ბოლო წლებში, როცა კი მიფიქრია, თუ ცხოვრების მანძილზე მწერალთა შორის ვინ შემხვედრია გაუბზარავი სიმტკიცის, ყველაზე უფრო წმინდა ზნეობის კაცი, ერთ-ერთი უპირველესი ჯემალ ქარჩხაძის სახე დამიდგება ხოლმე თვალწინ და არა მგონია, ეს მარტო ჩემი აზრი იყოს. აქვე ისიც შემიძლია ვთქვა, რომ მასთან ურთიერთობა, მისივე ლაღი, უშურველი ბუნების გამო, ხალისითა და სიხარულით გავსებდა.
სხვებთან ერთად, მეც უშუალო მოწმე ვიყავი სამწერლო ასპარეზზე ახლადგამოსული ჯემალ ქარჩხაძის უაღრესად საინტერესო ლიტერატურული ნაბიჯებისა და, ამდენად, ზოგი რამ შემიძლია გავიხსენო. პირველი მოთხრობა მან “მნათობში” გამოაქვეყნა და ამის შემდეგ მოვიდა ახალგაზრდულ ჟურნალ “ცისკარში”, რომელსაც იმხანად ძნელად შესაგუებელი ხასიათის პიროვნება, საბჭოური ეპოქის ერთგვარი მსხვერპლი, მაგრამ ნამდვილი პროფესიონალი, ნაკითხი და გარკვეული ლიტერატურული გემოვნების კაცი კონსტანტინე ლორთქიფანიძე რედაქტორობდა. ჯემალის მოტანილ მოთხრობას “სასწაული” ერქვა, სკოლის მოწაფეებზე იყო დაწერილი და თვალთახედვის ორიგინალურობითაც გამოირჩეოდა. “ცისკრის” მაშინდელი თანამშრომლები მიჩვეულნი ვიყავით ტექსტში ზედმეტად მოკირკიტე რედაქტორისაგან ავტორთა დაწუნებას, მაგრამ როდესაც ბატონმა კონსტანტინემ გატანებული ნომრის მასალები მოიტანა, პორთფელის გახსნისთანავე თქვა, ქარჩხაძის მოთხრობა უნდა დაიბეჭდოსო (ორიოდე იოლად გასასწორებელი შენიშვნა ჰქონდა). ვიღაცამ, სათაურის გამო, ხუმრობით იკითხა, შიგ რამე სასწაული თუ ხდებაო. რედაქტორს არ დაუხანებია, მოციმციმე სათვალეები შემკითხველს მიაპყრო და უპასუხა – თქვენ წარმოიდგინეთ, ამ მოთხრობაში მართლაც ხდება სასწაული და თვითონ მისი ავტორი ძალიან ნიჭიერი ყმაწვილი ჩანსო. ამის მთქმელს ბევრი მომაკვდინებელი ცოდვა ბრალდება, მაგრამ ჯემალ ქარჩხაძის მწერლური ტალანტი რომ ზუსტად, შეუმცდარი ალღოთი ამოიცნო და შეაფასა, ეს ამჟამად არავისთვის არის სადავო.
ჯემალის ნიჭის ნამდვილი გამობრწყინება მოხდა “ცისკარში” ჯანსუღ ჩარკვიანის რედაქტორობის დროს, როდესაც ზედიზედ გამოქვეყნდა მისი ბრწყინვალე მოთხრობები: “ოპერაცია “დეიდა ტასო”, “გიგანტი”, “მარიანა” და სხვები. მის პროზას, ღრმა ანალიტიკურ აზროვნებასთან ერთად, თავისებურ ელფერს ანიჭებდა მოხდენილი ირონია და ხატვის საუცხოო უნარი, პოეტურობა.
