აგოტა კრისტოფი – დასტური – მესამე სიცრუე

აღარ მეგონა აგოტა კრისტოფთან მიბრუნება კვლავ თუ მომიწევდა ამ მოკლე ხანში, მაგრამ ლიტერატურულ ცხოვრებაში მომხდარი სასიამოვნო ფაქტი, ანუ შვეიცარიელი მწერლის ტრილოგიის მეორე და მესამე წიგნის გადმოქართულება ნამდვილად იმსახურებს ოპერატიულად გამოხმაურებას. მოკლედ, მალხაზ ხარბედიას შთაგონებითა და ხელშეწყობით კრისტოფოლოგად ვიქეცი და, როგორც ჩვენს საერთო მეგობარს უყვარს ხოლმე თქმა – ეს არის კარგი და ეს არ არის ცუდი. კეთილი და პატიოსანი!
ბოლოს გამოვიდა ისე, რომ ორმოცდაათიან წლებში უნგრეთის რეპრესიებიდან თავდაღწეულ, ფრანგულენოვან მწერალს საქართველოში ორი მთარგმნელი შემოუძღვა: “საერთო რვეული” (“La grand cahier”) თარგმნა მედეა ზუბადალაშვილმა, ხოლო “დასტური” (“La preuve”) და “მესამე სიცრუე” (“La troisieme mensonge”) დავით აკრიანმა. ორივე რიგიანი თარგმანია და თუ მოხერხდება, რომ სამივე ნაწილი ერთად გამოიცეს, ეს მართლაც არ იქნება ცუდი.
სამივე ეს წიგნი, რომელიც შეიძლება ერთ დიდ თემას შეერთოს – ბავშვები და ომი, – 1986 წლიდან მოყოლებული ორი და სამი წლის ინტერვალებით გამოქვეყნდა და ყურადღება და პრემიებიც ბლომად დაიმსახურა. მათ შორის, ალბათ, აღსანიშნავია აგოტა კრისტოფის მიერ 2001 წლის 3 ნოემბერს ციურიხში მიღებული გოტფრიდ კელერის პრემია. 1921 წლიდან, ანუ პრემიის დაარსებიდან მოკიდებული, მისი მიღების პატივი სულ ოცდაცამეტ შემოქმედს ხვდა წილად და თუ მათ შორის ჰერმან ჰესესაც ვახსენებთ, მისი პრესტიჟულობა ნათელი გახდება.
აგოტა კრისტოფი უნგრეთში (Csikvand-ში) დაიბადა 1935 წელს. 1956 წელს წავიდა ემიგრაციაში და შვეიცარიაში, ორმოცდაცამეტი წლის ასაკში ფრანგულ ენაზე დაწერა რომანი “საერთო რვეული”… და ერთ მშვენიერ დღეს სახელგანთქმულ მწერლად გაიღვიძა. მანამდე წერდა ლექსებს, თეატრალურ და რადიოპიესებს, სადაც, ისევე როგორც ტრილოგიაში, მწერალი იდენტურობის ძიებას დასტრიალებდა.
უცხოეთში ახლად ჩასული მწერალი ფაბრიკაში მუშაობდა და ამ ცხოვრებისეულმა გამოცდილებამ თავი იჩინა 1995 წელს გამოსულ ბოლო რომანში Hier (Gestern), რომელიც ასევე სასურველია, რომ ქართულად ითარგმნოს. მართალია ეს უკანასკნელი “საერთო რვეულს” და მის დანამატებს ვერ შეედრება, მაგრამ მწერლის შემოქმედებით პოეტიკაში ისიც ეწერება და საინტერესოდ იკითხება. “დანამატები” ვახსენე და, ჩემი ვარაუდით, ეს ეპოსი აგოტას ტრილოგიად არ უნდა ჰქონოდა ჩაფიქრებული; “საერთო რვეულის” წარმატებამ ავტორს გაგრძელებების სურვილი აღუძრა და შედეგიც უფრო მასშტაბური და შთამბეჭდავი გამოუვიდა.
ასეა თუ ისე, ჯერ პირველი წიგნით აღძრული შთაბეჭდილება არ გაგვნელებია და აგერ გამომცემლობა “ნექტარმა” ორწიგნეულიც შემოგვთავაზა. ეს არათუ კარგი – კიდევ უკეთესია.
