გერმანულიდან თარგმნა მარინე ფერაძემ
გერმანელი ფილოსოფოსი ვილჰელმ შმიდი 1953 წელს დაიბადა ბილენჰაუზენში (ბავარიის მხარე, ისტორიული შვაბია). 1980 წლიდან ცხოვრობს და მოღვაწეობს ბერლინში. ფილოსოფიასა და ისტორიას სწავლობდა ბერლინში (ბერლინის თავისუფალი უნივერსიტეტი), პარიზსა (სორბონა) და ტიუბინგენში. 1991 წელს ტიუბინგენის უნივერსიტეტში დაიცვა საკანდიდატო დისერტაცია თემაზე: “ცხოვრების ხელოვნება ფუკოსთან”, ხოლო 1997 წელს ერფურტში დაიცვა სადოქტორო დისერტაცია (Habilitation) თემაზე: “ცხოვრების ხელოვნების ფილოსოფიის საფუძვლები”. ვილჰელმ შმიდი პედაგოგიურ მოღვაწეობას ეწეოდა ლაიფციგისა და ბერლინის უნივერსიტეტებში, ერფურტის პედაგოგიურ ინსტიტუტში. ამჟამად კი მოღვაწეობს იენის უნივერსიტეტში.
1992 წლიდან DAAD-ის ეგიდით ვ.შმიდი კითხულობს ლექციებს რიგაში (ლატვია), არის “Letra International”-ის (მადრიდი) მუდმივი თანამშრომელი. აგრეთვე პარიზის “College International”-ის კორესპონდენტი. 1998 წლიდან პრაქტიკულ ფილოსოფიურ მოღვაწეობას ეწევა ციურიხთან ახლომდებარე აფოლტერნის ერთ-ერთ საავადმყოფოში. უნდა აღინიშნოს, რომ 1997 წლიდან, ყოველ შემოდგომაზე, ვილჰელმ შმიდი, ასევე DAAD-ის ეგიდით, კითხულობს ლექციებს მე-20 საუკუნის გერმანული და ფრანგული ფილოსოფიის შესახებ (ჰაიდეგერი, ჰუსერლი, მერლო-პონტი, ვინდელბანდი, ფუკო, ლევინასი), ცხოვრების ხელოვნების ფილოსოფიაზე, გერმანულ რომანტიზმსა (ნოვალისი) და ეკლესიის მამებზე (კლიმენტი ალექსანდრიელი), რომელთა ნააზრევი მის მიერ განხილულია ცხოვრების ხელოვნების ფილოსოფიის თვალთახედვით.
მისი ერთ-ერთი ბოლო ნაშრომია “ცხოვრების ხელოვნების ფილოსოფია” (“Philosophie der Lebenskunst”), რომელიც პირველად 1998 წელს გამოქვეყნდა გერმანიაში (დღეისათვის უკვე მე-7 გამოცემაა გამოსული).
გთავაზობთ პირველ თავს ვ.შმიდის ნაშრომიდან “ცხოვრების ხელოვნების ფილოსოფია”.
ეპიზოდი ორი ადამიანის ყოველდღიური ცხოვრებიდან: ჩაფიქრებული, შუბლშეჭმუხნული კაცი საგულდაგულოდ გაუთოებულ შარვალში მთელი არსებით ცდილობს რაღაცის გააზრებას. მარტო არ არის; მის უკან მოჩანს გაწოლილი ნახევრადშიშველი ქალი. თავად საწოლის კიდეზე ჩამომჯდარა, ის კი გვერდზე გადაბრუნებულა, სახე არ მოუჩანს. სასთუმალზე თმა გადმოშლია. ჩანს, რომ მან მამაკაცს უეცრად აქცია ზურგი, შემობრუნებას არც აპირებს, კაციც არ უმზერს, ზის საწოლის კიდეზე, საკუთარ თავში ჩაძირული და რაღაცით შეჭირვებული. ხატი ჭოჭმანისა. ბუნდოვანი რჩება კავშირი ამ ორ ადამიანს შორის, ბუნდოვანია, არსებობს თუ არა კავშირი საერთოდ. უფრო მეტად ბუნდოვანი კი ის არის, თუ რა საზრისი უნდა ჰქონდეს 1959 წელს შექმნილ სურათს – “ექსკურსი ფილოსოფიაში”.
