი და ჰესკეტ პირსონი ოსკარ უაილდს მიაწერენ ფრაზის, purple patches გამოგონებას, მაგრამ ეს ფორმულა უკვე “პიზონთა მიმართ ეპისტოლეებში” არსებობს; ჯონ დონიდან ორი საუკუნის შემდეგ, ფილიპ მაინლენდერმა წამოაყენა ჰიპოთეზა ღმერთის თვითმკვლელობის შესახებ; პასკალისეული სანაძლეოს იდეა უკვე გამოთქმული ჰქონდათ არნუბიუსს, სირმონსა და ალგასელს; ორი უსასრულობა ლეიბნიცთანაც იჩენს თავს და ვიქტორ ჰიუგოსთანაც; ქითსის ბულბული პლატონის გაგრძელებაა და შოპენჰაუერს განჭვრეტს; კოლრიჯის სიზმრიდან მოტანილი ყვავილი წინ უძღვის უელსის მომავლიდან მოტანილ ყვავილს და ჯეიმსის პორტრეტს – რომელიც წარსულიდან წამოიღეს; უელსმა “ჩვენი დროისთვის გადაამუშავა იობის წიგნი, პლატონის დიალოგების უბადლო, ძველებრაული მიბაძვა”; პასკალის სფერო ჰერმეს ტრისმეგისტოსიდან იღებს დასაბამს – რაბლეს გავლით – ან პლატონისეული პარმენიდედან აღმოცენდა და “ვარდის რომანი” გამოიარა. ნიცშემ უარყო სოკრატემდელთა თეორია მარადიული მობრუნების შესახებ და შემდეგ, მოგვიანებით, თავადვე აღმოაჩინა იგი…
თუკი ბორხესი არ ეძებს წყაროებს, იგი სიამოვნებით გამოჰყოფს ხოლმე წინამორბედებს: უელსისთვის (რონი, ლიტონი, პელტოკი, სირანო, ვოლტერი, ბეკონი, ლუკიანე), ბეკფორდისთვის (ერბელო, ჰამილტონი, ვოლტერი, გალანი, პირანეზი, მარინო), კაფკასთვის: “კაფკას წინამორბედთა გამოვლენა დიდი ხანია მიზნად დავისახე. როცა პირველად წავიკითხე, ვერავის მივამსგავსე – ეს იყო რიტორიკულ აპოლოგიათა უნიკუმი; მაგრამ, როცა გავუშინაურდი, მისი ხმა და თვისებები სხვა ლიტერატურებისა თუ სხვა ეპოქათა ტექსტებში ამოვიცანი. მოვიყვან რამდენიმე მაგალითს ქრონოლოგიურად”, და ამას მოჰყვება ზენონი, ხან იუი, კირკეგორი, ბრაუნინგი, ბლუა და ლორდ დანსენი. როცა ასეთ ჩამონათვალს ხედავ და არ გესმის იდეა, რომელიც სიცოცხლეს ანიჭებს ყველაფერ ამას, დიდი რისკია ნესტორ იბარას ფრაზა გაიმეორო “გამოგონილი ისტორიების” წინასიტყვაობიდან, სადაც იგი “პედანტიზმთან გამართულ გაცნობიერებულ და ზოგჯერ სასიამოვნო ფლირტზე” საუბრობს; შემდეგ კი ისღა დაგრჩენია, ბორხესის კრიტიკა საუნივერსიტეტო კომპილაციათა უხალისო წყებაში მოათავსო. შეიძლებოდა ასევე გაგვეხსენებინა თვალსაზრისთა და ჩვეულებათა შეთანხმებული თუ შეუთანხმებელი ჩამონათვალის გრძელი რიგი, რის მიხედვითაც მონტენი თავის პირველ ესეებს ქმნიდა. მონტენთან ასეთი დაახლოება უფრო გამართლებულიცაა; მათი საერთო სურვილი, შეექმნათ ყოვლისმომცველი კატალოგი, შესაძლოა ამ ორი