ადრე ვთქვი და ვიმეორებ, რომ კრისტოფი შეეცადა პროეცირება მოეხდინა არა იმდენად ომსა და საბჭოთა ოკუპაციაზე, უნგრეთის ორმოცდათექვსმეტი წლის რევოლუციასა და მის შემდგომ რეაქციაზე, არამედ ადამიანის სულზე, მის ფორმირებასა თუ დესტრუციაზე ნახსენებ ვითარებებში. ისტორიული რეალიები მხოლოდღა ფონია; მაგრამ მთავარი მაინც ისაა, რომ მთელს ტრილოგიაში მიმდინარეობს ჭიდილი სიმართლესა და სიცრუეს შორის, სინამდვილესა და გამონაგონს შორის და ამიტომ სრულიად შეუძლებელი ხდება რაიმეგვარი სიმართლის (ჭეშმარიტებას ვიღა ჩივის!) მოხელთება. რა მოხდა პირველ წიგნში ხომ გახსოვთ? – როდესაც ორმა ცუღლუტმა ძმამ საკუთარი მამა გაწირა და, საზღვარზე გადასვლისას, წინ მამა გაიმძღვარა და ნაღმზე რომ აფეთქდა, მის ნაფეხურებზე ერთ-ერთმა ძმამ მამის დაფლეთილ სხეულზე გადააბიჯა, სახიფათო ზონას გააღწია და “იმ ქვეყნის” ბუჩქებში მიიმალა. ასე აღმოჩნდა ერთ-ერთი ძმა – კლაუსი, სოციალისტურ ბანაკს მიღმა.
შემდეგ, უკვე გვიან, მესამე წიგნში (“მესამე სიცრუე”) თავისი ყმაწვილობისდროინდელ ქალაქში დროებით (“ძმის საძებრად”) ჩამოსული კლაუსი ამ ეპიზოდს სხვაგვარად იგონებს. მამა აქ არაფერ შუაშია (და, სხვათა შორის, არც ლუკასი – მისი ტყუპისცალი). უბრალოდ, ამ საზღვრისპირა ქალაქის რკინიგზის სადგურზე თხუთმეტი წლის კლაუსი უცხო (“აქაურებს ყველას ერთნაირი სახე აქვს, ნაცნობი სახე”), “სხვა მხრიდან მოსულ” კაცს გადაეყრება. კლაუსი მას შეიფარებს, არყითაც გაუმასპინძლდება და თავისი პირდაპირობითაც განაიარაღებს:
“- თქვენ საზღვარზე გადასვლა გინდათ, არა?
– როგორ მიხვდი?.. შენ გზა მიჩვენე, სხვას არაფერს გთხოვ. მთელ ჩემს ფულს შენ გიტოვებ.
ქაღალდის ფულს მაგიდაზე მიდებს.
. . . . .
ფულსაც (კაცის პირადი საბუთების კვალად. ს.ტ.) ქუჩაში ვყრი.
. . . . .
მეორე დღეს, შუადღეზე ცოტა ადრე, ჩვენ საზღვარს ვკვეთთ.
ის ჩემს წინ მიდის. არავითარი შანსი არ აქვს. მეორე ბარიერთან ნაღმი ფეთქდება და მასთან ერთად – კაციც. მე უკან მივყვები და არაფერს ვრისკავ”.
მოდი ახლა და გაარკვიე, როგორ მოხდა სინამდვილეში ყველაფერი.
მეტიც: ის, რაც “საერთო რვეულში” ხდება და ამ ორი ონავრის ოინბაზობას გაფაციცებით მიგვადევნებინებს თვალს, “მესამე სიცრუეში” აღმოჩნდება, რომ მწერალს საკუთარი თამაშის წესი მოუხვევია თავს და ამავე წესის მიხედვით, პირში ჩალაგამოვლებული უნდა დაგვტოვოს. ისევ ასაკოვანი კლაუსი ყვება: “30 ოქტომბერს ვიხდი დაბადების დღეს ერთ-ერთ ყველაზე პოპულარულ ბისტროში ჩემს თანამსმელებთან (ჯობდა “თანამეინახეებთან”. ს.ტ.) ერთად… მე მთვრალი ვარ. ვიწყებ ლაპარაკს ჩემს ძმაზე, როგორც ყოველთვის… ქალაქში ყველამ იცის ჩემი ისტორია. მე ვეძებ ძმას, რომელთანაც ერთად თხუთმეტი წლის ასაკამდე ვიცხოვრე ამ ქალაქში”. დაბოლოს: “ეს ყველაფერი სიცრუეა. მშვენივრად ვიცი, რომ ამ ქალაქში, ბებიასთან, მე უკვე მარტო ვიყავი; რომ უკვე მაშინ წარმოვიდგენდი, ვითომც ორნი ვიყავით, ჩემი ძმა და მე, რათა გაუსაძლისი სიმარტოვე გადამეტანა”.