ცხადია, სქესობრივი როლების განაწილება აქ განმსაზღვრელი არაა. მათი როლები რომ შენაცვლებადია, ეს ედუარდ ჰოპერმა (1) ჯერ კიდევ ათი წლით ადრე აჩვენა, როდესაც 1949 წელს მსგავსი სცენა დახატა და უფრო გასაგები სათაური დაარქვა: “Summer in the Sity”. ზედაპირული ყოველდღიურობის მიღმა იმალება მრავლისმეტყველი, არაერთმნიშვნელოვანი სიტუაცია: “თქვენ ხომ იცით, – ამბობდა ჰოპერი, – აზრებით და იმპულსებით როგორ იტვირთება ნაწარმოები”.
ამგვარად, ჰოპერის სურათში “ექსკურსი ფილოსოფიაში” როლების განაწილება და ქალსა და მამაკაცს შორის ურთიერთობა კი არ არის საინტერესო, არამედ თავად სიტუაციაა საინტერესო და სანიმუშო: ნიმუში მერყეობისა ცხოვრების გარკვეულ სიტუაციებში, ნიმუში ცხოვრების შეჩერებისა იმ მომენტში, როცა რაღაც, ალბათ ყველაფერი, ეჭვის ქვეშ დგება და ეს დაეჭვება უკეთესად იქაა განცდილი, სადაც სიყვარულს ეხება საქმე.
თავიდან ამ ასპექტით მოაზრებულმა ნახატმა ფილოსოფიაში შესავლის ფუნქცია შეიძლება შეასრულოს, რადგან ფილოსოფიისთვის, როგორც პლატონის “ნადიმშია” წარმოდგენილი, ასეთი ცხოვრებისეული სიტუაცია სიყვარულის ხელოვნების ძიებასა და მნიშვნელოვანი საკითხის დასმას გამოხატავს. ამის შემდეგ ნახატი გააცხადებდა ფილოსოფოსობის წუთს, წამისყოფით რეფლექსიის შემოსვლას, სხვის მიმართ მტკივნეულ დისტანციას და გამქრალ ხალისზე ფიქრს, მათ გამომწვევ მიზეზზე დასმულ ულმობელ კითხვებს. სამყაროს მიმზიდველობა გაქრა და ბანალური სინამდვილე სულ უფრო საგრძნობი ხდება. ძაფი გაწყდა, ძაფი, რომელიც სიცოცხლეს საზრისს ანიჭებდა და ძლიერ საეჭვო ხდება, გაგრძელდება თუ არა ამის შემდეგ სიცოცხლე. ხორციელი ტკბობის გამოცდილება და სექსუალურ ურთიერთობაზე ოცნება წარმოაჩენს სწორედ იმ დამატებით გამოცდილებას, რომელიც სიყვარულისთვის მოუცილებელი წყევლაა: რამდენადაც უსაზღვრო ნეტარება განცდილია, მოკვდავობაში შემოქცევა და მარცხი მით უფრო საგრძნობი ხდება, რადგან ეს არის გადმოვარდნა მარადიულობიდან დროში. და თუმცა თვით ნეტარება ცხადი იყო, შედეგები მაინც მტკივნეულია: მარადიულობიდან განდევნილი რჩები, დროის კანონს წამითაც ვერ უსხლტები ხელიდან. ინდივიდი აღმოაჩენს, რომ უკუგდებულია საკუთარ თავში, რეპრეზენტაციის ნანგრევებს შორის – სამყაროზე საკუთარი წარმოდგენების ნამსხვრევებში, სადაც სხვებთან ერთყოფას (Einssein) ასეთი დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა. მაგრამ ვინც მშვენიერი ზმანება იხილა, მას უკვე აღარ სურს რეალობაში დაბრუნება.
