რა ამბები მოაქვთ ჩიტებს?
ვასილ გულეური, “ჩიტის მოტანილი ამბები”. თბ. “დიოგენე”, 2008.
მხატვრული გაფორმება და პოლიგრაფიული დონე, მით უფრო საბავშო წიგნებისა, ბოლო წლებში უკვე აღარ გვიკვირს: ქართული გამომცემლობები მრავლად გვთავაზობენ ისეთ მშვენიერ საბავშვო გამოცემებს, რომლის ხელში ჭერაც ნამდილად გესიამოვნება. ამ საერთო ფონზე წიგნი განსაკუთრებულად სასიამოვნო შთაბეჭდილებას ტოვებს (ეს პირველ რიგში მხატვარ ია გიგოლაშვილის დამსახურებაა). მით უფრო კი გვახარებს ის, რომ საქმე გვაქვს არა რეპინტთან, არა თარგმნილ ლიტერატურასთან, არამედ ორიგინალურ ქართულ გამოცემასთან, ორიგინალური გაფორმებითა და ორიგინალური ტექსტებით, რაც ძალზე მიშვნელოვანი და, ჩვენს დღევანდელობაში, სამწუხაროდ, არც თუ ხშირი მოვლენა გახლავთ.
2007 წლის წიგნის ფესტივალზე ვასილ გულეურმა და “დიოგენემ” პოეტის სადებიუტო გამოცემით გაგვახარეს: მისი თოთხმეტი ლექსი გამოვიდა ღია ბარათების შეკვრის სახით, რომელსაც ერთ-ერთი ლექსის სათაურის მიხედვით “მელაკუდას მაღაზია” ეწოდება. ახლად გამოსული წიგნი ამ გამოცემას არ იმეორებს: მასში 45 ახალი ლექსია შესული.
ვასილ გულეურის საბავშვო ლექსებს იმთავითვე უნდა მიექცია ყველა ასაკის მკითხველის ყურადღება თავისი იუმორით, სიკეთით, პოეტური ფორმის სიმსუბუქითა და დახვეწილობით. რაკიღა საბავშვო ლიტერატურა სიტყვიერი შემოქმედების ძალზე მნიშვნელოვანი სფეროა, ხოლო მისი სიმსუბუქე და სიხალასე უაღრესად არასახუმარო და საპასუხისმგებლო საქმეა, ურიგო არ იქნება, თუკი დავუკვირდებით იმას, თუ რა საშუალებებით აღწევს ჩვენი პოეტი სასურველ ეფექტს: მისი ლექსები ხომ დიდებსაც ისევე ხიბლავთ, როგორც პატარებს!
უნდა ითქვას, რომ ვასილ გულეურის მხატვრულ საშუალებათა პალიტრა მრავალფეროვნებითა და სიუხვით არ გვაოცებს, მაგრამ ლექსები სულაც არ გვიტოვებს ერთფეროვნებისა და ადრე თქმულის გამეორების შთაბეჭდილებას. არადა, ავტორი სულ ორიოდე მხატვრულ ხერხს იყენებს. აქვე ჩავურთავთ, რომ ლექსები ცოცხალი, მელოდიური და სადა ენითაა დაწერილი. გამოცდილი მკითხველი ამ სისადავისა და სიმარტივის მიღმა არა მხოლოდ გაწეულ შრომას შენიშნავს, არამედ წერის კულტურასაც, ანუ გემოვნებას, რაც სხვა არაფერია, თუ არა ზომიერების შეგრძება: ყველას როდი შეუძლია ოქროს შუალედის ისეთნაირი დაცვა, რომ ბავშვთან საუბარი არც მეტისმეტად დამტკბარი გამოუვიდეს, არც გადამლაშებული.
აი, პატარა წრუწუნა, რომელიც წვნიანის მირთმევაზე პროტესტს აცხადებს, სანაცვლოდ ისეთ ნუგბარებს ითხოვს, როგორიც “კაკალი”, “კვნიტი შაქარი” ან “მზესუმზირას მარცვალია”. რომელ ოჯახში არ დგას მსგავსი პრობლემა? დედა-თაგვს კი მზად აქვს მშვიდი, მაგრამ კატეგორიული პასუხი:
“- თუ არ შეჭამ წვნიანსო,
ვაჭმევ ფისუნიასო.
შენც რომ შეგჭამს მალეო,
შენს თავს დააბრალეო!”
