რიჰარდ ვაგნერის 200 წლის იუბილეს აღსანიშნავად
რა ცინიკური რამაა დრო: რა ჩვეულებრივად და „კალენდარულად“ მოდის ნანატრი თარიღები – ისევე, როგორც მოვიდოდა ნებისმიერი სხვა, არაფრით გამორჩეული დღე. მოდის და მერე ისე პროზაულად გადის, თითქოს არც არაფერი მომხდარიყოს. 2009 წლის 7 აგვისტოც ასე გათენდა – როგორც გათენდებოდა, მაგალითად, 24 მარტი ან 18 ოქტომბერი. დილიდან საოცარი გრძნობა მიღიტინებს. მსგავსი შეგრძნება მხოლოდ ღრმა ბავშვობაში, ყოველი 31 დეკემბრის დილას მეუფლებოდა, როცა ახალი წლის მოსვლას და, მასთან ერთად, რაღაც განსაკუთრებულის „მოხდენას“ ველოდი. ცოტა მერე, მსოფლიო ჩემპიონატების დაწყების დღეს ვიღვიძებდი ასე მოუსვენრად, ისევ მონატრებული სასწაულის მოლოდინში.
ბავშვობის პატარა სიხარულებთან რა მოსატანია, მაგრამ დღეს ბაიროითის ფესტივალზე „ნიბელუნგის ბეჭდის“ შესავალი საღამოა. ბილეთების ადრიანად შოვნის მიუხედავად, რამდენიმე დღის წინ ჯერ მაინც ვერ წარმოვიდგენდი, რომ ამ თეატრში მოვხვდებოდი. ვღელავ, მაგრამ ვცდილობ, არ „დავიწვა“. თავი ისე მიჭირავს, თითქოს ეს ქალაქი, ეს ფესტივალი, ეს მკაცრ-ნაკვთიანი და, ხშირად, თავზარდაცემამდე წესიერი ხალხი ბავშვობიდან ჩემი ბუნებრივი გარემო იყოს.
„რაინის ოქრო“ ტეტრალოგიის დრამათაგან ყველაზე მოკლეა. იგი შესვენების გარეშე სრულდება და სულ რაღაც ორსაათნახევარი გრძელდება. წარმოდგენის დაწყებამდე ქალაქში საჭმელად გავდივართ, რომ ვახშმამდე თავი შევიმაგროთ. ჭამა ყოველთვის ათვლის წერტილია ქართველისთვის („როდის ვჭამოთ?“, „რა ვჭამოთ?“, „სად ვჭამოთ?“, „ახლა ვჭამოთ, თორემ მერე მოგვშივდება“). ჩვენც, როგორც ყველა დარბაისელი ივერიელი, კვებიდან კვებამდე ვარსებობთ. რა გასაკვირია, რომ ევროპის მივიწყებული გარეუბნიდან სპეციალურად დღევანდელი დღისთვის ჩემოსულები, კინაღამ სიმსუნაგეს გადავყევით და დავიგვიანეთ. მაგრამ უზენაესმა არ გაგვწირა: მოვასწარით.
ფესტივალზე ასეთი ტრადიციაა: თუ რიგში ერთი ადგილი მაინცაა თავისუფალი, იმ ადგილამდე მსხდომი ყველა ადამიანი ფეხზე დამდგარი ელოდება უდისციპლინო მაყურებელს. ზრდილობად მორთმეულ სირცხვილის კორიდორს ყალბი ღიმილებისა და ალალი ზიზღის თანხლებით ჩავივლით. ვსხდებით თუ არა, სინათლეები ქრება. ზუსტად 6 საათზე დარბაზში სამარისებური სიჩუმე ისადგურებს. არასდროს შევსწრებივარ ასეთ მოწიწებით სავსე და მოლოდინით დამუხტულ გარინდებას. მგონია, რომ სიჩუმეში მხოლოდ ჩემი გულისცემა ისმის. ყველა ნანატრი რიტუალის დაწყებას ელის, ახლებისთვის კი ეს იმავდროულად ინიციაციაა. მუსიკის დაწყებამდე დარჩენილი წამები უსაშველოდ იწელება. წარმოსახვაში სცენაზე ავრბივარ და ფარდას ვებღაუჭები, როგორც მოედანზე შევარდნილი შეშლილი ტიფოზო. სიჩუმე პიკს აღწევს. უეცრად, სცენის ქვემოდან დინჯი, გაბმული ბუბუნი გაისმება. ეს რაინის ფსკერიდან ამოსული პირველყოფილი სიწმინდის ხმაა. ბუბუნი თანდათან ძლიერდება და ჰაერის ბურთულებივით იწყებს წყლის ზედაპირზე ამოსვლას. ნელ-ნელა ჰანგებს ახალ-ახალი შენაკადები ემატება და მუსიკა მზეზე მოლიცლიცე, ხავერდოვან არპეჯიოებად იშლება. ჩვენ წინ ზღაპარი იბადება – ზღაპარი, რომელიც სინამდვილეში ჩვენი ყოველდღიური ცხოვრების პარალელურად არსებობს, რომლის მაგიას და დრამატურგიულ თვითკმარობას ბიბლია თუ შეედრება (ოღონდ, ბიბლიისგან განსხვავებით, ვაგნერი თვითონ იყო მოგვიც, პილატეც, მაცხოვარიცა და მოციქულიც).