პლატონის თანახმად, ინდივიდი უნდა უკუიქცეს ხორციელი ტკბობის გამოცდილებისაგან და მიუბრუნდეს “ჭეშმარიტი მშვენიერების იდეას”, რომელიც არასოდეს გაუცრუებს იმედს. ასევე ცდილობს ამ სურათის პროტაგონისტი. მისი პოზა მსგავსია როდენის “მოაზროვნისა”, რომელიც თავს იტეხს ჯოჯოხეთის კარიბჭეზე ფიქრით. შეშფოთება ნაოჭებით ღარავს პროტაგონისტის შუბლს: უღალატა ხორციელ მშვენიერებას, მის უკან რომ გაწოლილა, ან თავად ხორციელმა მშვენიერებამ მიატოვა ის. რა წიგნი ჰქონდა მამაკაცს გადაშლილი? ეს, როგორც ჩანს, არ არის მნიშვნელოვანი, რადგან წიგნი უკვე გვერდზე აქვს გადადებული. ეს, შესაძლებელია, ფილოსოფიური წიგნიც ყოფილიყო, მაგრამ მისი დიდი სიბრძნე კონკრეტულ სიტუაციაში ვეღარ შველის. იქნებ, წიგნმა მისცა მნიშვნელოვანი ბიძგი და განაგრძობს მის გააზრებას? ყოველ შემთხვევაში, ის წიგნს აღარ კითხულობს და თავად ჰოპერს რომ არ გაენდო, ვერასოდეს გავიგებდით, პლატონის “ნადიმია” ეს, თუ რომელიმე სხვა ნაშრომი, როგორც, მაგალითად, მარკიზ დე სადის “ჟიუსტინა”, სადაც ფილოსოფიის ჩირაღდანი ანთია და აზროვნება მარად ახლდება, ღვივდება სიამოვნების მოგიზგიზე ცეცხლში. დასავლურ ფილოსოფიაში ეროტიკული მსჯელობის სრულ გაქანებას წარმოაჩენს ეს წიგნები, რომელთაც აერთიანებთ მხოლოდ ის, რომ სიამოვნებებზე (Luste) მსჯელობა ძირეული საკითხია ფილოსოფიისთვის. ამ ორი ვარიანტიდან – ხორციელი სიამოვნებისთვის ზურგის შექცევა და ფანტასტიკურ სიამოვნებაზე ოცნება – საწოლის კიდეზე ჩამომჯდარი მამაკაცი ირჩევს პირველს. მიუხედავად იმისა, რომ მან პლატონი “საკმაოდ გვიან წაიკითხა”, როგორც ამას მხატვარი გვანდობს, ფილოსოფიის ტრიუმფი აშკარაა.
ქალისა და მამაკაცის ყოველდღიური ცხოვრების ამსახველი ეს ეპიზოდი ორაზროვან ხასიათს ატარებს: მარცხნივ – ნახატი ნახატში, “ჩამოჭრილი”, მარჯვნივ – ფართოდ გაღებული ფანჯარა, ისიც “ჩამოჭრილი” (საინტერესოა, რომ ჰოპერი, რომელიც “რეალისტად” ითვლება, საკმაოდ კარგად იცნობდა იმპრესიონისტ დეგას, რომელიც მსგავსი ტექნიკით მუშაობდა). ჰოპერის ამ სურათში ამოჭრილია წყვილის ეპიზოდი ნათელ დღეს – სცენა როგორც გაერთიანებული, ასევე განმარტოებული არსებობისა. ეს ყველაფერი ხდება ოთახის კუთხეში და არ ჩანს არაფერი გარეთ არსებული. მზის კაშკაშა შუქი, რომელიც გაღებულ ფანჯარაში იჭრება და მამაკაცის ფერხთით ხალიჩასავით გაფენილა, მოჩანს როგორც დაცინვა შიგნით არსებული უღიმღამო ატმოსფეროსი. მამაკაცი მიშტერებია დაფენილ შუქს – ანარეკლს “ჭეშმარიტი მშვენიერებისას”, თითქოს მასთან მისასვლელი დამღლელი კიბის ბოლო საფეხურზე იჯდეს, როგორც ამას დიოტიმა აღწერს პლატონის “ნადიმში”(2). მაგრამ დაფენილი სინათლის ანარეკლი არის თავად სინათლე. ასე დარჩა ჭეშმარიტება მისთვის უცხო სწორედ იმ მომენტში, როცა ძლიერ სჭირდებოდა. სწორედ იმ მომენტში, როცა “ნადიმი” დასრულებულია. მეფობს სიმშვიდე, მომაკვდინებელი სიმშვიდე, როგორც, საერთოდ, ჰოპერის ნახატების უმრავლესობაში. არაფერი არ ხდება – ჰოპერისათვის სპეციფიკური ფორმა ადამიანური გარინდებული სიცოცხლისა, High Noon (ზენიტი); გარინდებული ცხოვრება, რომელსაც აქვს რაღაც შთამაგონებელი, დუმილი, ყვირილის ტოლფასი – ძლევამოსილი უძლურება. აქ უკვე აღარ არის დიალექტიკა; მხოლოდ ტრაგედია, უტყვი ტრაგედია, რომელსაც პირდაპირ სტრუქტურული შეგვიძლია დავარქვათ, როდესაც ის ბანალურ, თანამედროვე სამოსშია გახვეული.