მოაზროვნის გარკვეულ სულიერ ნათესაობაზე მეტყველებს და ორივე ცდილობს თავიანთი თავბრუსხვევა და ეჭვი ერუდიციის იდუმალ ლაბირინთებში გამოკეტოს. თუმცა, შეკავშირების ბორხესისეული ვნება და პარალელიზმების სიყვარული შედარებით უფრო სიღრმისეულ იდეას პასუხობს და დასკვნებს აქედან, არსებითი მნიშვნელობა აქვს ჩვენთვის. ამ იდეის შედარებით აგრესიულ ფორმულირებას ჩვენ ვნახავთ მოთხრობაში “ტლიონი, უკბარი, Orbis Tertius“: “თავისთავად ცხადია, რომ ყველა ნაწარმოები ერთი ზედროითი და ანონიმური ავტორის მიერაა შექმნილი”. ამ იდეის გულისთვის, ტლიონის მწერლები ხელს არ აწერენ თავიანთ წიგნებს და მათთვის უცხოა პლაგიატის ცნება, ისევე, როგორც გავლენა და აპოკრიფი. გარკვეულწილად ტლიონის მწერლები იყვნენ ჯორჯ მური და ჯეიმს ჯოისი, რომლებიც თავიანთ ნაწარმოებებში “სხვისი ნაწერისა და ნააზრევის ინკორპორირებას ახდენდნენ”; ოსკარ უაილდიც ტლიონის მწერალი იყო, ოღონდ პირიქით, რადგან “ხშირად ჩუქნიდა სიუჟეტებს მათ, ვისაც მისი დამუშავების სურვილი ჰქონდა”; ამ რიგს შეგვიძლია მივათვალოთ სერვანტესი, კარლეილი, მოსე ლეონელი და მრავალი სხვა, მათ შორის, ალბათ თავად ბორხესიც, – ისინი ვიღაც გამოგონილ ადამიანს მიაწერდნენ ხოლმე თავიანთი ნაწარმოებების ავტორობას; მაგრამ ტლიონის მწერალი par excellence პიერ მენარი იყო, საუკუნის დასაწყისის ნიმელი სიმბოლისტი, რომელსაც მობეზრდა განსჯები ლაიბნიცისა და რაიმონდ ლულიუსის შესახებ, ან ვალერის “ზღვის სასაფლაოს” ალექსანდრიული ლექსით გაწყობა (ისევე, როგორც თავად ვალერი სთავაზობდა თანამედროვეებს ერთი ტერფით გაეზარდათ შვიდტერფიანი “მოპატიჟება სამოგზაუროდ”) და ერთ მშვენიერ დღეს ახლიდან შეუდგა – საკუთარ გამოცდილებაზე დაყრდნობითა და აზროვნების ანაქრონიზმების გამორიცხვით – “დონ კიხოტის” ორივე ნაწილის წერას და ნაწილობრივ განახორციელა კიდეც თავისი ჩანაფიქრი, თანაც საოცარი სიზუსტით. როცა თავის თავზე ცდიდა საკუთარ მეთოდს, ბორხესმა ამ იდეის ძველი ვერსიებიც გაიხსენა – შელის იქნებოდა ეს, ემერსონის თუ ვალერის. შელის მიხედვით, ყველა ლექსი ერთი საყოველთაო პოემის ფრაგმენტებს წარმოადგენს. ემერსონისთვის “სამყაროში არსებული ყველა წიგნის ავტორი ერთადერთი პიროვნებაა”. რაც შეეხება ვალერის, ჩვენ ყველას გვახსოვს მისი მოთხოვნა, წარმოედგინათ ლიტერატურის ისტორია “როგორც ლიტერატურის მწარმოებელი და მომხმარებელი სულის ისტორია, ისტორია, რომელიც ისე შეგვეძლო დაგვეწერა, რომ არც ერთი მწერლის სახელი არ გვეხსენებინა”.