ფარდა იწევა და ჩვენ წინ მითიური სცენა იშლება. საიდუმლო იწყება. მონუსხულები ვსხედვართ. მუსიკა ერთიანი, განუწყვეტელი ემოციაა, რომელიც გვაიძულებს მოვწყდეთ იმ წვრილმან საზრუნავებს, რომლის მძევლადაც ვქცეულვართ და ვიფიქროთ, ვიგრძნოთ, დავსვათ კითხვები, შევიცვალოთ და შევცვალოთ. აღარავის ახსოვს, რა ხდება დარბაზის კარებს მიღმა. გარეთ დარჩა სიყალბე და რუტინა. „რეალური“ სამყარო, თუ ასეთი რამ ბუნებაში არსებობს, ახლა ჩვენ წინაშეა. ამ მუსიკაში არაა იტალიური ოპერისთვის დამახასიათებელი აპლოდისმენტებზე გათვლილი „გლამურული“ ნომრები, აქ არაა პოპულიზმი და დემოკრატია (რომლის მთავარი თვისება უდაბლეს ნიშნულზე სწორებაა). უმნიშვნელო საგნები უმნიშვნელოობას იბრუნებს. გაშეშებული ვზივარ. თვალს თავის გაუნძრევლად ვავლებ ირგვლივ და ვატყობ, რომ ჩემ გარშემო იმედიანი ადამიანები სხედან: მათ სწამთ იმისა, რასაც ისმენენ და სჯერათ, რომ ზღაპარში დაბრუნებით სამყაროს შეცვლიან.
„რაინგოლდის“ გმირები ზღაპრული არსებები – ქალთევზები, ნიბელუნგები, დევები და ღმერთები არიან. მაგრამ აქ ყველა შეგრძნება, ყველა დილემა ადამიანურია: ღმერთი, რომელიც საკუთარი სიტყვის ხიზანია, შემთხვევითობა, რომლის მძევალიც ვხდებით, ტყუილი, რომელიც ხსნის შანსს გვინარჩუნებს, სიყვარულის უარყოფა, როგორც ძალაუფლებისკენ მიმავალი ერთადერთი გზა… ყველას და ყველაფერს თავისი უნიკალური მუსიკალური ლაიტმოტივი აქვს. ერთმანეთს ენაცვლება ტარნჰელმისა და ნიბელჰაიმის თემები, ოქროს ჭედვა, ბრწყინვალე ცისარტყელა და ბოლოს, ღმერთების დიდებული გადასვლა საგანგებოდ მათთვის აგებულ ვალჰალაში. ეს მართლაც მუსიკალური დრამაა და არა „ოპერა“. აქამდე ეს იდეა მეტიჩრობა მეგონა. …ორსაათნახევარი ერთი ამოსუნთქვით გადის.
* * *
„როგორც კი წარმოვიდგენ, რომ მომავალი თაობებიდან რამდენიმე ასეული ადამიანი მუსიკისგან მიიღებს იმას, რასაც ვიღებ მე, მაშინვე მოველი სრულიად ახალი კულტურის აღმოცენებას“.