სურათში განსაკუთრებული ყურადღება შეჩერების მომენტზეა გამახვილებული. შეჩერება, როგორც წუთი ფილოსოფიისა, რეფლექსია, განსახიერებული მჯდომარე და ჩაფიქრებული კაცით. გარედან შემოჭრილ სინათლეში მოაზროვნე კაცის გამოსახვა, რომელიც ხელოვნების ისტორიაში ფილოსოფიის მეტაფორად ქცეულა. შეიძლება იფიქროთ, რომ პროტაგონისტი მამაკაცი პრივილეგირებულადაა გამოსახული, მაგრამ ქალიც “შეჩერებულია”, მალავს სახეს. ჯერ კიდევ ანტიკური ფილოსოფია გვაწვდის ცნობას ამ შეჩერების უცნაურ მომენტზე: ნადიმზე მიმავალი სოკრატე უეცრად ჩერდება რაღაცით დაინტერესებული, მას რაღაცის მოაზრება სურს და მხოლოდ მოგვიანებით აგრძელებს გზას, მსგავსად ჰოპერის ნახატის პროტაგონისტისა, რომელსაც თავისი “ნადიმი” – ქალი, ალბათ, უკვე მიუტოვებია და გაიაზრებს საკუთარ გამოცდილებებს. დიდი სიბრძნის წიგნს ის გვერდზე დებს და თავად სვამს კითხვებს, რადგან სწორედ ეს არის ექსკურსი ფილოსოფიაში: რა გავაკეთე, ან იქნებ, ცუდად გავაკეთე? რატომ ხდება ასე, როგორ შემიძლია სიტუაციის დაძლევა? როგორ შეიძლება იცხოვრო, ან შეცვალო ცხოვრება? ექსკურსი ფილოსოფიაში არის იმაზე ფიქრის დაწყება, რაც არის და რაც მომხდარა, ამასთან, ის მოგზაურობის საგულდაგულო მომზადებაა უკიდეგანო სამყაროში, რათა გამოვიკვლიოთ და აღმოვაჩინოთ. ესაა ექსკურსის საზრისი: “შემდეგ” (Danach), ამავე დროს, არის “მანამ” (Davor) – თუმცა, “შემდეგ” გამოცდილებას მოსდევს და იგი იმავდროულად გამოცდილებამდელიცაა.