ესაა ლიტერატურის აღქმა, როგორც ერთგვაროვანი და შექცევადი სივრცისა, სადაც არ არსებობს არც ინდივიდუალური თავისებურებები და არც ქრონოლოგია, ესაა ეკუმენური გრძნობა, რომლის წყალობითაც მსოფლიო ლიტერატურა უზარმაზარ ანონიმურ ქმნილებად წარმოგვიდგება, სადაც ყოველი ავტორი მხოლოდ ზედროითი და უპიროვნო სულის შემთხვევით განსახიერებად წარმოგვიდგება, რომელსაც, პლატონის ღმერთივით, შეუძლია ყველაზე ლამაზი სიმღერა შთააგონოს ყველაზე მდარე პოეტს და XVIII საუკუნის ინგლისელი პოეტის მეხსიერებაში აღადგინოს XIII საუკუნის მონღოლი იმპერატორის ხილვები, – პოზიტივისტებს ასეთი იდეა მხოლოდ ფანტაზია ან ბოდვა შეიძლება ეგონოთ. ჯობია, მათში მითი დავინახოთ, ამ სიტყვის ზუსტი მნიშვნელობით, როგორც აზრის სიღრმისეული გაქანება. ბორხესი თავად მოინიშნავს ინტერპრეტაციის ორ შესაძლო დონეს: უმაღლესი, ანუ “პანთეისტური” ვერსიის თანახმად, ავტორთა, ნაწარმოებების, მოვლენებისა და საგნების ხილულ სიმრავლეში ერთი სული სახლობს და ატომთა ყველაზე შემთხვევით კომბინაციებში შეიძლება ერთი ღმერთის დაწერილობა გაიშიფროს; ამ ჰიპოთეზის თანახმად, წიგნების სამყარო და სამყაროს წიგნი – ერთი და იგივეა და თუკი “დონ კიხოტის” მეორე ნაწილის გმირს შეუძლია მისი პირველი ნაწილის მკითხველი იყოს, ხოლო ჰამლეტს კი ძალუძს “ჰამლეტის” მაყურებელი “შეიქნას”, მაშინ აქედან იქნებ ის გამომდინარეობს, რომ ჩვენც, მისი მკითხველები ან მაყურებლები, ჩვენთვის გაუცნობიერებლად გამოგონილი პერსონაჟები ვართ და იმ მომენტში, როცა “ჰამლეტს” ან “დონ კიხოტს” ვკითხულობთ, ვიღაც სხვა შესაძლოა ჩვენს შესახებაც კითხულობდეს, წერდეს ან შლიდეს ჩვენს კვალს ფურცელზე. მეორე დონეს წარმოადგენს XIX საუკუნის დასაწყისამდე გაბატონებული “კლასიკური” ცნება იმის შესახებ, რომ ავტორთა მრავლობითობა უბრალოდ არ იმსახურებს ყურადღებას: თუმცა ჰომეროსი ბრმა იყო, ამას არ დაუტოვებია კვალი მის შემოქმედებაზე. თავისუფლად შეგვიძლია პირველ ვერსიაში მეორის მეტაფორა ამოვიკითხოთ, ან მეორეში – პირველის მოკრძალებული ინტუიცია. მაგრამ ლიტერატურის ასეთ გადამეტებულ აღქმას, რომელსაც ზოგჯერ თავს გვახვევს ხოლმე ბორხესი, შესაძლოა დაწერილი ნაწარმოების გარკვეულ სიღრმისეულ ტენდენციასთანაც ჰქონდეს კავშირი – ესაა თავის სფეროში ყველა არსებული (და არარსებული) საგნის მოქცევის ტენდენცია, თითქოს ლიტერატურის მთავარი საყრდენი და გამართლება (საკუთარ თავთან დამოკიდებულებაში) მხოლოდ ეს ტოტალიტარული უტოპია იყოს. მალარმეს სიტყვებით, სამყარო იმისთვის არსებობს, რომ შემდეგ წიგნით დასრულდეს. ბორხესისეულ მითს თანამედროვე იდეა – ჯერ კიდევ არაფერი დაწერილა და კლასიკური – ყველაფერი უკვე დაიწერა – უფრო ამბიციურ ფორმულამდე დაჰყავს: ყველაფერი წერაა. ბაბილონის ბიბლიოთეკა – რომელიც ab aeterno არსებობდა და შეიცავდა “ყველაფერს, რისი გამოხატვაც კი შეიძლებოდა ნებისმიერ ენაზე” – რა თქმა უნდა, უნივერსუმს ერწყმის (იბარა თვლის, რომ იგი ამ უნივერსუმზე გაცილებით დიდიცაა) – ანუ მანამ, სანამ მკითხველი, ბიბლიოთეკარი, გადამწერი, კომპილატორი, “ავტორი” გახდება, ადამიანი დაწერილ ფურცელს წარმოადგენს. ბორხესის ლექცია ფანტასტიკურის შესახებ ირონიული და ამაღელვებელი კითხვით სრულდება: “რა სახის ლიტერატურას ვეკუთვნით ჩვენ – მე, ლექტორი და თქვენ, ჩემი მსმენელები: რეალისტურ რომანს თუ ფანტასტიკას?” აქ უნდა გავიხსენოთ უნამუნოს ჰიპოთეზა (იგი არსებითად ცოტა რამით თუ განსხვავდება ბორხესის ვერსიისგან), რომლის თანახმადაც, დონ კიხოტი უბრალოდ, ამავე სახელწოდების რომანის ავტორი იყო; “უეჭველია, რომ სერვანტესმა “დონ კიხოტში” უკეთ წარმოგვიდგინა თავი, ვიდრე ჩვენ მოველოდით ამას, მან აჯობა საკუთარ თავს. ეს გვაფიქრებინებს, რომ არაბი ისტორიკოსი სიდ აჰმედ ბენ-ინჰალი არაა წმინდა ლიტერატურული ქმნილება, არამედ მის მიღმა ღრმა ჭეშმარიტებაა დაფარული: ეს ამბავი სერვანტესს ვიღაც სხვამ უკარნახა, სულმა, რომელიც მისი სულის სიღრმეში იყო დაფარული. უზარმაზარი მანძილია ჩვენი კაბალიეროს ამბავსა და სერვანტესის სხვა ნაწარმოებებს შორის და სწორედ ეს აშკარა და ბრწყინვალე სასწაული წარმოადგენს ჩვენთვის არგუმენტს, რომელიც გვაიძულებს ვიწამოთ და ვაღიაროთ, რომ ეს ამბავი რეალურია და იგი თავად დონ კიხოტმა – სიდ აჰმედ ბენ-ინჰალის სახელს ამოფარებულმა – უკარნახა სერვანტესს”. ამ შემთხვევაში ის, ვინც ჩვენ ავტორი გვგონია, მხოლოდ მდივანი აღმოჩნდება ან საერთოდ, გამოგონილ პერსონაჟად იქცევა: “ჩვენ ხშირად რეალური და ისტორიული პირი გვგონია ხოლმე მწერალი – იმიტომ, რომ ცოცხლად წარმოგვიდგება იგი, პერსონაჟებს კი, მისი წარმოსახვის ნაყოფს, მისივე ფანტაზიის ნაყოფად მივიჩნევთ; სინამდვილეში კი ყველაფერი სწორედ რომ პირიქითაა – მხოლოდ პერსონაჟები ცხოვრობენ ჭეშმარიტი ცხოვრებით და იყენებენ მას, ვინც ჩვენ ცოცხლად წარმოგვიდგება, იყენებენ იმისთვის, რათა მკითხველის თვალში თავიანთი სახე მოიპოვონ”. უნამუნოსა და ბორხესის მითები სწორედ აქ უახლოვდება ერთმანეთს თავიანთი მკაცრი, შესაძლოა უმკაცრესი, “მორალით”: თუკი სერვანტესს სერიოზულად აღვიქვამთ, დონ კიხოტის არსებობაც უნდა გვჯეროდეს; მაგრამ თუკი დონ კიხოტი არსებობს, მაშინ უკვე სერვანტესი და ჩვენ – მისი მკითხველები – ვიქცევით აჩრდილებად, ანუ გვრჩება არსებობის ერთადერთი ხერხი – გავუჩინარდეთ და თავად ვიქცეთ ლიტერატურად, როგორც “მორელის გამოგონების” გმირი, რომელიც ორ ხატს შორის გაუჩინარებული, თავად იქცევა ხატად, სახედ და მიდის ცხოვრებიდან, რათა გამონაგონში დაიდოს ბინა. ლიტერატურა, ეს გაუმაძღარი მონსტრი, სანაცვლოდ ყველაფერს მოითხოვს: “შესაძლოა, მსოფლიო ისტორია – ესაა რამდენიმე მეტაფორის ისტორია”.