ნიცშე
ახალი შესეულები იყვნენ რუსები ავღანეთს, როცა კონსერვატორიის ათწლედში მიმაბარეს. დედაჩემს უფიქრია, ჯარის ასაკი რომ მოუვა, ეგებ სამხედრო ორკესტრში გაამწესონ და ფრონტზე არ გაუშვანო. არ დამიჩივლია: მუსიკა ძალიან მიყვარდა. ოპერაში დადგმას არ ვტოვებდი, მუსლიტერატურა კი ჩემი საყვარელი საგანი გახდა. პარადოქსია, რომ ამ ფონზე, ვაგნერის შესახებ მხოლოდ პიონერთა სასახლეში ჩემი მასწავლებლისგან, მიხეილ გოგუაძისგან შევიტყვე – იმაზე გაცილებით ადრე, ვიდრე ვაგნერის იმხანად აკრძალულ მუსიკას მოვისმენდი. მანვე წამაკითხა ნიცშეს ყველაზე რომანტიკული ნაწარმოები, „ტრაგედიის დაბადება მუსიკის სულიდან“. მომეწონა, მაგრამ ვერ გავიგე: როგორ შეიძლებოდა ბრამსისა და ვერდის ეპოქაში მცხოვრები ადამიანი მხოლოდ ვაგნერით ყოფილიყო მოცული?
პასუხმა თავისით მიპოვა: წელი არ მახსოვს, მაგრამ საბჭოთა კავშირი უკვე სულს ღაფავდა. სახლიდან გავდიოდი, როცა ტელეფონმა დარეკა. გარშემო ჩემ გარდა არავინ იყო და არაღება არ გამოდიოდა. მახო აღმოჩნდა. რა კაია, შენ რო აიღე, ახლა მაგარი რაღაც უნდა მოგასმენინოო, მომახალა და, ისე, რომ ჩემს პასუხს არ დალოდებია, ყურმილი დინამიკს მიადო.
ჩემსავით წყენია კაცი იყო მახო. ძალიან მეჩქარებოდა და ხმაც უხეიროდ, ხრიალით ისმოდა ტელეფონში, მაგრამ რომ გამეთიშა, გამებუტებოდა. პირველი რამდენიმე წამი მხოლოდ ამის გამო არ დავკიდე, მაგრამ მალე ყველაფერი მიმავიწყდა. გაუგონარ, ჯადოსნურ მუსიკას ვუსმენდი! შეუძლებელია სრულფასოვნად აღვწერო ის ფიზიკური სიამოვნება, რომელიც შემდეგი ათიოდე წუთის მანძილზე განვიცადე. ყველაფერი სრულიად ახალი იყო: წინაპრების გარეშე შობილი მელოდიები, იდუმალი ჰარმონია, დიაბოლური გაორკესტრება, წარმართული ზეიმის განცდა, უხამსობამდე ადამიანური ექსპრესიულობა… ბოლოს, როცა მუსიკისგან გამოწვეული გარდუვალობის შეგრძნება შემაძრწუნებელი გახდა, ორკესტრი გამარჯვებით გალეშილ ულმობელ არმიად იქცა, რომელმაც ტრიუმფალურად გადმოლახა ცნობიერების საზღვრები და ვულკანიდან ამოფრქვეული ლავასავით გადმოიღვარა ცოცხლად გადარჩენილთა წასალეკად. „თქვენ უსმენდით უვერტიურას რიხარდ ვაგნერის ოპერიდან „ტანჰოიზერი“, გაისმა წამყვანის ხმა.