როგორც ჩანს, ლუკასის არსებობაც თვითონვე გამოუგონია, მაგრამ საქმე ის არის, რომ მკითხველი ვერც მის არარსებობაში რწმუნდება. მოკლედ აი, ასეთ ორჭოფულ ვითარებაში ჩაგაგდებთ აგოტას ნაწერები, მაგრამ ინტერესსაც იგივე ვითარება განაპირობებს. ჯერ დიდი სევდა შეგიპყრობთ, მაგრამ მერე აღმოჩნდება, რომ სევდის საფუძველი არა გქონიათ, რადგან, როგორც ავტორი გვეუბნება კლაუსის პირით, “წიგნი, რა სევდიანიც უნდა იყოს ის, მაინც ვერ იქნება ცხოვრებასავით ნაღვლიანი”. რისთვის სჭირდება კრისტოფს ამის ხაზგასმა… სასტიკი ყოფის ასახვისათვის მოსალოდნელი საყვედურების გასაქარწყლებლად ხომ არა?
ვითარების ბოლომდე მიყვანის შეუძლებლობა და რაღაცნაირი ორგემაგეობა წიგნების გარე გაფორმებაზეცაა ასახული, ოღონდ ეგაა, ბოლო ორი წიგნის მხატვრის გვარ-სახელი ვერსად ამოვიკითხე; ჩანს, ეს ფუნქცია მთარგმნელმა შეითავსა. მკითხველს არ შეეშლება, მაგრამ ჩვენ მაინც ვიტყვით, რომ “საერთო რვეული” დიზაინის თვალსაზრისით აღემატება “დასტურსა” და “მესამე სიცრუეს”. ამ უკანასკნელის ყდიდან სწორედ ასეთი გაორებული პორტრეტი შემოგვყურებს. ჩვენ მაინც მითიურ ქარგაზე აგებულ ცხოვრებას შეჩვეულნი, რაღაც საბოლოო დასკვნებს და სიცხადეებს ველოდით, მაგრამ ჭეშმარიტების დანახვის დრო არა და არ დგება არც ჩვენს ცხოვრებაში და არც სოციალისტური უნგრეთის მწარე გამოცდილებაგავლილი მწერლის წიგნებში. ასე რომ, შესაძლოა ჩვენ მიერ წამოწეული ორგემაგეობის საკითხი საყვედური კი არა, სულაც ცხოვრების ადექვატური ასარკებაა. უარესობის მომლოდინე პერსონაჟებს სურთ ამაღლდნენ სულიერ და ფიზიკურ ტკივილზე, ფანტაზიით მოხმობილი ყველა ხერხით ცდილობენ მის გადალახვას, მაგრამ ეს შეუძლებელი აღმოჩნდება; უნდათ, რომ უყვარდეთ და თვითონაც იყვნენ შეყვარებულნი, მაგრამ არც ამის მიღწევა ხერხდება; სურთ, რომ სიკვდილის შიშსა სძლიონ, მაგრამ აქაც იმედგაცრუება ელით.
ავტორიტარული რეჟიმის ბნელი წლები ისეთ კონვულსიებს იწვევს, რომ ქვეყნიერებაზე მორალის სრული პირობითობის უმთენარო ხანა დაისადგურებს და ადამიანებს ლანდებად აქცევს. მასობრივი ჟლეტისა და რეპრესიების ფონზე პერსონაჟების დანაშაული სულაც არ გამოსჩანს საშინელებად; პირიქით – მათი საქციელი გამოწვევადაც კი აღიქმება, რადგან ყოველი ამგვარი ქმედება პირადი მოტივითა და მისწრაფებითაა ნაკარნახევი. სხვისი ცოდვების განსჯისას ადამიანებს საკუთარზე თვალი კი აეხილებათ ხოლმე, მაგრამ ეს მონანიებისა და მსგავსი რამ განცდის ნატამალსაც არ იწვევს.
