რევოლუცია, როგორც გამომაჯანსაღებელი
რუსი ბოლშევიკი-რევოლუციონერი, შემდგომში საბჭოთა დიპლომატი, ადოლფ იოფე (1883-1927), 1905-1907 წლების წარუმატებელი რევოლუციის შემდეგ, ევროპაში გაიქცა, სადაც რევოლუციური საქმიანობის და სწავლის პარალელურად, ფსიქოანალიტიკურ მკურნალობას გადიოდა ალფრედ ადლერთან. ამ პერიოდში ის დაუმეგობრდა ლევ ტროცკის და მალევე მისი ერთგული მიმდევარი გახდა. სწორედ იოფემ აზიარა იმ დროს ვენაში მცხოვრები ტროცკი ფსიქოანალიზს და ფსიქოანალიზის დამფუძნებელ მამებთანაც დააკავშირა. ტროცკის თავიდანვე გაორებული დამოკიდებულება ჩამოუყალიბდა ფსიქოანალიზის მიმართ: ერთი მხრივ, ღრმა ინტერესი და გატაცება, რაც ტროცკისეულ პერმანენტული რევოლუციისა და ადამიანის ბუნების გარდაქმნის თეორიებშიც აისახა, მეორე მხრივ კი ძლიერი სკეპსისი ფსიქოანალიზის, როგორც სამკურნალო მეთოდის მიმართ. ფსიქოანალიზი მისთვის ზედმეტად ინდივიდუალისტური იყო და ადამიანს კიდევ უფრო მეტად კეტავდა საკუთარ მე-ში, უფრო მეტად დამოკიდებულს ხდიდა საკუთარ არაცნობიერზე. ტროცკისთვის კი რევოლუციურ ამოცანათა რიცხვში ადამიანის არაცნობიერისგან გათავისუფლებაც იყო, რადგან სწორედ არაცნობიერია პასუხისმგებელი ადამიანში როგორც მონურ თვისებებზე, ღმერთის გამოგონებასა თუ იერარქიულ ცნობიერებაზე, ასევე მომხვეჭელობასა და მესაკუთრეობაზე. ამისი მოგვარება კი არა ფსიქოანალიზით, არამედ რევოლუციით უნდა მომხდარიყო.
იოფეს მრავალწლიანი მკურნალობა ადლერთან უშედეგოდ დამთავრდა. 1912 წელს ის დააპატიმრეს და 1917 წლის თებერვლის რევოლუციამდე ციმბირულ კატორღაში იმყოფებოდა. ტროცკი და იოფე ხუთწლიანი განშორების შემდეგ, ოქტომბრის რევოლუციის სამზადისში შეხვდნენ ერთმანეთს. ტროცკის კარგად ახსოვდა მისი მეგობრის ნერვული ჩივილები და შიშობდა, რომ რევოლუციის მომზადებას თავს ვერ გაართმევდა. მაგრამ, როგორც ტროცკი თავის მემუარებში იგონებს, „რევოლუცია უკეთ მოერია მის (იოფეს – გ.მ.) ნერვებს, ვიდრე ფსიქოანალიზი. რევოლუციამ ის ფეხზე წამოაყენა, გამოაკეთა, მისი ინტელექტისა და ხასიათის ძლიერი მხარეები გამოკვეთა.“
ტროცკის მოძღვრების თანახმად, რევოლუცია პერმანენტულია, ის მუდმივი პროცესია, რომელიც მთელს სამყაროს უნდა მოედოს და მუდმივი განახლებისკენ იყოს მიმართული. რა მომენტშიც რევოლუცია მთავრდება, ის ჭაობს ემსგავსება. 1927 წელს, როდესაც სტალინმა სსრკ-ში ტროცკიზმი გაანადგურა, ხოლო ტროცკი ქვეყნიდან გააძევა, რევოლუციისგან განკურნებულმა ადოლფ იოფემ თავი მოიკლა.