ტლიონის აბსოლუტურად მონისტურ სამყაროში საკუთარი აუცილებლობის შესანარჩუნებლად, კრიტიკა იძულებულია უცნაურ ხერხებს მიმართოს. იმდენად, რამდენადაც ავტორები არ არსებობენ, კრიტიკას უწევს მათი გამოგონება: “ირჩევენ ორ განსხვავებულ ნაწარმოებს – მაგალითად, “დაო დე ძინს” და “1001 ღამეს” – მიაწერენ მათ ავტორობას ერთ ადამიანს და შემდეგ კი კეთილსინდისიერად განსაზღვრავენ ამ ძალზე საინტერესო “homme de lettres” ფსიქოლოგიას. ჩვენამდე აქ პიერ მენარის მიერ აღმოჩენილი, კითხვის გაწაფული ტექნიკის გამოძახილი აღწევს – “განზრახული ანაქრონიზმისა და ცრუ ატრიბუციების ხერხი. ამ ხერხს უსასრულოდ იყენებენ – იგი გვაცდუნებს, რათა “ოდისეა” უფრო გვიან დაწერილ ნაწარმოებად აღვიქვათ, ვიდრე “ენეიდა”… ეს ხერხი თავგადასავლებით აღავსებს ყველაზე მშვიდობიან წიგნებსაც. ლუი ფერდინანდ სელინს, ან ჯეიმს ჯოისს რომ “ქრისტეს ბაძვის შესახებ” მივაწეროთ – ნუთუ უფრო არ გაახალისებდა ეს იდეა ამ დახვეწილ სულიერ რჩევებს?” ეს მეთოდი, რა თქმა უნდა, რისკთანაა დაკავშირებული, მაგრამ განა სარისკო არაა (და არც ისე დახვეწილი) ჩვენი მოქმედება, როცა თითქმის ყოველდღე, “ანდრომაქეს” ჟან რასინს მივაწერთ და “სვანის მიმართულებით” კი პრუსტის ნაწარმოებად მივიჩნევთ ხოლმე? ანდა, როცა ლაფონტენის “იგავებს” ფედრუსზე და ეზოპეზე უფრო გვიანდელ ნიმუშებად განვიხილავთ? აუცილებელია კი, სირანო უელსისა და ჟიულ ვერნის წინამორბედად წარმოვიდგინოთ; არადა, შეუძლებლად მიგვაჩნია, პირიქით, ჟიულ ვერნი და უელსი აღვიქვათ სირანოს წინაპრებად. არსებითად, ტლონისტური კრიტიკა სრულებითაც არაა ჩვენი პოზიტივისტური კრიტიკის საპირისპირო, არამედ იგი მხოლოდ ჰიპერბოლაა მისი.