“დასტურში”, მაგალითად. ინცესტი სულაც არ აღიქმება ცოდვად, რადგან ჟასმინას საკუთარი მამა მართლა უყვარდა მდედრის სიყვარულით. ცოდვილნი ის ადამიანები არიან, ვინც მამამისი ჩააყუდა ციხეში. მშობელთან სარეცელის გაზიარება ცოდვა არ არის და, შესაბამისად, არც მათიასია ცოდვის შვილი; იგი მხოლოდ ბოროტი ადამიანების გამოა დაბადებით ხეიბარი, რადგან ჟასმინა იძულებული იყო დაემალა შეცოდების შედეგი და მთელი ფეხმძიმობის პერიოდში მუცელგაკრულს ევლო. ლუკასი კლავს ჟასმინას, რადგან მათიასის თავისთან სამუდამოდ დატოვება განუზრახავს. მახინჯი, ნიჭიერი და მგრძნობიარე მათიასი კი ეჭვს შეიტანს ლუკასის სიყვარულში და თავს ჩამოიხრჩობს. წიგნების მაღაზიის ყოფილი პატრონი, ვიქტორი – წიგნის დაწერის ვნებით ატანილი, ქონებას ლუკასს მიჰყიდის და თავის დასთან გადასახლდება, რომ სანუკვარი ფიქრი რეალობად აქციოს; ბოლოს მასაც თავისი მყუდროების დამრღვევი, საკუთარი და შემოაკვდება. ვიქტორს ეკუთვნის სიტყვები: “მე დარწმუნებული ვარ, ლუკას, – ადამიანის არსება იმისთვის გაჩნდა, რომ ერთი წიგნი დაწეროს, სხვა არაფერი. სულერთია, გენიალური იქნება ეს წიგნი თუ მდარე და არაფრისმთქმელი. აი, ის კი, ვინც საერთოდ არაფერს დაწერს, დაღუპული კაცია. მას უკვალოდ ჩაუვლია დედამიწაზე”. შიზოფრენიის მწვავე შეტევით დაავადებული ვიქტორი ფსიქიატრიულში ხვდება და პეტერს სთხოვს, ყოველთვის უგზავნოს წერისთვის საჭირო ქაღალდი და მელანი: “აი, ყველაფერი, რაც მე მჭირდება, აქ, ბოლოს და ბოლოს, მე დავწერ ჩემს წიგნს”. პეტერს ვიქტორის ხელნაწერიც ჩამოაქვს, ლუკასს აჩვენებს და ეს უკანასკნელიც გულმოდგინედ გადაიტანს თავის რვეულში.
სიკვდილმისჯილი ვიქტორი გულწრფელადაა გაკვირვებული სასამართლოს განაჩენით: “… ვიცი, რომ უნდა მოვკვდე, მაგრამ არ მესმის. ერთი გვამის ნაცვლად ახლა ორი იქნება. ვის სჭირდება ეს? ღმერთს ნამდვილად არ სჭირდება”. ვიქტორი საუბრობს არა სულზე, არამედ გვამზე, რადგან რეალობა ადამიანებს ავიწყებს სულს და ისინიც, გარემოებას დაქვემდებარებულნი, მკვდარი სხეულის კატეგორიებით აზროვნებენ.
მაგრამ დგება ინტელექტუალების მიერ დაწყებული და აგორებული სახალხო ამბოხის ხანა (ანუ უნგრეთის ორმოცდაჩვიდმეტი წლის რევოლუცია), რომელიც სისხლში ჩაახშო უცხო არმიამ (“ჩვენ ძლიერი მეგობრები გვყავს” – ამბობს კლაუს-ლუკასის ჩანაწერების ერთადერთი მკითხველი, ჰომოსექსუალისტი პარტმუშაკი – პეტერი) და აი, შედეგი: “ჩვენ მოვიგეთ რევოლუცია. ხალხმა გაიმარჯვა. ჩვენმა მთავრობამ დახმარება სთხოვა ჩვენს დიდ მფარველს ხალხის მტრების წინააღმდეგ ბრძოლაში” – აცხადებს რადიო და მიყურადებულ მათიასს უკვირს: “- არაფერი მესმის, ვინ მოიგო რევოლუცია? რატომაა ყველაფერი აკრძალული? რატომ არიან ასე ბოროტები?”
ასე ჩამოწვება დიდი პოლიტიკური სიცრუის ხანა…
სიცრუის თემა აგოტასთან სხვაგვარადაც “მუშაობს”. როგორც მრავალგზის ვახსენე, ტრილოგიის მესამე წიგნს “მესამე სიცრუე” ჰქვია; გამოდის, რომ “საერთო რვეული” და “დასტური” შესაბამისად პირველი და მეორე სიცრუეა; ანდა, როდესაც ორჭოფობაზე ვსაუბრობდით, ვერც მაშინ გავარკვიეთ და არც ახლა ვიცით, – კლაუსმა გამოიგონა საკუთარი ძმა თუ პირიქით, ლუკასი ეძებდა არარსებულ კლაუსს. მითუმეტეს, რომ მათი ეს სახელები ერთი და იგივე ასოებითაა შედგენილი და “კლაუსი” სულ ადვილად გადაკეთდება “ლუკასად” და პირიქით.