რევოლუციის გამომაჯანსაღებელი თვისება არანაირად არ შედის წინააღმდეგობაში ფსიქოანალიზთან. 1913 წელს, როდესაც ლენინმა „რევოლუციური სიტუაციის“ ცნება შემოიტანა და მის აღწერას შეეცადა („რევოლუციისთვის საკმარისი არაა, რომ ქვედა ფენებს ისე აღარ უნდოდეთ ცხოვრება, როგორც აქამდე. მისთვის კიდევ აუცილებელია, რომ ზედა ფენებს აღარ შეეძლოთ უწინდებურად ბატონ-პატრონობა“), ვენაში გამოქვეყნდა ზიგმუნდ ფროიდის „ტოტემი და ტაბუ“, რომელშიც ფსიქოანალიზის შემქმნელი, შეიძლება ითქვას, ყველანაირი რევოლუციის პირველნიმუშის რეკონსტრუქციას შეეცადა. ეს პირველყოფილი რევოლუციური სცენარი საერთოდ ადამიანის გაადამიანებას და მის ბუნებისგან, ანუ ცხოველთა სამყაროსგან გამოყოფას უკავშირდება. ფროიდის თანახმად, ისევე, როგორც ცხოველების უმეტეს სახეობაში, ადამიანებშიც არსებობდა პირველყოფილი ჯოგი, რომელსაც, ასევე ცხოველების მსგავსად, სათავეში ედგა ალფა მამრი, ფროიდის მეტაფორით, „პირველყოფილი მამა“ (Urvater), რომელსაც ჯოგის ყველა მდედრი მისაკუთრებული ჰყავდა და ვაჟებს კასტრაციით ემუქრებოდა. მთელი ეს მოდელი მთლიანად იმეორებს ცხოველთა სამყაროში არსებულ ჯოგურ სტრუქტურას, მაგრამ მხოლოდ ამ პირველყოფილ ადამიანებში ჩნდება ერთობის ახალი ფორმა – შეთქმულება მამის წინააღმდეგ, მისი დამხობა და მკვლელობა. შეიძლება ითქვას, რომ გამაადამიანებელი ემოცია პროტესტია, რომელიც ვაჟებს შეთქმულებად აქცევს და ისინი ერთგვარ რევოლუციას ახორციელებენ – მამას კლავენ და, სავარაუდოდ, ჭამენ კიდეც. ამის შემდეგ ჩნდება პირველი აკრძალვები: ინცესტის, კანიბალიზმის და ადამიანის მოკვლის. ფროიდის თანახმად, მთელი კულტურა ამ სამ ძირითად აკრძალვაზე დგას. ამასთანავე, აკრძალვების გაჩენა ჩადენილ მამის მკვლელობის აქტს დანაშაულის კვალიფიკაციას აძლევს. „დანაშაულის განცდა“ კი ადამიანის ნევროტული ბუნების წყაროდ იქცევა, რომელიც, ერთი მხრივ, მორალურ ცნობიერებას აჩენს, მეორე მხრივ, ნევროზიდან ადამიანის შემოქმედებითობა ვითარდება.
კულტურა, ანუ რაც ადამიანს ცხოველისგან განასხვავებს, აკრძალვებისგან და თავისუფლების შეზღუდვისგან შედგება. აკრძალვების დარღვევის სურვილი – სურვილი იმდენად არსებობს, რამდენადაც აკრძალულია – ადამიანს უბიძგებს კულტურული საქმიანობისკენ, სუბლიმაციისკენ, თუმცა ის განწირულია გაწბილებისათვის, ნებისმიერი შემოქმედებითი მწვერვალიც კი ვერ უნაცვლებს მას სურვილის პირდაპირი გზით ასრულების ვნებას. ამიტომაც მასში მუდამაა „კულტურით უკმაყოფილება“, რაც ხშირად ამბოხის ან პროტესტის ფორმითაც გამოიხატება თავად კულტურის წინააღმდეგაც. პროტესტი კი აჩენს ახალ ერთობას, რომელმაც უკვე არაცნობიერში განდევნილი „პირველყოფილი მამის“ ტირანიისგან უნდა გაათავისუფლოს დანაშაულის განცდით და სურვილების აუსრულებლობით გატანჯული ინდივიდები. კოლექტიურ ერთობაში სწორედ ერთმანეთში არევა, ერთ სხეულად ქცევა, ერთობის ძალა ამხობს თავისუფლების ამკრძალავ ტრანსცენდენტურ მამას და, თუნდაც დროებით მაინც, დანაშაულის გრძნობისგან ათავისუფლებს. ესაა რევოლუციების გამომაჯანსაღებელი ეფექტი, რა თქმა უნდა, მასში მონაწილეებისათვის.