იმ დღეს მოვექეცი. იმ დღესვე მივხვდი, რომ მუსიკა აგიჟებს. მაგრამ არც ერთი მუსიკა არ აგიჟებს ისე, როგორც ვაგნერის მუსიკა. მაგრამ განა სიგიჟე ცუდია? ყოველი უმაღლესი გრძნობიერება „სიგიჟეა“. რა იქნებოდა ცხოვრება გიჟების გარეშე? საბოლოო გაგიჟებამდე რამდენიმე თვით ადრე, XIX საუკუნის მეორე ბუმბერაზი, ნიცშე, საყვარელ მოძღვარს გაემიჯნა და ვაგნერს ყველაზე დიდი ავადმყოფი და საზოგადოების დამაავადებელი უწოდა. მანამდე, 1876 წელს, ნიცშემ სამყაროს აჩუქა ვაგნერის ხოტბა („ვაგნერი ბაიროითში“) და მალე ყოველგვარი კავშირი გაწყვიტა მასთან. ვაგნერის მუსიკამ შვა ნიცშე, ორივემ ერთად კი – მეოცე საუკუნე. მარტო ეს რად ღირს? ნიცშემ სათავე დაუდო ვაგნერიანელობას, ხოლო როცა ვაგნერმა საკუთარ თავს უღალატა „პარსიფალით“ (როგორ შეიძლებოდა ერთსა და იმავე ადამიანს დაეწერა „ტრისტანიც“ და „პარსიფალიც“?), პირველი განუდგა მას…
* * *
8 აგვისტოს თადარიგი წინასწარ დავიჭირეთ და თეატრში პუნქტუალურად გამოვცხადდით. დიდხანს ვიტრიალეთ ორკესტრის ორმოსთან, რომელიც სცენის ქვემოთ ისეა განლაგებული, რომ ამფითეატრიდან ორკესტრი საერთოდ არ ჩანს. „მუსიკას კი არ უნდა ვხედავდეთ, ის უნდა გვესმოდეს“ – წერდა ვაგნერი, როცა „მომავლის ხელოვნებას“ და, მასთან ერთად, პირველ კინოსა და კინომუსიკას ქმნიდა. წელს „რინგს“ კრისტიან ტილემანი დირიჟორობს. მე და სუყო მე-18 რიგში ვსხედვართ. მერვე ადგილის ბილეთი მაქვს, მაგრამ მეცხრე ადგილზე ვზივარ, სუყო – პირიქით. მარცხნივ მკაცრი გარეგნობის, სწორნაკვთიანი მოხუცი მიზის. „გრაფი სეგედი“ შევარქვით. „ღმერთების დაისის“ ბოლო აქტის წინ ჩემკენ გამოიხედავს და მის გამხმარ სახეს მოზომილი ღიმილი დასცდება. მხოლოდ მაშინ, ერთი კვირისა და ოთხი წარმოდგენის თავზე, ამ ღიმილით მივხვდები, რომ მან „მიგვიღო“. ამ საღამოს კი ჯერ ისევ კუშტია. დოი და ბაკური ოთხი რიგით წინ სხედან. განა რა მნიშვნელობა აქვს ამ ინფორმაციას, მაგრამ ასეთ სიწმინდეში ყოველგვარი სტატისტიკური მონაცემი რაღაცას ნიშნავს. ყველა დეტალს ვიმახსოვრებ, თითქოს გამოცდა მქონდეს ჩასაბარებელი.
მუსიკალურად, „ვალკირია“ ყველაზე მდიდარია ტეტრალოგიის დრამათაგან. ელდანაცემი ორკესტრი პირველი ტაქტებიდანვე მითოლოგიურ უდროობაში გადაგისვრის. ეს არაა ბახის აბსოლუტური პოლიფონია. ეს უმი ვნებებიდან ამოზრდილი ქაოსია: გამაოგნებელი, განწირული ჰანგები, როგორც ისტერიკული შესავალი „ამბავში“, რომლიდან მოსაბრუნებელი გზა არ არსებობს. ორომტრიალში დროის შეგრძნება იკარგება და ხორციელად გრძნობ, რომ ყველაფერი ამაოა გარდა იმისა, რაც ახლა ამ თეატრში ხდება.