“საერთო რვეულში” ბიჭები ერთ საიდუმლოს ჩახვდნენ: “სიტყვები ხშირი გამეორებით კარგავენ თავის აზრს და ტკივილი, რომელსაც ისინი ატარებენ თავის თავში – ყუჩდება”. “დასტურში” ნათელი ხდება, რომ “ტკივილი ყუჩდება, მოგონებები მკრთალდება, მაგრამ არ ქრება”. “მესამე სიცრუეში” კი “მოგონებები” ძალზე აშკარად ჩაენაცვლებიან რეალობას. სინამდვილე პერიფერიაზე გადაინაცვლებს და მოგონებები იქცევა ტექსტად (როგორც ვიწრო, ისე ფართო კულტუროლოგიური გაგებით). გარდაცვლილი თუ უგზო-უკვლოდ დაკარგული ადამიანები განაგრძობენ ცხოვრებას ცოცხალთა შეგნებაში. მეტიც (და ეს მწარე სიმართლეა), ისინი უფრო მეტად და ძლიერად უყვართ, ვიდრე გვერდზე მდგომნი და ცოცხალნი. ადამიანთა გონებაში წარსული და ჩავლილი ისეა ამოტვიფრული, რომ რეალობა მხოლოდ მათ თვალებში აირეკლება და შეგნებამდე ვერ აღწევს. გარემოებათა კალეიდოსკოპურმა ცვალებამ ისე გაახევა ადამიანები და მათი სულიერი სამყაროს იმგვარი დეფორმაცია გამოიწვია, რომ ტყუპისცალი ძმა არ პატიობს კლაუსს მის გამო გადატანილ დარდსა და ვარამს, ხელს ჰკრავს მას, არ აღიარებს ძმად და ამით უბიძგებს თვითმკვლელობისკენ.
დაბოლოს, ლუკასის მონათხრობი: “მამაჩემის საფლავის გვერდით ახალი ორმოა ამოთხრილი. ჩემი ძმის კუბოს ნელა უშვებენ შიგ. საფლავის თავთან არჭობენ ჯვარს, რომელზეც აწერია ჩემი სახელი განსხვავებული ორთოგრაფიით. ყოველდღე მივდივარ სასაფლაოზე. ვუყურებ ჯვარს, რომელსაც აწერია “Claus T.” და ვფიქრობ, რომ სხვა ჯვარი უნდა გავაკეთებინო, რომელსაც ეწერება “ლუკასი”.
. . . . .
მატარებლის ბორბლები… კარგი აზრია!”
ეს არის ტრილოგიის დამაგვირგვინებელი წიგნის – “მესამე სიცრუის” ბოლო ფრაზა.
ქვეყნებს შორის აღმართული კედლები დაირღვა, მაგრამ პოლიტიკური ექსპერიმენტებისა და ათასი სოციალური უკუღმართობის გამო ადამიანებს შორის აღმართული სიცრუის კედლები ჯერ კიდევ მყარია და მას ჟამთა სვლა თუ გაანეიტრალებს…
ჩვენ კი ისღა დაგვრჩენია, რომ ვაღიაროთ მწარე გამოცდილების მქონე მწერლის მხატვრული პირობითობები და ხელმეორედ შევუდგეთ რომანის კითხვას. თუ მწერლის გამოწვევას მივიღებთ და შემოთავაზებულ თამაშის წესებსაც დასტურვყოფთ, დარწმუნებული ვარ, რომ აგოტა კრისტოფის “განსაწმენდელის” ხელახალი გავლის შემდეგ, ერთი აფრთხიალებაღა გვეკლდება და ანგელოზებად ვიქცევით.
ისე კი ცხოვრება მართლა უფრო მწარე ყოფილა… წიგნი ამას ვერ აიტანს! აკი ჩვენი დიდი პაპაც ამას გვიდასტურებს: “ფუ, შენ, ცრუო საწუთროვო, რად არ მძულდი, რად მიყვარდი?! შენ ყოფილხარ მწარე, შხნაკვი, მე მეგონე ტკბილი ყანდი”.
ამიტომ, გირჩევთ, რომ წუთისოფლის პირისპირ ყოფნას კრისტოფის რომანის წაკითხვა სჯობს.