„შეყვარებულთა ერთობა“
რევოლუცია, ამბოხი, მანიფესტაცია, მცირერიცხოვანი საპროტესტო აქციაც კი, საკუთარ თავში შეიცავს ახალი ერთობის ჩანასახს, რომელიც თავის საინკუბაციო პერიოდს საპროტესტო თუ რევოლუციურ პერიოდში გადის. საუკეთესო მაგალითი საფრანგეთის დიდი რევოლუციაა, რომლის ქარცეცხლიან წლებში ფეოდალური მონარქია ფრანგ ნაციად, ერად გარდაიქმნა და გაფორმდა. უფრო რთული მოდელია ამერიკის შეერთებული შტატები: თავდაპირველად ბრიტანეთის კოლონია უჯანყდება ბრიტანეთს, მაშინ, როდესაც აჯანყებულ ამერიკელთა უმეტესობა თავადვეა ბრიტანელი თუ სხვა ევროპელი კოლონიზატორების შთამომავალი. ამ თვალსაზრისით, ამერიკის „დამოუკიდებლობის ომი“, ფაქტობრივად, წინაპრების წინააღმდეგ აჯანყება და მათგან გათავისუფლება იყო. ზოგადად, ანტიკოლონიურ ომებში, დიდი და მჩაგვრელი იმპერიების წინააღმდეგ ამბოხში, რომელსაც „ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობა“ ეწოდა, დაპყრობილი ხალხები ერებად ყალიბდებიან. ძლიერი, აღმატებული მოწინააღმდეგე, რა სახელიც არ უნდა ერქვას მას – მეფე, იმპერია, ტირანია თუ კლასობრივი საზოგადოება – შესაძლებელს ხდის მის წინააღმდეგ ცალკეული უკმაყოფილო ადამიანების გაერთიანებას და ამით ახალი ერთობის გაჩენას. შეიძლება ითქვას, რომ მხოლოდ უკმაყოფილება არაა საკმარისი, არამედ აუცილებელია აღმატებული ძალა, „პირველყოფილი მამა“, რომელიც მის წინააღმდეგ შეთქმულთა ერთობას აჩენს.
ამბოხი და რევოლუცია პროტესტის რადიკალური ფორმებია, თუმცა პროტესტის ყველაზე მსუბუქ ფორმებშიც კი მამოძრავებელი იმპულსი ყოველთვის რევოლუციურია, ანუ რაღაცის ამოტრიალების, დამხობის ან შეცვლისკენ მიმართული. შესაბამისად, პროტესტში გაჩენილი ერთობა თვისობრივად განსხვავდება ტრადიციული ერთობებისგან, როგორებიცაა ოჯახი, სანათესავო, გვარ-ტომი თუ ეთნოსი, რომლებიც ნამემკვიდრევია, საკუთარი სურვილისა თუ ძალისხმევის გარეშე. ასეთი ერთობები აფირმაციულია, ანუ ერთობის საფუძველი თანხმობა და მიღებაა იმისა, რაც მემკვიდრეობით გერგო. ამის საპირისპიროდ, საპროტესტო მოძრაობებში წარმოქმნილი ერთობების საფუძველი უარის თქმაა, ნეგაციაა არსებულის და ტრადიციულის მიმართ, მისგან გამიჯვნა. ის სპონტანურად ჩნდება და იმ მომენტში გაჩენილი ემოციებით იკვრება.
