თითქმის საუკუნის წინ, 1928 წელს, მთელ საბჭოთა კავშირში და, ცხადია, საქართველოშიც, რომელიც იმ დროისათვის მის განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენდა, ყველაფერი თავდაყირა დადგა.
კომუნისტური პარტიის მოსკოვში ჩატარებულ პლენუმზე იოსებ სტალინი გამოვიდა საკმაოდ ვრცელი და მოსაწყენი მოხსენებით, რომელშიც ახალი ეკონომიკური პოლიტიკის“ (НЭП) დასასრულსა და სოფლის მეურნეობის კოლექტივიზაციის კურსზე გადასვლას იუწყებოდა. მორიგ თეზისში კი სათაურით: „ახალ ეკონომიკურ პოლიტიკაზე და კლასობრივ ბრძოლაზე „ნეპის“ პირობებში“, ტროცკიზმის მემარცხენე გადახრასა და ქვეყანაში კაპიტალიზმის აღდგენის საფრთხეზე ალაპარაკდა.
ერთი შეხედვით, ეს თეზისები რაიმე განსაკუთრებული საფრთხისა და მღელვარების მიზეზებს არ იძლეოდა და ფურცელზე ყველაფერი ლამაზად ჩანდა, მაგრამ, მოგვიანებით, სწორედ ისინი დაედო საფუძვლად ქვეყანაში მასობრივი რეპრესიების დაწყებას.
ნუ გაგიკვირდებათ, რადგანაც ხელისუფლებას შეუძლია ყველაზე უწყინარი კანონიც კი საკუთარი მოსახლეობის დასათრგუნად და დასაჩაგრად გამოიყენოს. ასეთი გახლავთ საფრთხე, რომელიც მომავლის სახელით ლაპარაკობს და, იმავდროულად, სიკეთის ნიღაბს ატარებს.
ვფიქრობ, მკითხველისთვის სრულიად ინტერესმოკლებულია იმ ნიუანსების შეხსენება, თუ რა განსხვავებას ხედავდნენ მაშინდელი ბოლშევიკები მემარცხენე და მემარჯვენე ოპოზიციურ გადახრაში; დროთა განმავლობაში ეს ისეთივე უინტერესო და გაუგებარი ხდება, როგორც, მაგალითად, XII საუკუნეში დაპირისპირებული ფლორენციული პარტიების – გველფებისა და გიბელინების – ბრძოლის დეტალები; ან საფრანგეთში ჟირონდისტებისა და იაკობინელების იდეების ჭიდილი; მითუმეტეს, რომ, საბოლოო ჯამში, ორივე პარტია ქვეყნის მოღალატედ შერაცხეს და მათი წევრები სიკვდილითაც კი დასაჯეს. აქ მთავარია, რომ ნებისმიერი რევოლუცია ისეთი მცენარეა, რომელიც ყოველთვის თავისი შვილების სისხლით ირწყვება და გამონაკლისი არც ზემოთ მოხსენიებული ეპოქა გახლდათ. იმ დროისთვის ცნობილი რევოლუციონერი ლევ ტროცკი უკვე იზოლირებული იყო პოლიტიკისგან, ხოლო მის მიმდევრებს კი ჯერ მხოლოდ უხილავი ყულფები ჰქონდათ ყელზე შემოჭერილი.
შეიძლება ითქვას, რომ, ფაქტობრივად, სტალინი, რომელსაც პოეტმა ნიკოლო მიწიშვილმა „ჩვენი დროშა და უდრეკელი ფოლადის კაცი“ უწოდა, სწორედ ამ დროს მოვიდა ხელისუფლების სათავეში.
მოსახლეობამ ეკონომიური მდგომარეობის შეცვლა ძალიან სწრაფად შეიგრძნო და დაინახა, რომ ცხოვრება სულაც არ ჰგავდა იმას, რისი დაჯერებაც ოფიციალურად ევალებოდა და რასაც მას ნამგალი და ურო ჰპირდებოდა. “ახალი ეკონომიკური პოლიტიკის” დროს სიტუაციას თითქოს არა უშავდა და ხალხს როგორღაც თავი გაჰქონდა, მაგრამ კოლექტივიზაციის დაწყებისთანავე გაქრა ყველა კერძო მაღაზია, რომლებიც ქვეყანას საქონლით ამარაგებდა.
სიდუხჭირის წლები დაიწყო.