დადგმა მოულოდნელად თანამედროვეა, თითქოს რეჟისორი ობსტრუქციას უწყობს ავტორს – უნდა, საკუთარი რელევანტურობა დაამტკიცოს და ხელი დაატყოს იმ სრულყოფილებას, რომელსაც სინამდვილეში მხოლოდ უჩინარი შემსრულებელი სჭირდება, რათა ხელი არ შეუშალოს მაყურებელს, ნახოს და მოისმინოს ის, რის სანახავად და მოსასმენადაც არის აქ მოსული – ანუ აკეთებს სწორედ იმას, რაც ვაგნერს არ უნდოდა რეჟისორისგან. რევოლუციურ-ანარქისტული იდეებისა და მოღვაწეობის გამო იმხანად გერმანიიდან გაძევებული კომპოზიტორი ასე წერდა თავის მეგობარსა და მომავალ სიმამრს, ლისტს, როცა ეს უკანასკნელი „ლოენგრინს“ დგამდა:
„დაბეჯითებით გთხოვ, მომეცი საშუალება, ვიყო ის, რაც ვარ! მე ყველა ღონე ვიხმარე, რომ მუსიკას, ტექსტსა და სცენურ მოქმედებას შორის ნამდვილი, პლასტიკური მიმართება დამემყარებინა და, მგონი, ეს გამომივიდა. შემოკლებას ჯობია სულ არ დადგა”. ტანკრედ დორსტს კი, მოქმედების პარალელურად სცენაზე თანამედროვე პერსონაჟები შემოჰყავს: სანამ ვალკირიები და გმირები მღერიან, ისინი სეირნობენ, ველოსიპედს ხეზე აყუდებენ, მოლზე წვებიან, ერთმანეთს ეხუტებიან, წიგნებს კითხულობენ, ვარსკვლავებს უყურებენ. ასე პლაკატურად გვაჩვენებს დორსტი, რომ ვაგნერის სამყარო ცოცხალია და რომელიღაც პარალელურ დროში სულ არსებობს, რომ მას ყოველდღიურად ჩავუვლით, მაგრამ ვერ ვამჩნევთ, ან არ ვიმჩნევთ.
სიზმრისეული სცენები ერთმანეთს ენაცვლებიან: ზიგმუნდისა და ზიგლინდეს დუეტი, ტონალური გადაწყვეტის მოლოდინით გაწელილი ბრუნჰილდეს გამოცხადება, ვალკირიების აპოკალიპტური რბოლა ბრძოლის ველიდან ვალჰალასაკენ, ვოტანის გამოთხოვება, „ჯადოსნური ცეცხლი“… მესამე მოქმედება უწყვეტი, ფანტასმაგორიული კლიმაქსია – ერთადერთი ნაწილი, რომლის „ჩანერგილი“ პერსონაჟებით შებღალვასაც რეჟისორი ვერ ბედავს.
მელოდიურ-ჰარმონიული სილამაზით, გამოხატვის სიღრმითა და გრძნობიერების სიძლიერით ამ მუსიკას ბადალი არ ჰყავს. დარბაზი ინგრევა, მაგრამ რაც უნდა მხურვალე იყოს ტაში, ის არასდროს გადაიზრდება ცალხმიან, „რუსულ“ ოვაციაში. თეატრიდან გამოსულები ერთხანს იქვე, ბაღში ვსხედვართ და ვსულიერდებით. დროში, როცა არც ერთი ტრაგედია სავალდებულო ირონიის გარეშე აღარ არსებობს, ვაგნერმა ზღაპრად მოყოლილი ყველა დროისა და ყველა ადამიანის ტრაგედია განგვაცდევინა. აღტკინებულები ვართ. ასეთი რამ ჩვენ თვალწინ არ მომხდარა. დოი შოკშია და გახევებულა. სუყოს ემოციათა სიჭარბისგან ხმა ჩაუწყდა. სასტუმრომდე ჩუმად მივდივართ და მალევე ვიშლებით. ღამით არ მეძინება. კიდევ კაი, ხვალ შესვენების დღეა.
* * *
ბაიროითი მყუდრო ქალაქია. ის ბაიერნის ჩრდილოეთში მდებარეობს – იქ, სადაც სამხრეთ გერმანიის ტყიანი ბორცვები საქსონიის მოსაწყენ დაბლობში გადაიზრდება. უცხოელები მას ხშირად ბეირუთთან ურევენ. 1876 წლიდან, აქ ყოველ ზაფხულს საგანგებოდ ვაგნერისთვის აგებულ თეატრში ტარდება ფესტივალი, სადაც მხოლოდ მისი ოპერები და მუსიკალური დრამები იდგმება, ისიც მხოლოდ ათი, მის მიერ შექმნილი ცამეტიდან. დანარჩენ სამს („ფერიებს“, „სიყვარულის აკრძალვას“ და „რიენცის“) თავად არ თვლიდა ამ სცენის ღირსად.