მორის ბლანშო თავის წიგნში „არააღწერადი ერთობა“ 1968 წლის სტუდენტურ ამბოხს „შეყვარებულთა ერთობას“ უწოდებს: „68 წლის მაისმა დაამტკიცა, რომ ყოველგვარი შეთქმულების გარეშე, შემთხვევითი და ბედნიერი შეხვედრის ვითარებაში, ასეთ ზეიმში, მიღებული და აღიარებული სოციალური ფორმების გვერდზე მოსროლით, შესაძლებელია თვითდამკვიდრება ფეთქებადი ერთობისა, რომელიც ყველას, დამოუკიდებლად კლასისა, სქესისა, ასაკისა და კულტურისა, შესაძლებლობას აძლევს მეგობრული ურთიერთობა გააბას პირველსავე შემხვედრთან, როგორც დიდი ხნის ახლობელ ადამიანთან, სწორედ იმიტომ, რომ ის ნაცნობი უცნობია.“
„უტოპიური თავისუფლების“ (მ.ბახტინი) ასეთი ფორმა, რომელიც ყველა განმასხვავებელ და გამაუცხოებელ ნიშანს ანულებს, კოლექტიურ სასიყვარულო აქტად გადაიქცევა. ამ დროს გამოთავისუფლებული ეროსი ორგიასტული ბუნებისაა, მისი ანტიკური პროტოტიპის ანალოგიით, რომელიც ამ მისტერიული ქმედების დროს ყველანაირი სექსუალური ტაბუს მოხსნას გულისხმობს. 1968 წლის პარიზი ან ვუდსტოკი ამგვარი გამოთავისუფლებული ენერგიების ტრიუმფი იყო, თუმცა გამაერთიანებელი ფაქტორი ეროსი იმდენად იყო, რამდენადაც ის „პირველყოფილი მამის“ მკვლელობის ერთადერთი იარაღი აღმოჩნდა. შესაბამისად, პოლიტიკური რევოლუციის ნაცვლად, სექსუალური რევოლუცია მოხდა. თუ „მამა“ ამკრძალავი, მაკონტროლებელი, მაცენზურებელი ინსტანციაა, რომელიც წესებს და კანონებს, ნორმებს აწესებს, მისგან გათავისუფლებული ეროსი, პირდაპირი გაგებით, სამომხმარებლო სისტემის ერთ-ერთი ყველაზე წარმატებული ნაწილი გახდა. ერთ დროს აკრძალული „პერვერსიები“, რომლებიც სწორედ აკრძალვის მეშვეობით იყო პერვერსიული და, შესაბამისად, დამატებითი ღირებულების მაწარმოებელი, სავაჭრო დახლებზე აღმოჩნდა, შესაბამისად, ყველასათვის ხელმისაწვდომ სამომხმარებლო პროდუქტად იქცა. ამგვარი ექსკლუზიურობის დაკარგვით, დაიკარგა მისი ტრანსგრესიულობა: როცა საზღვარი არაა, მასზე გადაბიჯებაც აზრს კარგავს. „უტოპიური თავისუფლება“, რომელიც ყველა ამკრძალავ სისტემას, პირველ რიგში, სოციალურ იერარქიებს და კერძო საკუთრებას აუქმებს, რომელშიც ყველა თანაბარია და შეხმატკბილებული, სრული კონსენსუსისა და კონსონანსის საზოგადოება, არც ვინმეს ნევროზი აწუხებს, რადგანაც აღარაფერი იკრძალება და განიდევნება (როგორიც უნდა ყოფილიყო კომუნისტური საზოგადოება 1920-იანი წლების საბჭოთა კავშირში არსებული ზოგიერთი, მათ შორის, თავად ტროცკისავე წარმოდგენით), თავისი არსით ბიბლიური სამოთხის მითის პროექციას ჰგავს, სადაც არაფერი არ ხდება, რამდენადაც ხდომილების გამომწვევი საფუძველი, კონფლიქტი, ასიმეტრია არ არსებობს. აღარც ფანტაზიები აქვთ იმიტომ, რომ განდევნილი სურვილები აღარ არსებობს, შესაბამისად, მათი არც სუბლიმაციის მეშვეობით ხელოვნების