საკუთარი თავისადმი იგი უკიდურესად მომთხოვნი, კრიტიკულად განწყობილი იყო. ერთხელ მოზრდილი მოთხრობა მომიტანა, ოსტატურად, მკვეთრად გამოვლენილი იუმორისტული ტონალობით დაწერილი (სათაური არ დამახსომდა). მთავარი გმირი ზედმეტად აღგზნებული, ეგზალტირებული ტიპი იყო, ყველაფერს რომ ეპოტინება და ხელმოცარული რჩება, ისეთი. მოთხრობის ბოლოს იგი ზღვაზე მიდის დასასვენებლად. იქიდან რომელღაც ნაცნობს აღტკინებულ, ზეპათეტიკურ დეპეშას უგზავნის, თუ როგორ მშვენივრად გრძნობს თავს, რა ბედნიერია. დეპეშის ტექსტი რუსული ტრანსკრიფციით იყო მოტანილი და სასაცილოდ ჟღერდა. ეს დეპეშა ადრესატს მიღებულიც არა აქვს, მოთხრობის გმირი აბობოქრებულ ზღვაში შეცურდება და იხრჩობა. კითხვისას ბევრი ვიცინე, მაგრამ ჯემალს მორიდებულად ვუთხარი, რომ ტრაგიკომიკური ფინალი ცოტათი გაშარჟებული მომეჩვენა და რაიმეს ხომ არ შეცვლიდა. დამეთანხმა, წაიღო ის ორმოცგვერდიანი მოთხრობა, მაგრამ უკან აღარ დაუბრუნებია. რამდენჯერაც კი ვთხოვე, მოიტანე, თუნდაც ხელდაუკარებელი იყოს-მეთქი, არაფრით არ ქნა, აღარ მომწონს, გადავიფიქრე დაბეჭდვა, იმის მაგივრად სხვა რამეს მოვიტანო. დასანანია, თუ ის მოთხრობა გაანადგურა; რაიმე შტრიხს ნამდვილად შემატებდა ჯემალის ადრინდელ პროზას, მისი შემოქმედებითი გზის დასაწყისს.
წლებს წლები მიჰყვა. ჯემალ ქარჩხაძე ზედიზედ აქვეყნებდა თავის საუკეთესო მოთხრობებსა და რომანებს და თანდათან ცხადი გახდა – ქართული პროზის როგორ დახვეწილ, ყველასაგან გამორჩეულ ოსტატად ჩამოყალიბდა იგი. თითქმის ყველაფერი, რასაც მისი ხელი შეხებია, საგანგებო განსჯისა და საუბრის საბაბს იძლევა, მაგრამ მცირე მოსაგონარ წერილში, ცხადია, ეს ვერ მოხერხდება.
* * *
მუდამ სიამოვნებით მახსენდება ის რამდენიმე ზაფხული (აგვისტოს თვეში), ჯემალი და მე ოჯახებით რომ ვისვენებდით ერთმანეთის მახლობლად. ბორჯომში ყოფნისას ყოველდღე ვხვდებოდი, ვსაუბრობდით, ვსეირნობდით. მაშინ მისი ბიჭებიც (კახა და გია) პატარები იყვნენ და ჩემი ქალ-ვაჟიც. ერთხელ პარკისკენ მივდიოდით, საბაგიროთი პლატოზე უნდა ავსულიყავით. ჩემმა ბიჭმა დათომ (იგი მაშინ ხუთიოდე წლისა თუ იქნებოდა) სანატორიუმ “ფირუზთან” პატარა ლამაზ გოგოს მოჰკრა თვალი. ეტყობა, სადღაც გაგონილი ჰქონდა მოარული ფრაზა და იმ გოგოს ყურადღება რომ მიექცია, შეაჩერა:
– ერთი წუთით, გონგონი! (“გოგონიც” ვერ წარმოთქვა სწორად).
ამის გაგონებაზე ჯემალი სიცილისგან ჩაბჟირდა, ეს რას შევესწარი, შენი ბიჭი, დიდი რომ გახდება, ქუჩაში ქალს არ გაატარებს, ნამდვილი მუსუსი გამოვაო. მთელი გზა, საბაგიროთი ამავალი და მერეც სიცილით იხსენებდა ამ გულუბრყვილო, ბავშვურ “გაარშიყებას”. კარგი დრო იყო, რაღაც გვიხაროდა. ახლა გულდამძიმებული ვფიქრობ, ნეტავი ეცოცხლა ჩემს საცოდავ ბიჭს და როგორიც უნდოდა, ისეთი გამოსულიყო.