ამ დროიდან მოყოლებული, საბჭოთა კავშირში სასურსათო პროდუქტთან ერთად გაჩნდა დეფიციტი საყოფაცხოვრებო ნივთებისა, რომელთა ერთადერთი მწარმოებლები იმ დროს კერძო პირები და ხელოსნები იყვნენ, მაგრამ კერძო საქმიანობის აკრძალვასთან ერთად გაქრნენ: მკერავები, მრეცხავები, ხარაზები, დალაქები, ჭურჭლის მკალავები…
სასურსათო ბარათები შემოიღეს, მაგრამ ეს მდგომარეობას ვერ ცვლიდა. ამიტომ საჭმელს განძივით უფრთხილდებოდნენ. პურის ხარისხი საშინლად გაუარესდა, ვერსად ნახავდით აუცილებელი მოხმარების პროდუქტებს: მარილს, შაქარს, ნავთს, ასანთს, საპონს, წამალს… ხალხს იმედგაცრუება დაეუფლა, საჭირო გახდა ბრძოლა ყოველი დღისთვის, ყოველდღიური ულუფისთვის, სითბოს ყოველი გრადუსისთვის.
დღეს ეს ძალიან უცნაურად ჟღერს, მაგრამ დედამიწაზე ყველაზე პირველი “მატერიალისტური” სახელმწიფო ყველაფერ მატერიალურს იყო მოკლებული და ხალხს მხოლოდ დაპირებული მომავლის იდეებითა და ოცნებებით კვებავდა.
დრო გამკაცრდა და ლიტერატურაში ყველაფერი დასავლური აიკრძალა. ებრძოდნენ ყველაფერს, რაც ევროპიდან შემოდიოდა; სიმონ ჩიქოვანმა ასეც კი მიმართა ემიგრაციაში მყოფ მწერლებს:
“მე კი წიგნს დავხევ, აზრებს დავახრჩობ,
დავწვავ საბეჭდათ გამზადილ ლექსებს;
თუ სადმე ვიგრძენ თქვენი სარჩული
და თქვენზე მსჯავრნი თუ დამესხენ.”
თუმცა ხელისუფლებას ავიწყდებოდა, რომ სოციალიზმიც ევროპიდან შემოსული იდეოლოგია გახლდათ. თავიდან საბჭოთა სისტემა ავანგარდიზმსა და მოდერნიზმს სრულიად შემწყნარებლურად უყურებდა. არა იმიტომ, რომ ბოლშევიკებს ბევრი ესმოდათ, უბრალოდ, მათთან საბრძოლველად დრო არ ჰყოფნიდათ. მაგრამ როდესაც რეჟიმი მოძლიერდა, თანამედროვე ლიტერატურული მიმდინარეობები მისთვის სრულიად მიუღებელი აღმოჩნდა, რადგანაც ახალი სახელმწიფო ყველასთვის ადვილად გასაგებ და მარტივ რევოლუციურ ხელოვნებას მოითხოვდა.
თანდათან დამკვიდრდა აგრესიული ჰუმანიზმი, როდესაც სიტყვები განადგურება და ზრუნვა ერთ კონტექსტში მოიაზრებოდა. ეს “მზრუნველობის” ეთიკა არ ითვალისწინებდა: დისკუსიებს, დებატებს, განსხვავებულ შეხედულებებს. ყველაზე საშიში ის იყო, რომ გაქრა აზრთა გაცვლა-გამოცვლა, გახსნილობა, პირადი შეხედულებების განუმეორებლობა და უნიკალურობა. ახალი “ჰუმანისტები” ადამიანებს ისე უყურებდნენ, როგორც სახეობასა და ქვეჯგუფს, რომელსაც ცხოველური სამყაროს გარეგნული თვისებები გააჩნდა.
მწერლებს გულებში შიში ჩაუდგათ. აღარავის გახსენებია, რომ მთელი თანამედროვე ქართული კულტურა და ყველაფერი საუკეთესო, რისი შექმნაც 1928 წლის ჩათვლით მოვასწარით, ევროპული კულტურის დამსახურება იყო. ახლა კი ქართული მწერლობა დილემის წინაშე აღმოჩნდა: ან უპრეცედენტო კომპრომისზე უნდა წასულიყო, ან საკუთარი ცივილიზებულობის არსს დაპირისპირებოდა. ქართველმა მწერლებმა უკან დაიხიეს და პირველი ვარიანტი აირჩიეს. ყველაზე ქედუხრელნიც კი მალევე გადავიდნენ ჰეროიკულ-პატრიოტულ პოეზიაზე, რომელსაც ახალი ღმერთი და მის მიერ შექმნილი ახალი სამყარო უნდა ედიდებინა…
არც ისე დიდი ხნის წინ ბრწყინვალე მემარცხენე პოეტმა, სიმონ ჩიქოვანმა, რომელმაც პროტესტი გამოუცხადა მთელ ქართულ აკადემიურ პოეზიას და ისეთი ფუტურისტული ლექსები შექმნა, როგორებიცაა: “ცირა”, “ქარბორია”, “ხაბო”, “მეკამეჩეების ურმული” და სხვა, საკუთარ პოზიციას უღალატა და ახალი ეპოქის მეხოტბედ გადაიქცა.