თუ აზროვნების ნიმუშებში გადატანაა საჭირო. კაცობრიობა ონტოლოგიურ კოლაფსს განიცდის. ყოფნა, რომელიც სამოთხის გარეთ, ცოდვით დაცემის შემდეგ დაიწყო, არყოფნას უბრუნდება. ფროიდის ერეტიკოსი მოსწავლის, ოტო რანკის თანახმად, მთელი ჩვენი ფსიქიკური ხდომილების განმსაზღვრელი მამოძრავებელი ძალა დედის წიაღში, როგორც სამოთხისეულ ნეტარებაში დაბრუნებისკენ ლტოლვაა, რომელიც მარცხისთვისაა განწირული. თვითონ ფროიდმა ამ უკან მიმათრეველ ძალას „სიკვდილისკენ ლტოლვა“ უწოდა, რომელიც დაბადებისთანავე იწყებს მოქმედებას და ისევ არყოფნისკენ, უკან ექაჩება დაბადებულს. მაგრამ ამ ძალის საპირისპიროდ ჩნდება მეორე ძალა, როგორც ანტიქრისტეს შემაკავებელი ძალა „კატეხონი“ პავლე მოციქულთან („რადგან ურჯულოების საიდუმლო უკვე მოქმედებს, ოღონდაც ახლა შემაკავებელი აკავებს“, თესალონიკელთა მიმართ, 2,7.) – ეროსი – რომელიც სიკვდილს აკავებს. თუმცა ეს მაცოცხლებელი ძალა საკუთარ თავშივე შეიცავს გამანადგურებელ თვისებას, როდესაც ის იმდენად მაღალ ხარისხში ადის, რომ არათუ განხორციელებას, არამედ სუბლიმაციასაც აღარ ექვემდებარება. ფროიდის აღიარებით, ადამიანს შეუძლია ყველაზე მძიმე დანაკარგებსა და კატასტროფებს გაუძლოს, მაგრამ სასიყვარულო სფეროში მარცხი ყველაზე მეტად აკარგვინებს სიცოცხლის ხალისს და თვითმკვლელობების მთავარი მიზეზიც ხდება. შეყვარებულობის უმაღლესი და აბსოლუტური ფორმა სიკვდილია, როდესაც ეროსი ისეთ ძალას აღწევს, როგორითაც ზევსი ეცხადება მთელი თავისი ბრწყინვალებით თავის მოკვდავ შეყვარებულს, სემელეს და ფერფლად აქცევს, ასევე აბსოლუტური ეროსი თანატოსად – სიკვდილად გარდაიქმნება.
სიკვდილი ნიღაბია ეროსის, რევოლუცია ნიღაბია სიკვდილის
მორის ბლანშო ზემოხსენებულ წიგნში შეყვარებულობის ასეთ განმარტებას იძლევა: „შეყვარებულობა ნიშნავს უყურებდე სხვას, როგორც ერთადერთს, რომელიც ჩრდილავს და აუქმებს ყველა დანარჩენს. აქედან გამომდინარეობს, რომ სიყვარულის ერთადერთი საზომი, უზომობაა…“ სიყვარულის დამანგრეველი და მომაკვდინებელი ძალა ფროიდს არ გამოუგონია, ის უკვე ბერძნულმა მითოლოგიამ აღწერა. ბლანშო ლაპარაკობს სამ სხვადასხვა აფროდიტეზე: ზეციური, რომელიც სულიერი და ბიჭებისადმი სიყვარულის პატრონია, მიწიერი – რომელიც ხორციელ სიყვარულს და ქალის სხეულს მფარველობს და კიდევ მესამე, ხთონური, მიწისქვეშა აფროდიტე, „რომელიც მიეკუთვნება სიკვდილს და სიკვდილისკენ იმათ მიუძღვება, ვინც მას აირჩევს ან ვისაც ის აირჩევს.“ ეს კვლავინდებურად ისეთი შემთხვევაა, როდესაც სასიყვარულო ვნება თავის აბსოლუტურ, არაგანზავებად ფორმას იღებს. შესაბამისად, შეყვარებულები სრულიად დეზინტეგრირებული არიან დანარჩენი სამყაროსგან და ერთმანეთის პირისპირ მარტო რჩებიან, როგორც ცოცხლად დამარხული ანტიგონე და ჰემონი აკლდამაში.