ბუნებრივია ვიკითხოთ, გვაქვს თუ არა საქმე ჰოპერის პირად გამოცდილებასთან. რატომ მაინცა და მაინც ეს მოტივი? “მე არ ვიცოდი ზუსტად, თუ რატომ ვირჩევდი ამ ან სხვა სიუჟეტსო”, – ამბობდა ის, – მაგრამ ლაპარაკობდა საკუთარ მოტივებზე იმიტომ, რომ ისინი ყველაზე მეტად მოხერხებულნი იყვნენ მისი სულიერი გამოცდილების გადმოცემისთვის. მხატვრისთვის მომხიბვლელია როგორც წყვილის მოტივი, ასევე ის ეჭვქვეშდაყენებული ცხოვრებისეული სიტუაცია, რომელშიც სიყვარულის გამოცდილების მიღების შემდეგ შეიძლება აღმოჩნდე. ჰოპერის აზრით, სიყვარულის გამოცდილებას ცხოვრებისეული გამოცდილებისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს: “რომანტიკულისადმი სწრაფვაში” გაცხადდება, რომ ოცნება ერთყოფაზე მისთვის ისევე არსებითია, როგორც იმედგაცურება. ასე გადაიქცევა ნახატი ეროსისა და ცხოვრების მეტაფორად და ნათელს ჰფენს მათ წინააღმდეგობრივ ხასიათს. რაც შემდგომში ბადებს კითხვას – როგორ შეიძლება ცხოვრება? მხატვარი, რომელიც ასე სენტიმენტალურად ფიქრობს სიყვარულზე, მტკივნეულად განიცდის როგორც სიყვარულსა და ცხოვრებს შორის წინააღმდეგობას, ასევე სიცოცხლის საზრისზე დასმულ კითხვებს. სწორედ მას უნდა დაეხატა სურათი, რომელიც სიყვარულის სიცრუეს გამოააშკარავებდა, რადგან დისტანციის წაშლა ორთა შორის, როგორც ამას რომანტიკული სიყვარული გვპირდება, არ ხერხდება. და თუ ეს შეუძლებელია ორ ადამიანს შორის, როგორ შეიძლება განხორციელდეს ის შემდგომ საზოგადოებრივ გარემოში?
ინდივიდის სწრაფვა ჰარმონიული ცხოვრებისკენ ამაოა. მაშინ, როცა ის სხვაში მოელოდა თავდავიწყებას, მაინც საკუთარ თავშია ჩაკეტილი. ვისთან უნდა ვიცხოვრო მე, თუ არა საკუთარ თავთან? ტრაგიკულ კულტურაში არებობს ერთყოფის შეუძლებლობის შეგნება (Bewsstsein). თანამედროვე კულტურამ კი სცადა ამ შეგნების წაშლა, მაგრამ ამაოდ. სამყაროში ადამიანი კვლავ ორიენტირების გარეშე დარჩა: სწორედ ამ შეგნებით აიხსნება მათი მარტოობა, თანამედროვე საზოგადოების ეს უმნიშვნელოვანესი გამოცდილება. ჰოპერისთვის მარტოობის პრობლემა არ არის ბანალური, რადგან მან იცის ეს გამოცდილება და აღიარებს მას მთელი თავისი წინააღმდეგობრივი ბუნებით – მისი სურათი არის როგორც მარტოობის ჰიმნი, ასევე მარტოობის გამოცდილების საშინელება. მხატვარი აფიქსირებს მდუმარე, გადაულახავი დისტანციის არსებობას ორ ადამიანს შორის, გარინდებული ადამიანის ფენომენს, ჩაკეტილს თავის სასრულობაში, და ეს სასრულობა მარადისობად მოჩანს. სხვის მიმართ დისტანციის არსებობის გამოცდილება (რომელიც მინიშნებულია ზურგშექცეული ქალის სახით) ფილოსოფიის ჭეშმარიტი დასაწყისია. ინდივიდები ერთმანეთის მიმართ გაუცხოებულნი არიან და ასე რჩებიან. ესაა მათი არსებობისთვის განმსაზღვრელი. რაც უფრო ახლოს არიან, მით უფრო უცხონი ხდებიან ერთმანეთისთვის. და გაუცხოება კიდევ უფრო ღრმავდება მაშინ, როდესაც საკუთარი თავის მიმართ გაუცხოებული ცალკეული ინდივიდი გაუცხოებული ხდება ჭეშმარიტების მიმართაც, რომლისადმი ოდნავი რწმენაც არ შერჩენია. ცხადია, რომ გაუცხოება ადამიანური ურთიერთობების საფუძველში დევს და მას მტკივნეულად განიცდიან ინდივიდები. გაუცხოების თემა ჯერ კიდევ ანტიკურ ტრაგედიაშია ასახული და ეს თემა, თანამედროვე ფორმით გამოხატული, დღესაც განსჯის საგანია. მის შესახებ საუბრის განახლება სილას აწნავს თანამედროვეობას, რომელსაც უნივერსალური კომუნიკაცია და კოპულაცია გაუფეტიშებია. ამგვარად, არის ჰოპერი პესიმისტი? “ალბათ, ასეა”, – პასუხობს ის, – “თუმცა, მე არ ვამაყობ ამით”.