გალაკტიონ ტაბიძემ, რომელმაც ჩაჩუმებული კოლეგების ფონზე უშიშრად გაილაშქრა საქართველოს დამოუკიდებლობის დასაცავად ლექსით “თბილისთან” (1921)… რომელმაც 1924 წელს იმავე თემას მიუძღვნა პოემა “მოგონებები იმ დღეების, როცა იელვა” და რომელსაც, სხვა პოეტებისგან განსხვავებით, 1927 წლის საარაკო “კრებულში” არც ერთი პანეგირიკი არ აქვს სოციალისტურ მშენებლობაზე, სტალინზე და ა.შ., ისეთი ლექსების გამოქვეყნება დაიწყო, როგორებიცაა: “ოქტომბრის სიმფონია”, “რევოლუციურ საქართველოს”, “ახალი ქვეყანა შენდება”, “მხარი მხარს”, “ამუშავდი მანქანაო” და სხვა.
“ცისფერყანწელთა” ჯგუფიც ამ დროისთვის უკვე ძალიან მწვავე კრიზისს განიცდიდა. ისინი ხშირად იკრიბებოდნენ, მსჯელობდნენ, კამათობდნენ, დაჟინებით მოითხოვდნენ სრულ გარდაქმნას, ახალი, ცალკე კრებულის გამოცემას. მაგრამ პაოლო იაშვილი, როგორც ჯგუფის ხელმძღვანელი, საამისოდ არანაირ ინიციატივას აღარ იჩენდა. აშკარა იყო, რომ წარსულს ჩაბარდა ის დრო, როდესაც გულანთებული პოეტები პროტესტს უცხადებდნენ იმჟამად დამკვიდრებულ საზოგადოების მეშჩანურ ფორმას, არქაულ შეხედულებებს, აზროვნებას, გემოვნებას, ფილისტერობას, ფარისევლობას, პირმოთნეობას და თანაცხოვრების არასწორად გაგებულ სისტემას. იყო დრო, როცა ისინი კაფეებში, ქუთაისის ბაღსა თუ თეატრში, ყველგან სკანდალსა და აურზაურს იწვევდნენ, ხულიგნობდნენ, ქალაქს იკლებდნენ. ზოგჯერ ბაზარში სპეკულიანტების რიგებსაც აწიოკებდნენ. თეატრში მისულ მაყურებლებს თავზე სიბინძურეებს ასხამდნენ და შემოქმედებით თუ პირად საუბრებში მოძველებულ თემებს, ფორმებს და მსოფლმხედველობას აპროტესტებდნენ, ქართულ პოეზიაში შეცვალეს გამომსახველობითი საშუალებები, შემოიტანეს უამრავი ახალი თემა, შემოიყვანეს ახალი პერსონაჟები და ცდილობდნენ დაემკვიდრებიათ ინდივიდუალიზმი, ეროტიზმი, მისტიციზმი, ეკლექტიზმი… მაგრამ ამჯერად უკვე დროისგან გალახულ, მოწიფულ მამაკაცებს, მიღწეული კომფორტის დაკარგვა აღარ უნდოდათ და ამ ახალ პოლიტიკურ პირობებში ძველი ზეიმურობის შენარჩუნებაც აღარ შეეძლოთ.
“ჩვენ ერთხელ უკვე მოვახდინეთ გარდატეხა პოეზიაში, მოვახდინეთ ერთგვარი რევოლუცია და მიამიტობა იქნება ჩვენი მხრივ ახლა მეორე რევოლუციის მოხდენის ცდას შევუდგეთ. ამისთვის სხვები არიან მოწოდებულნი”, -ასეთი იყო პაოლო იაშვილის პასუხი, რომელმაც ჯგუფში უკმაყოფილება და, საბოლოო ჯამში, “ცისფერყანწელთა” ორდენის დაშლა გამოიწვია.
მაგალითების მოყვანა კიდევ შეიძლებოდა, თუმცა, საკმარისია.