არანაკლები სიამოვნებით ვიხსენებ ქვიშხეთურ საღამოებს. ნასადილევს ჯემალთან გადავდიოდი და სულგანაბულნი ვუსმენდით ვებერის გახმაურებულ როკ-ოპერას “იესო-სუპერვარსკვლავი”. ჯემალმა მთელი ჩანაწერი ზეპირად იცოდა, იმდენჯერ ჰქონდა მოსმენილი. განსაკუთრებით აღელვებდა მონანიე იუდას ქვითინგარეული არია, იცოდა, როცა ის ადგილი ახლოვდებოდა და ხელით მანიშნებდა, დააკვირდიო.
იქვე ისვენებდა ფეტვიაშვილების მშვენიერი ოჯახი. დღეს საქვეყნოდ სახელგანთქმული მხატვარი რუსუდან ფეტვიაშვილი მაშინ რვა წლისა თუ იქნებოდა. ერთხელ, დიდი კაკლის ძირას, ჯგუფური სურათიც გადავიღეთ. რუსუდანს იმ სურათში ცალი ხელისგული მიწაზე უდევს, ეშმაკურად მოღიმარს, თავი მაღლა აქვს აწეული და სახე – სხვანაირად გაცისკროვნებული; უბრალო ფოტოზეც ეტყობა, ჩვეულებრივი ბავშვი რომ არ არის.
მოგვიანებით რუსუდან ფეტვიაშვილზე ჯემალმა ბრწყინვალე წერილი გამოაქვეყნა “ცისკარში” – დამაჯერებლად ახსნა და ყველასათვის ახლობელი გახადა უნიჭიერესი გოგონას იდუმალი, ზღაპრული სამყარო.
ძნელად თუ დაავიწყდება ჯემალის მუდამ აზრიანი საუბარი და გულითადობა, ვინც მას თუნდ ერთხელ შეხვედრია, ვისაც კი მასთან ჭიქა ღვინო აუწევია. მისი იუმორიც არ ჰგავდა სხვისას, გულიანი სიცილი იცოდა, რაღაცნაირი ალალი და ბავშვური. დაღვრემილიც ბევრჯერ მინახავს. ამ დროს მის ჭკვიანურ თვალებში სევდა ჩაიბუდებდა. მას მერე, წვერი რომ მოუშვა, კიდევ უფრო ნაღვლიანი გაუხდა იერი. ამას ისიც დაემატა, რომ საბედისწეროდ არეულ საქართველოში გასახარი და სანუგეშო არაფერი ხდებოდა. თანაც ვერაგი, სისხლში გამჯდარი მოურჩენელი სენი მოერია და ბოლო წლებში გარეთ იშვიათად გამოდიოდა. თავისი მთავარი წიგნიც მოსასწრები ჰქონდა.
* * *
ჯემალ ქარჩხაძის ნაწერებს მუდამ დიდი გულისყურით, შეუნელებელი ინტერესით ვკითხულობდი და ვკითხულობ. განსაკუთრებული სულიერი კმაყოფილება და სიამოვნება განმაცდევინა მისმა ფართოპლანიანმა რომანმა “ქარავანმა”, რომელშიც თეატრალური სამყაროს შესაშური, უღრმეს ცოდნა და გმირთა ხასიათების დიდოსტატური წვდომაა გამომჟღავნებული.
მეეჭვება, ქართულ პროზაში ვინმეს აესახოს იმაზე უფრო ამაღლებული და სუფთა მეგობრობა, ვიდრე ჯემალ ქარჩხაძის კალმით დახატული ყმაწვილების – აბელისა და მირიანის ხანმოკლე და უფაქიზესი ურთიერთობაა. აბელის თვალთახედვიდან მირიანის მოულოდნელმა გაქრობამ (ზაფხულში უკურნებელი სენით მისმა სიკვდილმა და დაზაფრული აბელის მწუხარებამ) შორეულად გამახსენა თომას ვულფის გენიალური მოთხრობა “გაუჩინარებული ბიჭი”.