თუმცა ანტიგონეს და ჰემონის ისტორია არაა სასიყვარულო ისტორია. სიყვარული მაშინ ჩნდება, თანაც პირდაპირ ხთონური აფროდიტეს სახით, როდესაც ამბოხი დამარცხებულია. ანტიგონემ თავიდანვე იცის, რომ სიკვდილს ირჩევს, როდესაც კრეონის ბრძანებას არღვევს და საკუთარი ძმის გვამს მარხავს. რაც არ უნდა მოვალეობის და კანონის კონფლიქტი სახელდებოდეს ტრაგედიის საფუძვლად, საკუთარი მოტივი ანტიგონეს პირველსავე აქტში, ისმენესთან საუბარში აქვს განცხადებული:
„დამტოვე მარტო ჩემი ოცნებით,
ავიტან სასჯელს, მაგრამ ვერ დავთმობ,
ამცდეს სიკვდილი სახელოვანი“ (96-98).
ესაა ბერძნული ჰეროიკული იდეალი კლეოს აფთიტოს – „მიწიერი დიდება“ ან „სახელგანთქმულება“, რის გამოც აქილევსი ტროაში მიდის, რომ გარდაუვალი სიკვდილის ფასად სახელი გაითქვას. ანტიგონეც სრულიად ცნობიერად სჩადის ამ აქტს თავისი დაუმორჩილებლობით. განსხვავებული მოტივი აქვს მის საქმროს და კრეონის ვაჟს, ჰემონს. ის მამას უმხედრდება, უკვე როგორც ქორო ამბობს, ეროსის ძალით:
„ეროს, უძლეველო ბრძოლაში,
ეროს, მსხვერპლი შენ ხელში გყავს (…)
თავს ვერც უკვდავი დაგაღწევს, ვერცა
დღემოკლედ მოდგმა, – ვისაც შეიპყრობ, ჭკუაზე შეშლი“ (762-763, 766-767).
ეროსით შეპყრობილი ჰემონი უჯანყდება საკუთარ მამას, რომელიც, როგორც მეფე, სახელმწიფოს, კანონს, მთელი სამყაროს წესრიგს განასახიერებს. ესაა საბოტაჟი სწორედ ამ სამყაროს წესრიგის წინააღმდეგ, საკუთარი ცოცხლად დამარხვით ის სიყვარულის უმაღლეს ფორმას აღწევს. ტრაგიკული მოცემულობა ანტოგონეს საშუალებას აძლევს სახელი გაითქვას, ჰემონს კი – ეროსის აბსოლუტურ ფორმას ეზიაროს. მათი კავშირი უკვე შეთქმულებაა სამყაროს წესრიგის წინააღმდეგ. ეროსი, როგორც ხთონური ღმერთი, რომელიც კოსმოსის შექმნამდე არსებობდა, ქაოსური ბუნებისაა, რომლის მოთოკვითაც კოსმოსი, ანუ სამყაროს წესრიგი იქმნება. ისტორიის სხვა ეტაპზე, როცა ოლიმპიელი ღმერთები დავიწყებას მიეცემიან, ის ახლებურ ტრანსფორმაციას განიცდის. ყველაზე მოკლედ და მთელი დრამატიზმით ეს ტრანსფორმაცია ნიცშემ გამოხატა: „ქრისტიანობამ საწამლავი დაალევინა ეროსს, რომელიც ამას თუმცა არ მოუკლავს, მაგრამ მანკიერებად გადაგვარდა.“ ამასთანავე, ეროსი სწორედ თავისი აკრძალულობის ძალით იქცა ულევი ფანტაზიების წყაროდაც და ტრანსგრესიულ აქტადაც, რომელიც სულიერი ტკივილისა და შეძრწუნების თანხლებით აღწევს სიამოვნების უმაღლეს რეგისტრებს. უმანკო ეროსი აღარ არსებობს, ის მხოლოდ წესების დარღვევით მიიღწევა. სლავოი ჟიჟეკმა თავის წიგნში „გიყვარდეს მოყვასი შენი? არა, გმადლობ!