აი, უკვე საუკუნეზე მეტია, ლიტერატურის ჩვენეული გაგება – და მასთან ურთიერთობაც – ერთი ცრურწმენითაა დასნეულებული, რომლის სულ უფრო ზუსტი და თამამი გამოყენება მუდმივად ამდიდრებს, მაგრამ იმავდროულად რყვნის, საბოლოო ჯამში კი – აღარიბებს ლიტერატურულ კომუნიკაციას; ესაა პოსტულატი, რომლის თანახმადაც, ნაწაროები ძირითადად განპირობებულია ავტორის მიერ, ე.ი. მას გამოხატავს. ამ სახიფათო სიცხადემ არამხოლოდ შეცვალა ლიტერატურული კრიტიკის მეთოდები და ობიექტებიც კი, არამედ მან გავლენა იქონია ყველაზე დელიკატურ და მნიშვნელოვან ოპერაციაზე, რომელიც კი ხელს უწყობს წიგნის დაბადებას – კითხვას. მონტენის დროს კითხვა თანასწორუფლებიანი თუ არა, ძმური დიალოგი მაინც იყო; დღეს კითხვა – განსწავლული შეჭრაა უცხო პირად ცხოვრებაში, რომელიც ფარულ კამერას გვაგონებს. არადა, რამდენი უმნიშვნელოვანესი ინფორმაცია იკარგება, რაღაც ამოხსნილი (გაკვეთის შედეგად) პატარა საიდუმლოს გულისთვის! როცა ბორხესი გვთავაზობს ვალერის მაგალითით აღვფრთოვანდეთ, ადამიანისა, ვინც დაძლია ცალკეული პიროვნების ჩარჩოები და ვინც უილიამ ჰეზლიტის მიერ შექსპირის შესახებ გამოთქმული სიტყვებით შეგვიძლია დავახასიათოთ: “He is nothing in himself”. იგი აშკარად გვაიძულებს ხოტბა შევასხათ ნაწარმოებს, რომელიც არანაირი კონკრეტული პიროვნების მიერ არ იქნება შექმნილი; ზუსტად ასევე, ბორხესი იხსენებს ვალერისგან ძალზე განსხვავებული მწერლის, უიტმენის ფიგურას, რომელმაც თავის შემოქმედებაში – მისი წყალობით – ხელთ არსებული მასალისგან მეორე პიროვნება შექმნა, რომელსაც არაფერი ჰქონდა საერთო პირველთან და გაოგნებაში მოჰყავდა ბიოგრაფები; იგივე შეიძლება ითქვას კევედოს შესახებაც – ესაა ლიტერატურის სრულყოფილი ხატი, რომელშიც ლიტერატურამ იმდენად მიჩქმალა ადამიანი, ყოველ შემთხვევაში, ინდივიდი მაინც, რომ მისი შემოქმედება ჩვენს წინაშე წარსდგება არა როგორც პიროვნების ქმნილება, არამედ როგორც რაღაც იდუმალი ბიბლიოგრაფიული თავგადასავლების შემთხვევითი შედეგი. კევედო “ლიტერატურის საუკეთესო ოსტატია, არა იმდენად ადამიანი, რამდენადაც ლიტერატურის ვრცელი და რთული სივრცე”. რადგანაც ბორხესისთვის, ისევე როგორც ვალერისთვის, ავტორი არანაირი უპირატესობით არ სარგებლობს ნაწარმოებთან შედარებით, იგი დაბადებიდანვე (შესაძლოა დაბადებამდეც) მხოლოდ სხვა ნაწარმოებებთან კავშირში არსებობს, პროცესში, რომელიც კითხვის უსაზღვრო სივრცეში ხორციელდება. არც ერთი ნაწარმოები ორიგინალური არაა, იმიტომ, რომ “ადამიანის წარმოსახვას მხოლოდ გარკვეული რაოდენობის სიუჟეტებისა და მეტაფორების შექმნა ძალუძს”, მათი რიცხვი შეზღუდულია, სამაგიეროდ, ნებისმიერი ნაწარმოები უნივერსალურია, რადგან “ეს რამდენიმე გამოგონება, შესაძლოა ჩვენ ყველას გვეკუთვნოდეს, როგორც მოციქულებს”. ნაწარმოებს, რომელიც დიდხანს ცოცხლობს, “ყოველთვის ახასიათებს უსაზღვრო და პლასტიკური მრავალმნიშვნელოვნება… იგი სარკეა, რომელიც მკითხველის ნაკვთებს გვიჩვენებს” და მკითხველთა ამგვარი მონაწილეობით იქმნება ლიტერატურული ობიექტის მთელი ცხოვრება. “ლიტერატურა თუნდაც იმ მიზეზის გამოა ამოუწურავი, რომ ამოუწურავია ერთადერთი წიგნი. წიგნი ხომ არაა ჩაკეტილი არსი, არამედ ურთიერთობა, უფრო ზუსტად კი, უსასრულო ურთიერთობათა ღერძი”. ყოველი წიგნი წაკითხვისას ახლიდან იბადება და ლიტერატურის ისტორიაც ასევე კითხვის ხერხებისა თუ მიზეზთა ისტორიაა. “ესა თუ ის ლიტერატურა წინამორბედისგან ტექსტების შემადგენლობით კი არ განსხვავდება, არამედ მათი წაკითხვის ხერხებით: რომ შემეძლოს, ეს სტრიქონები ისევე აღვიქვა, როგორც ამას ორი ათას წელს აღიქვამენ ადამიანები, მივხვდებოდი, როგორი ლიტერატურა იქნებოდა მომავალში”.