მირიანის დედ-მამისა და თვით მირიანს არსებიდან უსაზღვრო სიკეთე და სიყვარული ასხივებს. ეს არის ამჟამად გადაშენებულ ინტელიგენტთა, სულთ არისტოკრატთა ნამდვილი “წმინდა ოჯახი”, რომლის ღვთიური შუქი მთელ წიგნს ეფინება. დაუვიწყარია მარტოხელად დარჩენილი მირიანის მამის, გიორგის მობოდიშება რომანის ბოლოს, როცა იგი მის მოსანახულებლად მოსულ აბელს ეუბნება: “აბელი როგორ არ მახსოვს! აბელი, რომელიც დედისერთაა და ამიტომ თავისი კაენი არა ჰყავს”. რა სევდიანი და ღრმა მინიშნებაა გაუბედურებული კაცის ამ ყრუ ამოოხვრაში.
ასევე იშვიათად შემხვედრია ყოფითი და ირეალური ეპიზოდების ისეთი ბუნებრივი, ძალდაუტანებელი მონაცვლეობა, როგორც ეს ჯემალ ქარჩხაძის ნაწერებში ხდება. “ქარავნის” დასასრულს აბელის შესვლა ფანტასტიური აგებულების მღვიმეში (მღვიმე მოაზრებულია ვეება მაგიურ კრისტალად, რომელშიც კაცის მთელი ცხოვრების გზა მოჩანს), გმირის სრული განწმენდა და ამაღლება ფესვებგატოტილ სიმბოლოდ გვესახება და ზედროულობის განცდას ბადებს.
მწერლის ეს უნიკალური თვისება კიდევ უფრო შთამბეჭდავი და მასშტაბურია მის ბოლო, ალბათ ყველაზე მნიშვნელოვან, სამწუხაროდ, დაუმთავრებელ რომანში “განზომილება” (გავიხსენოთ მანქანებისგან დაცობილი გვირაბის ეპიზოდი, აგრეთვე, ვარიაციები ჩართული ზღაპრისა “უფლისწული და გველეშაპი”), ჟურნალმა “ცისკარმა” რომ გამოაქვეყნა. ჯემალ ქარჩხაძეს “განზომილების” დასრულება რომ დასცლოდა, ეჭვი არ უნდა შეგვეპაროს, იგი მისი შემოქმედების გვირგვინი იქნებოდა.
აქვე მინდა მოვიხსენიო ჯემალ ქარჩხაძის ერთი საუკეთესო ქმნილებათაგანი, რომის სისხლიანი, ვერაგი იმპერატორის, ნერონის ზღვარგადასულ ზნედაცემულობას რომ გვიხატავს – “იუპიტერის სინანული”. დიდებულია ამ მცირე რომანის შესავალი ნაწილი, ქოროს აჭრილი, გათანამედროვებული მეტყველება და ყოვლის შემოქმედის, იუპიტერის მრისხანე გულისწყრომა, მის მიერ “დროის საბძელში” შეხედვა და უთვალავ, გონებისთვის წარმოუდგენელ ბოროტებათა ხილვა. სწორედ ამას მოსდევს ელვისმპყრობელი ღვთაების მწარე სინანული: “…რაც მეტს ვფიქრობ, მით უფრო ვრწმუნდები, სამყაროს შექმნა შეცდომა იყო”.
წიგნში სამაგალითო სიზუსტითა და მოქნილობით არის დახატული ხორცშესხმული ბოროტების, უპირველესი ჯალათის, არტისტობაზე თავგადაკლული ნიღბის დიდოსტატის შემაძრწუნებელი ცინიზმი, ავადმყოფური პატივმოყვარეობა, გულისამრევი სილაჩრე. “იუპიტერის სინანულის” ავტორს რომის იმპერიის კოშმარული წლებიდან ნერონის სისაძაგლეთა სამზეოზე ამოზიდვა იმიტომ დასჭირდა, რომ მინიშნებით ჩვენი დაუნდობელი დროის უკეთურობანი ეჩვენებინა, გავეფრთხილებინეთ, რომ დღევანდელ ალმოდებულ მსოფლიოს აღარაფრი აკლია უფსკრულში გადაჩეხვას, რომ ადამიანი – ყველა უბედურებათა სათავე და მიზეზი – თავის თავს ისპობს, რის გამოც მთელ დედამიწას განადგურება ემუქრება.