ამ ლექსებს ახასიათებს ხუმრობითა და სიბრძნით გაჯერებული სასიამოვნო კილო, რომელიც თავისი ბუნებით ლიტერატურული კი არა, ცხოვრებისეულ-ადამიანურია და უთუოდ თავად ავტორის პიროვნული სიღრმიდან მოდის. მაგრამ, ამავე დროს, რაკიღა ლიტერატურა ცხოვრების მატიანეა, ეს კილოც იმ ქართული ლიტერატურული ტრადიციის გაგრძელებად უნდა აღვიქვათ, ნოდარ დუმბაძის საბავშვო ლირიკას რომ უკავშირდება. ის, ერთი მხრივ, გვიჩვენებს ბავშვის თვალით დანახულ სამყაროს, გადმოგვცემს იმ უშუალო დასკვნებს, რომელიც მას აღქმული სინამდვილიდან გამოაქვს, მეორე მხრივ კი შეიცავს იმ ხშირად შეფარულ ღიმილს, უფრო თვალებიდან და, როგორც იტყვიან ხოლმე, ულვაშებიდან რომ გამოკრთის, რომლითაც ავტორი ბავშვისა და სამყაროს ურთიერთგაცნობის ამ სცენას ადევნებს თვალს. ის კარგად იცნობს ბავშვის ხასიათს, მის განცდებსა და ფიქრებს. იმ შემთხვევაშიც, როდესაც ლექსის ლირიკული “მე” თავად ბავშვია, მისი ემოციები მაინც ამ უხილავად ქცეული ღიმილის პრიზმაშია გატარებული. ეს ღიმილი, ალბათ, ლუის კეროლის პესონაჟის, ჩეშირელი კატის ღიმილს ჰგავს და ყველა კეთილი ჯადოქრისა და მეზღაპრის ღიმილსაც.
დედამ უამბო ბიჭს გუგულის უცნაური ჩვეულების შესახებ, საკუთარი კვერცხები სხვის ბუდეში ჩადოს. ბიჭი აღშოთებულია ფრინველის უსულგულობით. ეტყობა, პირველმა გაოცებამ რომ გადაუარა, ცოტა ხანს ჩაფიქრდა. ლექსის დასასრულს კი ასეთ კითხვას სვამს:
“ახლა მე ის მაფიქრებს,
ჩვენს საათში რომ ბუდობს,
იმ გუგულმა კვერცხები
აქ ვის უნდა ჩაუდოს?”
ერთ-ერთი მხატვრული საშუალება, რომელსაც პოეტი ისევ და ისევ მიმართავს, ფრაზეოლოგიზმების გაცოცხლებაა, რაც ლიტერატურულადაც საინტერესო და ნაყოფიერი შეიძლება იყოს და, ცხადია, არ გახლავთ ახალი ხერხი, და, ამასთანავე, ფსიქოლოგიური თვალსაზრისითაც გამართლებულია: სწორედ ასე იქცევა ბავშვიც. ის ხატოვან, გახევებულ ფრაზას მის მშობლიურ სივრცეში, კონკრეტულ რეალობაში აბრუნებს: თუნდაც ხუმრობით, სახალისოდ, თუნდაც წუთით, მაგრამ აუცილებლად ეცდება წარმოიდგინოს, თუ როგორ მოხდება ეს სინამდვილეში.
ლექსი “ენატანია ჩიტები” კრებულის სათაურს უკავშირდება. ბიჭი გვიზიარებს თავის გაოცებას იმის გამო, რომ დედა მუდამ გებულობს მისი და მისი ძმის უწესო საქციელის შესახებ, მაშინაც კი, როცა, ყველანაირი ლოგიკის წესით, ვერ უნდა გაიგოს. თავად დედისაგან შეიტყობს მისი გენიალური დედუქცის ნამდვილ წყაროს და ჩვენც გვატყობინებს: “ენის მიტანა დედასთან/ თურმე ჩიტებმა იციან.” გაოცებას აღშფოთება ცვლის:
“ზამთარში მათთვის საკვები
რამდენჯერ გამიტანია…
ნეტავ ვიცოდე, რომელი
ჩიტია ენატანია?”
პირდაპირ თვალწინ გვიდგას ბიჭის ბრაზით შეკრული მუშტები: ესაა სამართალი? განა უმადური გამცემი მართლაც შურისძიების ღირსი არაა?
ვასილ გულეურის ლექსებში ყაჩაღობაში ბრალდებულ მელაკუდას ორჯერ მოჰყავს მოწმედ საკუთარი კუდი. ერთგან ახერხებს კიდეც თავის დაძვრენას:
“…მოწმედ მოვიყვან კუდსაო,
არაფერს ვჩადი ცუდსაო.
ჩვენი ჩვევაა ესაო,
მე როგორ შევცვლი წესსაო.
ვინმეს როდისმე გსმენიათ,
ქათამს არ ჭამდეს მელია?”
მეორე შემთხვევაში ის ამავე ხრიკით მხოლოდ ამძიმებს სამართლიანი დათვის მიერ გამოტანილ განაჩენს: დამნაშავეს გალიაში ამწყვდევენ, მოწმეს კი დაკითხვისაგან ათავისუფლებენ და ხეზე ჰკიდებენ.