ამიტომაც ის, რასაც ჩვენ გამეორებებად აღვიქვამთ ლიტერატურაში, არამხოლოდ მემკვიდრეობითობას გულისხმობს, არამედ მშვიდ, განუწყვეტელ მეტამორფოზასაც. რატომ ჰგავს კაფკას ყველა წინამორბედი კაფკას, მაგრამ ერთმანეთთან კი მათ არაფერი აქვთ საერთო? იმიტომ, რომ მათი თანხვედრის ერთადერთი წერიტილი მომავლის იმ ნაწარმოებშია, რომელიც რეტროსპექტულად მოაწესრიგებს და საზრისს მიანიჭებს მათ შეხვედრას: “ბრაუნინგის ლექსი “Fears and Scruples” წინასწარ განჭვრეტს კაფკას შემოქმედებას, მაგრამ კაფკას წაკითხვის შემდეგ, ჩვენ უფრო ღრმად ჩავწვდით ბრაუნინგის ლექსებსაც. საქმე იმაში გახლავთ, რომ ყოველი მწერალი თავად ქმნის წინამორბედებს. მისი შემოქმედება ძირეულად ცვლის არამხოლოდ მომავლის შესახებ ჩვენს წარმოდგენებს, არამედ წარსულის”. ეს უკუღმართი სვლა ამართლებს და საფუძვლიანს ხდის ბორხესისთვის ძვირფას ყველა “ანაქრონიზმს”, რადგანაც, თუკი ბრაუნინგისა და კირკეგორის შეხვედრა მხოლოდ მომავალში, კაფკას შემოქმედებითაა შესაძლებელი, მაშინ უკუღმა უნდა გავიაროთ ისტორიკოსების დრო და გეოგრაფების სივრცე: მიზეზი შედეგს მოსდევს, “წყარო” კი ქვემოწელში აღმოჩნდება, რადგანაც ამ შემთხვევაში წყარო – შერწყმაა. კითხვის საპირისპირო დროის მიხედვით სერვანტესი და კაფკა თანამედროვეები არიან და კაფკამ არანაკლები გავლენა იქონია სერვანტესზე, ვიდრე სერვანტესმა კაფკაზე.