წაკითხულმა იმ საღამოს ერთიანად შემძრა, ამაფორიაქა და მაშინვე დავურეკე ჯემალს, ჩემი აღტაცება გამოვხატე. ვუთხარი, რომ საცა სამართალია, ეს წიგნი სასწრაფოდ უნდა ითარგმნოს რუსულ და ევროპულ ენებზე, გაიგონ, რომ საქართველოში ასეთი მნიშვნელოვანი ნაწარმოები დაიწერა-მეთქი. გაეცინა, მაგისთვის თავს არავინ მოიკლავსო. ჩემი აზრი კი, შევატყვე, მაინც ესიამოვნა, მადლობა გადამიხადა. მე კვლავ ამ აზრისა ვარ და, ვფიქრობ, არც ახლა იქნება გვიანი ამ დიდად საყურადღებო წიგნის უცხო ენებზე თარგმნა.
ერთი რამის გახსენებაც ღირს; მწერალთა კავშირმა გადაწყვიტა, 1998 წელს პრემია საუკეთესო პროზაული ნაწარმოებისთვის ჯემალ ქარჩხაძეს მიკუთვნებოდა. მისი ნახვა ძალიან მეძნელებოდა და გარდაცვალებამდე ერთი თვით ადრე, უიმედო მდგომარეობაში მყოფს, შევუთვალე რაიმე ახალი მოთხრობა მოეცა. მალე კიდევაც დავრეკე. თვითონ ტელეფონთან ვეღარ მოდიოდა და მის უერთგულეს, თავშეწირულ მეუღლეს, ქალბატონ ლეილა ბერიაშვილს ველაპარაკე. ჯემალის დასტური რომ მაცნობა, ვიკითხე, რა მოცულობისა იყო მოთხრობა. სიმწრით გაღიმებულს ცოლისთვის ეთქვა, მწერალთა კავშირი რომ პრემიის მოცემას მიპირებს, იმას კი ეყოფაო. ეს მისი უკანასკნელი ხუმრობა იყო, რც თავის ბოლო პოეტური მადლითა და ადამიანური სითბოთი აღსავსე მოთხრობას მოაყოლა. სასიხარულოა, რომ “მაგნოლიის ყვავილი ანუ ბებია ანას გარდაცვალება” უკვე ცალკე წიგნად (გამომცემლობა “დიოგენე”), თანაც ძალზე მიმზიდველად გაფორმებული დაისტამბა.
* * *
ამ რამდენიმე ხნის წინ ვკითხულობდი დიდი შვედი მწერლის პერ ლაგერკვისტის უბრწყინვალეს ესეს “გათავისუფლებული ადამიანი”, რომელშიც ერთი ყველაზე თავსატეხი, გადაუჭრელი პრობლემა, სიკვდილ-სიცოცხლის აუხსნელი საიდუმლო ურთიერთგანმაპირობებელ ერთიან ჯაჭვად მოიაზრება. ხსენებული ესეს ღრმა და პოეტურმა მდინარებამ უნებურად ჯემალ ქარჩხაძის აზროვნების მანერა და მიმართულება მომაგონა. ვინატრე, ნეტავ ამ სტრიქონებს ახლა ჯემალიც კითხულობდეს და სიამოვნებას განიცდიდეს-მეთქი. აქ მხოლოდ ერთ აბზაცს მოვიხმობ:
“საზღვარი, რომელიც ჩვენ საბოლოო და საბედისწერო გვგონია, არის არა ორი სამყაროს გამმიჯნავი, არამედ მხოლოდ ჩვენს შეგრძნებათა საზღვარი, რაც წარმოშვა იმან, რომ ჩვენ არა გვაქვს უნარი, მოცემული რეალობის გარდა სხვა რამ შევიმეცნოთ და დავინახოთ. ჩვენ რომ ჭეშმარიტად მცოდნენი და ჭეშმარიტად დამნახავი ვიყოთ, შევამჩნევდით – საერთოდ არ არსებობს არავითარი საზღვარი და ეს ორი სამყარო – ერთი სამყაროა”.