“ ჩამოაყალიბა თავისი, როგორც მას ეწოდა, პროვოკაციული მოსაზრება სექსუალობის შესახებ, რომელშიც ტრავმატულობა არსობრივი პრინციპია: „არ არსებობს სექსი იძულებითობის ელემენტის გარეშე. (…) პროტესტი სექსუალური ძალადობის, ანუ იძულებითი სექსის წინააღმდეგ, საბოლოო ჯამში, პროტესტია თავად სექსის, როგორც ასეთის, წინააღმდეგ. თუ სექსუალურ კავშირს თავისი ტკივილიან-ტრავმატული ხასიათი ჩამოეცილება, რაც მისგან რჩება, უბრალოდ აღარაა სექსუალური. გამართული სექსი ორ პასუხისმგებლობიან ზრდასრულს შორის, ტრავმატული ელემენტის გარეშე, იმ ელემენტის გარეშე, რომელიც მას შოკურს ხდის, განსაზღვრებაშივე სექსუალობას მოკლებულია და მექანიკურ კოპულაციად იქცევა.“ ჟაკ ლაკანი, ვისი ფსიქოანალიტიკური სკოლის წარმომადგენელიცაა ჟიჟეკი, პერვერსიას (ლაკანისეული სიტყვათა თამაშით – Pere-version – „მამის ვერსია“) მხოლოდ „მამის კანონთან“ თანხვედრაში მიიჩნევდა შესაძლებლად, ანუ როცა იცი, რომ აკრძალულია და მისი ჩადენისთვის აუცილებლად დაისჯები, მაგრამ მაინც ჩადიხარ. ამდენად, პერვერსია, მისი არა აუცილებლად მხოლოდ წმინდად სექსუალური მნიშვნელობით, ინდივიდუალური პროტესტისა და დაუმორჩილებლობის პირველსახეა.
ინდივიდუალური რევოლუცია
ჟან ჟენე თავის ცნობილ ინტერვიუში, რომელიც 1975 წელს შედგა გერმანელ მწერალ ჰუბერტ ფიხტესთან და შემდეგ ცალკე წიგნადაც გამოიცა, 1968 წლის მოვლენებზე საუბრის კონტექსტში, კითხვაზე, როგორ წარმოუდგენია ნამდვილი პოლიტიკური რევოლუცია, ასე პასუხობს:
„გულწრფელი რომ ვიყო, სულაც არ მინდა, რომ რევოლუცია მოხდეს. ის მე ინდივიდუალური ჯანყის შესაძლებლობას არ მომცემდა. ნამდვილი რევოლუცია რომ მოხდეს, არ გამომივიდოდა მის წინააღმდეგ ყოფნა. მე ამ რევოლუციის მხარდამჭერი ვიქნებოდი. ჩემნაირი ადამიანი კი რამის მხარდამჭერი არაა. მე ვარ ჯანყის ადამიანი. ჩემი პოზიცია ძალიან ეგოისტურია. მე მინდა, რომ სამყარო არ შეიცვალოს, რომ თავს უფლება მივცე, სამყაროს წინააღმდეგ ვიყო.“ ასეთი პასუხი ჟენესთვის არც პოზა ყოფილა და არც ეპატაჟი. ეს იყო გაბედული და პირდაპირი, შეიძლება ითქვას, ღრმად ფილოსოფიური პასუხი, რომელიც ამბოხისა და ტრანსგრესიის დიალექტიკას ახილვადებს: უსამართლო და თავისუფლების ჩამხშობი სამყარო საჭიროა იმისთვის, რომ მის წინააღმდეგ ამბოხი შეძლო და ამ გზით ინდივიდად იქცე, არა მის სუროგატად ან კარიკატურად, როგორებსაც ინდივიდუალიზმის