აი, ასეთი საოცარი უტოპიაა ლიტერატურა ბორხესის მიხედვით. ამ მითში უფრო მეტ ჭეშმარიტებას ვიპოვით, ვიდრე ჩვენი ლიტერატურული “მეცნიერების” ყველა ჭეშმარიტებაში. ლიტერატურა პლასტიკური ველია, გამრუდებული სივრცე, სადაც ნებისმიერ მომენტში ყველაზე მოულოდნელი ურთიერთობები და ყველაზე პარადოქსული შეხვედრებია შესაძლებელი (1). ჩვენი აზრით, მისი არსებობისა და გამოყენების ყველაზე უნივერსალური ნორმები – ქრონოლოგიური თანამედროვეობა, ნათესაური კავშირი ავტორსა და ნაწარმოებს შორის, – საზრისის წვდომის მხოლოდ პირობითი ხერხებია. ნაწარმოების გენეზისი ისტორიულ დროსა და ავტორის ცხოვრებაში ყველაზე შემთხვევითი და უმნიშვნელო მომენტია. ყველა დიადი წიგნის შესახებ იგივე შეიძლება ითქვას, რასაც ბორხესი უელსის რომანების შესახებ ამბობდა: “…ისინი, თეზევსის ან აჰასფერის სახეებივით, კაცობრიობის საერთო ხსოვნაში უნდა ჩაიბეჭდოს და იმედი მაქვს, გამრავლდებიან, გაცილებით მეტ სახელს მოიხვეჭენ, ვიდრე მათი ავტორი, ან ენა, რომელზეც ეს რომანები დაიწერა”. ნაწარმოებების დრო არაა წერის გარკვეული დრო, არამედ იგი კითხვისა და მეხსიერების განუსაზღვრელი დროა. წიგნების საზრისი მომავალშია და არა წარსულში – იგი თავად წიგნებშია; წიგნი არაა მზა საზრისი, გამოცხადება, რომელიც უნდა განვიცადოთ, ესაა ფორმათა მარაგი, რომელიც საზრისს მოელის, ესაა “გარდუვალობა, გამოცხადების მოახლოება, რომელიც არ რეალიზდება თავისთავად”, არამედ ყოველივე თავად უნდა რეალიზდეს თავისი თავისთვის. ასე იმეორებს, ან თავისებურად ახლიდან აღმოაჩენს ბორხესი ჭეშმარიტებას, რომ პოეზიას ყველა ქმნის და არა ერთი ადამიანი. პიერ მენარი – “დონ კიხოტის” ავტორია იმ ერთადერთი, სრულიად საკმარისი მიზეზის გამო, რომ ასეთივეა ნებისმიერი მკითხველი (ნებისმიერი ჭეშმარიტი მკითხველი). ყველა ავტორი ერთადერთი ავტორია, იმიტომ, რომ ყველა წიგნი ერთადერთი წიგნია, საიდანაც გამომდინარეობს, რომ ერთი წიგნი წარმოგვიდგენს ყველა წიგნს. ბაბილონის ბიბლიოთეკა სრულყოფილია ab aeterno; მაგრამ ადამიანი, როგორც ბორხესი ამბობს – არასრულყოფილი ბიბლიოთეკარია; ზოგჯერ, როცა საჭირო წიგნს ვერ პოულობს, იგი თავად წერს იმავე, ან თითქმის იმავე წიგნს. ლიტერატურა სწორედ ეს მოუხელთებელი და უსასრულო საქმიანობაა.
1) “ზედროითი მყოფობა, რომელიც ზოგადად ლიტერატურისთვისაა დამახასიათებელი, ნიშნავს, რომ წარსულის ლიტერატურას ყოველთვის შეუძლია აწმყოს ლიტერატურასთან იტნერფერირება – ჰომეროსს ვერგილიუსთან, ვერგილიუსს დანტესთან, პლუტარქესა და სენეკას შექსპირთან, შექსპირს გოეთეს “მეც ფონ ბერლიჰინგეთან”, ევრიპიდეს რასინისა ლა გოეთეს “იფიგენიასთან”. ჩვენი დროის მაგალითს რომ მივმართოთ, “ათას ერთი ღამე” და კალდერონი ჰოფმანსტალს დაუკავშირდება, “ოდისეა” – ჯოისს, ესქილეს, პეტრონიუსს, დანტეს, ტრისტან კორბიერს, ესპანური მისტიკა – ტ.ს.ელიოტს. ამაში მდგომარეობს შესაძლო მიმართებათა ამოუწურავი სიმდიდრე” (Curtius, La litterature europeenne et le moyen-age latin, p.17).
თარგმნა
მალხაზ ხარბედიამ
© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“