მსგავსი მსჯელობები არც ისე იშვიათია ჯემალ ქარჩხაძის ნააზრევში.
* * *
მოახლოებულ უბედურებას, ცხადია, ველოდით, მაგრამ მომხდარმა ყველანი შეგვზარა. ჯემალის გარდაცვალების მეორე დღეს, 9 ნოემბერს, ქარიან ამინდში, რამდენიმე მის ახლობელთან ერთად ნუცუბიძის პლატოზე ავედი, ოჯახის წევრებისთვის რომ მიგვესამძიმრებინა. ხის ტახტზე იყო დასვენებული, ზეწარგადაფარებული. დაშვებული დაგვხვდა ტყვიის უგრძნობელი, უძრავი ფარდა და მას, ვისაც სიტყვის უთქმელადაც შეეძლო შენი ფიქრის გაგება, ვეღარაფერს შეასმენდი. ბორიალი დავიწყე მის ბინაში. შევყურებდი კოხტად დალაგებულ თაროებს. შევატყვე, ერთად მოეთავსებინა მეგობარი მწერლების წიგნები – პროზაული თუ პოეტური კრებულები. ცალკე იყო ჩამწკრივებული ქართული და უცხოური კლასიკა. მერე ჩრდილოეთის მხარეს გაჭრილ ფანჯარაში გავიხედე. უაზროდ ვაკვირდებოდი კლდოვან, ალაგ-ალაგ ჯაგნარით შენაცრისფერებულ ფერდობს, ცაში სიგრძეზე გაწელილ, გადახრილი მზით მოოქროვილ ღრუბლებს. შინ დაბრუნებულმა უბრალო, სამსტროფიანი ლექსი დავწერე (“სამძიმარზე”), ჩემი მაშინდელი წუხილი რომ გამომეხატა:
გარეუბნის ღრუბლები
მასივს მოსდგომიან;
თეთრ გვირგვინებს უწნავენ –
დღეს ქარიანს, მზიანს.
აწ ამისიც გათავდა
წამება და გვემა…
ძმას დავყურებთ, უსულოს,
ჩვენს ქარჩხაძეს ჯემალს.
ფეხით ვეღარ ჩაივლის
ამ “შატილს” თუ “არხოტს”,
ისღა დაგვრჩა ბეჩავებს –
ერთმანეთი ვმარხოთ.
მისი დასაფლავების წინა დღეს (1998 წლის 11 ნოემბერი) ჩამიწერია ერთი სტროფი (“სეანსი დამთავრდა”), რომელიც ჯემალის ერთ-ერთი საუკეთესო რომანის “ქარავანის” წინათქმით არის შთაგონებული:
აღარც იცინი და აღარც ტირი,
სანახავადაც ვერვის შეუვლი…
შენი ცხოვრების მწუხარე ფირი
შავ კოჭაზეა გადახვეული.
ორი წელი მიილია იმ გლოვის დღეებიდან, იმ მართლაც უღვთო სიკვდილიდან, ასე რომ მოგვიკლა გული. ერთი რამ მაშინვე ვიცოდით: რაც დრო გავიდოდა, ჯემალ ქარჩხაძის – ბრწყინვალე მწერლისა და უმწიკვლო მამულიშვილის – ნამდვილ ფასს სულ უფრო მეტად გაიგებდა მისი ყველაზე დიდი სატკივარი და დიდი ნუგეში – ჯერ კიდევ სისხლით დატბორილ და ეკლიან გზაზე მავალი საქართველო. ახლო მომავალში, როცა ჯემალ ქარჩხაძის ლიტერატურული მემკვიდრეობა სრულად გამოიცემა (საამისოდ ყველაფერი უნდა ვიღონოთ), მზესავით ნათელი და ცხადი გახდება, თუ რა საუნჯე, რაოდენი სიმდიდრე დაგვიტოვა ამ გაუტეხელმა, სიმართლის პირში მთქმელმა და უზომო სიკეთის გამცემმა კაცმა.
01.11.2000
© არილი