ჰოპერის ერთ-ერთი უკანასკნელი სურათია “ორი კომედიანტი”, რომელიც მან 1965 წელს, სიკვდილამდე ორი წლით ადრე დახატა: წარმოდგენა დამთავრებულია, კომედიანტები სცენაზე დგანან და თავს უხრიან მაყურებელს. აღსანიშნავია, რომ სურათის პერსონაჟები განასახიერებენ თავად ჰოპერსა და მის მეუღლეს, ვისთანაც მხატვარმა არსებობის კომედიურობა გამოსცადა, და ასეთი სახით გამოგვემშვიდობა (უნდა აღინიშნოს, რომ მხატვარმა თავისი თავი და მეუღლე გამოსახა ჯერ კიდევ 1917-20 წლებში შექმნილ სურათში “წყვილი სცენაზე”, სადაც აღბეჭდილია მათი ერთობლივი გამოსვლა ცხოვრების სცენაზე).
ამგვარად, სიკვდილი ზეიმობს არსებობის კომიკურობაზე, როგორც ადამიანებს შორის არსებულ ტრაგიკულ გაუცხოებაზე, ასევე მისგან თავის დაღწევის კომიკურ მცდელობაზე. ჰოპერი, უკანასკნელად მიაპყრობს “გარედან” მზერას საკუთარი არსებობის ინსცენირებას, მზერას, რომელიც საკუთრივ, ცხოვრებაში ორიენტირების ელემენტია. კომიზმი კი ისაა, რომ ინდივიდები, ჩვეულებრივ, თავიანთ არსებობას (Existenz) “გარედან” ჭვრეტენ მხოლოდ წამიერად, მაშინ, როდესაც ცხოვრების სცენიდან ჩამოდიან.
(1) ედუარდ ჰოპერი – ამერიკელი მხატვარი (1882-1963), ამერიკული რეალიზმის წარმომადგენელი. 1901-1906 წ.წ. სწავლობდა ფერწერას ნიუ-იორკის ხელოვნების სკოლაში. მასზე დიდი გავლენა მოახდინეს ევროპელმა მხატვრებმა – დიეგო ველასკესმა, ფრანსისკო გოიამ, ონორე დომიემ, ედუარდ მანემ. ჰოპერის ნახატები ასახავს მე-20 საუკუნის ამერიკელთათვის დამახასიათებელ განსაკუთრებულ მგრძნობელობას: განმარტოებისაკენ სწრაფვას, მელანქოლიას და მარტოობას.
(2) პლატონის “ნადიმში” სოკრატე იქ მყოფთ უამბობს მანტიელი მოგვი ასულის დიოტიმას მონათხრობს, რომლის თანახმადაც, ვინც მშვენიერების ყველა საფეხურს თანმიმდევრობით განსჭვრეტს, ზიარების ზღვარს მიღწეული ანაზდეულად იხილავს გასაოცარ მშვენიერებას, კერძოდ, აბსოლუტურ მშვენიერებას. “ჭეშმარიტი გზა სიყვარულისა, რომელზეც თვითონ მიდის, ან მოძღვარს მისდევს, ესაა გზა მშვენიერ საგანთაგან უმაღლეს მშვენიერებაზე თანდათანობითი გადასვლისა და თითქოს, საფეხურებს მიჰყვებაო კიბისას, ერთი მშვენიერი სხეულიდან ორზე, ორიდან კი ყველა მშვენიერ სხეულზე უნდა გადადიოდეს კაცი, მშვენიერ სხეულთაგან – მშვენიერ საქმეებზე, მშვენიერ საქმეთაგან კი მშვენერ მოძღვრებებზე, რათა ამრიგად ეზიაროს იმ მოძღვრებას, რომელიც სხვა არა არის რა, თუ არა მოძღვრება აბსოლუტური მშვენიერების შესახებ (პლატონი “ნადიმი”, თბ.1964, გვ.63).
© “არილი”