საბაზრო-ფეტიშისტური იდეოლოგიები აწარმოებენ. მაგრამ არც ეს ინდივიდად ქცევაა თვითმიზანი, ის გვერდითი მოვლენაა ტრანსგრესიის, საზღვარზე გადაბიჯების, როდესაც ეს საზღვარი არსებობს და მას შეიარაღებული მესაზღვრეები იცავენ. მხოლოდ ამ აქტის მომენტში განიცდება თავისუფლება. სხვა ყველაფერი სიმულაციაა თავისუფლების. რევოლუციის ან საპროტესტო ტალღის პროცესში მიღებული გამოჯანმრთელების ეფექტი მაინც დროებითია და ის პროცესთან ერთად სრულდება. „რევოლუცია, როგორც სატურნი, ჭამს საკუთარ შვილებს“ – როგორც ამას გეორგ ბიუხნერი ათქმევინებს ჟორჟ დანტონს („დანტონის სიკვდილი“) – საფრანგეთის დიდი რევოლუციის ერთ-ერთ მეთაურს, რომელიც სიკვდილით დაისაჯა თავისი ყოფილი მეგობრებისა და თანამებრძოლებისგან, რომლებმაც მოგვიანებით ასევე გილიოტინაზე დაასრულეს სიცოცხლე. შეიძლება საკუთარი შვილების ჭამით თავად რევოლუცია იხანგრძლივებს სიცოცხლეს, ის ანადგურებს მის შემქმნელებს და ამით საკუთარ თავსაც. „რევოლუცია სიკვდილის ნიღაბია, სიკვდილი ნიღაბია რევოლუციის“ (ჰაინერ მიულერი).
მოკლევადიანია კოლექტივში ბოლომდე გაზავების და საკუთარი ego-ს და, მასთან ერთად, დანაშაულის განცდის დაკარგვით მიღებული სასიხარულო ეიფორია საპროტესტო მოძრაობების დროს. ზეიმი მთავრდება და ყველაფერი ნორმებს უბრუნდება. ყოველი ახალი ნორმა, ანუ ერთ დროს უარყოფილის და შეჩვენებულის ნორმად აღიარება, კიდევ ერთით ამცირებს ამბოხის და ტრანსგრესიის შესაძლებლობას.
რასაც ჟენე ინტერვიუში ამბობს, მსგავს აზრებს ცოტა მოგვიანებით გერმანელი მწერალი და რეჟისორი ჰაინერ მიულერიც იტყვის: ის არ ტოვებს გერმანიის დემოკრატიულ რესპუბლიკას, სადაც მას აცენზურებენ და ავიწროებენ, არ მიდის „თავისუფალ დასავლეთში“, შემოქმედების ადგილად მას თავისუფალი გარემო არ მიაჩნია, ის მხოლოდ იქაა თავისუფალი, სადაც თავისუფლება არაა. ისევე, როგორც მერაბ მამარდაშვილს არ მიაჩნდა დასავლეთი მისნაირი მეტაფიზიკოსის ადგილად: „საჭიროა სიბნელე, რომელიც აზროვნებას გვაიძულებს“ – ეს სიბნელე სრულიად განუყოფლად პიროვნულიცაა და ის გარემოც, რომელშიც ბნელა.
გნოსტიკოსებს – ადრეული ქრისტიანობის მთავარ ინტელექტუალებს, რომლებიც თავისუფალი ფანტაზიებითაც გამოირჩეოდნენ, სამყარო ბოროტი დემიურგის შექმნილად და მისი ბოროტების ანარეკლად მიაჩნდათ. თუ აუჯანყდები და მის გამოსწორებას შეეცდები, ის მაშინვე საკუთარ თავს დაგამსგავსებს. ამიტომაც საჭიროა საბოტაჟი სამყაროს წესების და კანონების მიმართ.
© არილი