კრებულის სათაური იმის გამომხატველია, რომ ლექსების უმრავლესობა მართლაც რაიმე სახალისო ამბავს გვატყობინებს, ზოგჯერ მოულონელი, ზოგჯერ კი ფრიად ლოგიკური დაგვირგვინებით. ამის საბუთად ზემოთ მოყვანილი მაგალითებიც კმარა. ლექსების დასაწყისში ხშირია ასეთი ფრაზები: “იცით, გუშინ რა მოხდა?”, ბოლო პწკარები კი ისეთ ხალისიან გუნებაზე გაყებენს და თან ისეთ ჭეშმარიტებას გაგანდობს, რომელიც გინდა დაუყოვნებლივ სხვასაც გაუზიარო. მნიშნელოვანია, რომ სიცილი, რომელსაც ეს პწკარები აღგიძრავს, უაზრო და უსულგულო კი არა, – თუ შეიძლება ითქვას, – მგრძნობიარეა: ეს ის სიხალისეა, რომელიც სულს ახალი განცდებით ანატიფებს და ზრდის. ეფექტი მუდამ ანეკდოტური როდია: ლექსში “ბუტია” ყოვლისგამჭოლი ავტორისეული ღიმილი განსაკუთრებულად კეთილი და თან ოდნავ სევდიანიცაა. გოგონას, სახელად მაიკო, ყველანაირი მიზეზითაც და უმიზეზოდაც ისეთი საფუძვლიანი ბუტიაობა სჩვევია, რომ თავის ოთახში ჩაკეტილი, სადილადაც კი არ გამოდის შიმშილის მიუხედავად. ლექსი ასე მთავრდება:
“ჯერ არ იცის მაიკომ,
მარტოობა ძნელია
და ბუტიას კერძი კი
ძალზე გემრიელია!”
ზოგან არა მხოლოდ ფინალი, არამედ მთელი ლექსი ერთიანადაა დამუხტული ხალისიანი ნაპერწკლებით. ლექსი “ბახალა” მთლიანად უნდა მოვიყვანო, მისი მოცულობა იძლევა ამის საშუალებას:
“პატარა ყვავის ბახალამ
დედა ყვანჩალას ახარა:
– მასწავლებელმა შემაქო,
სხვებზე კარგი ხმა შენ გაქვსო.
გვამღერა მე და ძერაო,
ხუთები დაგვიწერაო.”
განა სასაცილო და თან გულის ამაჩუყებელი არ არის უშნო, შავ-შავი ყვავის ბახალა, გაბრწყინებული იმის გამო, რომ ისიც თავისზე უარესს სჯობია და განა დედა ყვანჩალასათვის ის ყველაზე ლამაზი და ყველაზე საამაყო შვილი არაა?
თუმცა ყველა ლექსი როდი გვიკმაყოფილებს ეფექტური ფინალის უკვე ბუნებრივად ქცეულ მოლოდინს: არის ისეთებიც, თითქოს არაფერ ახალს რომ არ გვატყობინებს. სინამდვილეში ეს ლექსები გამცნობს ჩვენ, უფროსებს, რომ კლიშეებს ვერ გაექცევი ვერც ბავშვის აღზრდისას და, ალბათ, ვერც წერისას; რომ ყველამ ერთად უნდა ვისწავლოთ არა მხოლოდ ახლის, არამედ ძველისა და ტრადიციულის შეყვარება; რომ სწორედ ნატკეპნი ტრადიციებისაგან შენდება ჩვენი არსებობის მყარი საძირკველი, რომელიც არასოდეს გვიღალატებს. მოკლედ, რომ კლიშეებისა არ უნდა გვეშინოდეს და მთავარი მხოლოდ ის კი არაა, რასაც ამბობ და განიცდი, არამედ ის, თუ როგორ აკეთებ ამას. თანაც, როგორ შეიძლება ბანალური და მობეზრებული იყოს ის, რაც, მიუხედავად მარადი განმეორებისა, ყოველთვის ახლებურად გვხიბლავს და გვიხარია, რადგანაც უზენაესი კანონითაა დაწესებული? კრებულში ლექსების თანმიმდევრობა ჩვენი ცხოვრების განმეორებად წრებუნვას მიჰყვება: ტრადიციული ახალი წელი თოვლით, საჩუქრებითა და ისევ და ისევ მოუხელთებელი თოვლის პაპით; გაზაფხული მორცხვად თავდახრილი იებითა და პირველი, მზეზე აბრჭყვიალებული ობობის ქსელით; ზაფხულის მჩქეფარე სიცოცხლე სახლში თუ ეზოში, ტყესა თუ ზოოპარკში, რომლის ბინადარნი ქცევებითა და გემოვნებით ხშირად ძალზე ჰგვანან ადამიანებს; საშემოდგომო მზადება სკოლისათვის, ახალთახალი ჩანთით მოგვრილი სიხარული და სიამაყე…
დამეთანხმებით, ნამდვილად ღირს ამ ყოველივეს სიყვარული!