ქართულ ლიტერატურაში სულ რაღაც თვრამეტი წლის განმავლობაში ბატონობდა ეპატაჟისა და სკანდალების ეპოქა, რომელმაც აკაკი წერეთლის ეპიგონებსა და თბილისელ ხელოსან პოეტებს ხელიდან კალამი გააგდებინა; რომელმაც ყველა მიახვედრა, რომ ახალი პოეზია კულტურული კონტექსტის ღრმა ცოდნას მოითხოვდა და თუკი სიმბოლოების საშუალებით სამყაროს საიდუმლოებისა და მისი საკრალური კანონების გაგება უნდოდათ, გაცილებით მეტი უნდა სცოდნოდათ ფილოსოფიის, ლიტერატურის, ხელოვნებისა და მითოლოგიის შესახებ. ყოველივე ამან, ბუნებრივია, თავისი შედეგი გამოიღო, ახალი პოეზიისა და ზოგადად ხელოვნებისადმი საზოგადოების ინტერესი მნიშვნელოვნად გაზარდა და მკითხველებში ინტელექტუალური განვითარების უზარმაზარი წყურვილი გამოიწვია. ახლა კი ერთი ხელის მოსმით ყველაფერი უნდა შეცვლილიყო და კვლავ მრავალჯერ გალანძღული და ხელნაკრავი აკადემიზმის ეპოქაში დაბრუნებულიყვნენ.
რატომ გახდა ასეთი ადვილი ამ ბრძოლის შედეგების დათმობა და ერთ წელიწადში სრულიად უცხო სოციალისტური რეალიზმის გაბატონება?
ამის მიზეზი მთლად კომუნისტების ავისმომასწავებელ სისასტიკეში არ უნდა ვეძებოთ. რა თქმა უნდა, ბოლომდე ამის გამორიცხვაც არ შეიძლება, რადგანაც ვიღაცისთვის მთელ სახელმწიფო აპარატთან დაპირისპირება დაუძლეველი ტვირთის ზიდვას ნიშნავს. ნამდვილი მიზეზი სულ სხვაა. უბრალოდ, ჩვენში არ მომხდარა ის უზარმაზარი სოციალური კატაკლიზმი, რომელიც ქართული საზოგადოების ფუნდამენტურ გადატრიალებას, მის სრულ გარდასახვას გამოიწვევდა და ამ ბრძოლაში – ინდივიდუალისტურ და კოლექტიურ ცხოვრებას შორის – გააზრებულ არჩევანს გააკეთებინებდა.
ევროპულობა ინდივიდუალისტური ტრადიციების გაგრძელებაა. იგი ხანგრძლივი და განუყოფელი სულიერი, ინტელექტუალური და ფიზიკური ბრძოლის შედეგია და ევროპელს ყოველივე ამას მხოლოდ სიცოცხლესთან ერთად თუ დაათმობინებ. ჩვენთვის კი ევროპელობა ხშირად უნიჭოდ შესრულებული როლია, რომლის არსსაც ვერ ჩავწვდით და მხოლოდ მისი გარეგნული ატრიბუტებით ვიხიბლებით. როლი, რომლის შესრულების შემდეგაც ისევ უწინდელ ცხოვრებას ვუბრუნდებით და კმაყოფილები ვფიქრობთ, რომ საკმარისზე მეტი გავაკეთეთ.
არადა, მთავარი პროტესტი ჩვენში ჩაბუდებული იმ საშინელი და დამანგრეველი ენერგიის წინააღმდეგ უნდა წარვმართოთ, რომელიც ჩვენ ქვეყანას წინ ნაბიჯის გადადგმის საშუალებას არ აძლევს და მოჯადოებული ამირანივით მუდამ იმ ადგილზე აბრუნებს, საიდანაც დიდი ხნის წინ გზას დაადგა.
რა არის ამის მიზეზი?
პასუხი ძალიან მარტივია: ჩვენში არასოდეს განხილულა სახელმწიფო, მამული, ქვეყანა, სამშობლო, როგორც საშუალება, რომლის მიზანიც და უზენაესი ფასეულობაც ყოველი ადამიანის, ცალკეული ინდივიდის, მოქალაქის, პიროვნების კეთილდღეობა იქნებოდა. ჩვენი ლიტერატურა, იშვიათი გამონაკლისების გარდა, ქადაგებდა, რომ ადამიანი მხოლოდ საშუალება იყო სახელმწიფოს ინტერესების დასაცავად. მუდმივად მისი მოვალე, მისთვის შეწირული, მისთვის წამებული, საერთო კოლექტიურისთვის ყველაფერი საუკეთესოს დამთმობი, ყველას წინაშე გაუფასურებული და ხმადაკარგული. ჩვენი დღევანდელი ჰიმნიც კი, რომელსაც, იდეალურ შემთხვევაში, საერო ლოცვის ფუნქცია უნდა ეკისრებოდეს, მხოლოდ XIX საუკუნის ღირებულებების განმეორება და კოლექტიური ცნობიერების განდიდებაა.
ამიტომაც ვფიქრობ, რომ გამარჯვება იმათ მხარესაა, ვინც ნებისმიერი პროტესტით მთელი სამყაროს, საკუთარი ქვეყნის ან თუნდაც საკუთარი თავის შეცვლას ისახავს მიზნად, სხვები კი მხოლოდ მათი წარმატების მაყურებლებად დარჩებიან.
© არილი