ვაგნერიანელისთვის ბაიროითში ჩამოსვლა იგივეა, რაც მუსლიმისთვის – ჰაჯი. აქ მუსიკის მოყვარულები ან ვაგნერის თავყვანისმცემლები არ დადიან, მხოლოდ პილიგრიმები. არ ვიცი, რამდენი ქართველი დასწრებია ამ ფესტივალზე „ნიბელუნგის ბეჭდის“ სრულ ციკლს. იქნებ არც ერთი? ყოველ შემთხვევაში, ბევრი არა. დაუმსახურებელი სიამაყის განცდა და სევდა მიპყრობს ერთდროულად. სიამაყის – რადგან აქ ვარ. სევდისა, რადგან ეს სამყარო ასე შორსაა ჩვენგან. მგონი პათეტიკაში შევტოპე, მაღალფარდოვნება კი ცუდ ტონად ითვლება. მაგრამ როგორ უნდა წერო ვაგნერზე მაღალფარდოვნების გარეშე? ვაგნერი ყველაფერში პათეტიკურია. მას კეთილშობილი სიძულვილით სძულს კომედია, როგორც ზერელე, უემოციო ხელობა. მისი მთელი შემოქმედება ამის დასტურია. გარდა ამისა, შეძლებდა კი ვაგნერი ამ ჯადოსნური სამყაროს შექმნას, რომ არა პათეტიკა?
22 მაისს შესრულდა 200 წელი რიჰარდ ვაგნერის დაბადებიდან. წელს მეხუთედ მივდივართ პილგრიმაჟზე. საქართველოს ვაგნერის საზოგადოებამ ამ თარიღის აღსანიშნავად რამდენიმე თარგმანი გამოსცა და კიდევ გამოსცემს. იმედია, მკითხველი ინტერესით გაეცნობა ბერნარდ შოუს და თომას მანის პროვოკაციულ ტექსტებს, ოსბორნის შესანიშნავ მონოგრაფიას და თავად კომპოზიტორის მოთხრობებისა და ესეების კრებულს. უნდა ვაღიარო, რომ ვაგნერის მძიმე, ტლანქი ტექსტების შემდეგ დიდი შვება იყო შოუს „სრულყოფილი ვაგნერიანელის“ გადაშლა. მიუხედავად ამისა, ტექსტებიდან აშკარაა, რომ ვაგნერი არაა მხოლოდ კომპოზიტორი, რომლის ბიოგრაფიისა თუ შემოქმედების ინტერპრეტაციისთვის სხვა წყაროები უნდა ვეძებოთ. ის თავად, ნარცისული პატივმოყვარეობით აღწერს ყველაფერს, რასაც შემდეგ, მისივე ტერმინი რომ ვიხმაროთ, „ხელოვნების სრულყოფილ ქმნილებებად“ აქცევს. მისი ხელოვნება დიონისურისა და აპოლონურის უნიკალური სინთეზია, რომელსაც, მიუხედავად ასეთი მრავალფეროვნებისა, სულ რამდენიმე ლაიტმოტივი გასდევს: ადამიანის ხსნა სიყვარულისა და თავდადების გზით, ერთგულება, რომელსაც ქალი მხოლოდ საკუთარი სიკვდილით უმტკიცებს მოხეტიალე მამაკაცს, არცოდნა, როგორც უპირობო სიყვარულის ფასი, სისულელე, როგორც გმირობის წინაპირობა…
ვაგნერის მუსიკა ბუნებაში გადაუმუშავებელი სახით არ არსებობს. ნეტავ სად გაიგონა თავისი „უწყვეტი მელოდიები“ და გულისგამომღადრავი დისონანები? მახსოვს, ბავშვობაში ხშირად ენციკლოპედიით ან მსოფლიო ატლასით ვიძინებდი. ახლა ამ სიხარულს მხოლოდ ვაგნერის პარტიტურით ჩაძინება შეედრება – როცა ათასჯერ მოსმენილში ყოველ ჯერზე მაინც სიახლის აღმოჩენა შეგიძლია. მეათედ ვარჩევ ზიგფრიდის პარტიტურას. ბოლოს თითქოს „ვხვდები“, თითქოს „ვიგებ“ – მაგრამ მაინც არ მესმის! რა ეული და უბედური უნდა ყოფილიყო ის, ვის თავშიც ეს მუსიკა ჟღერდა!
* * *
შემდეგი ორი საღამო ფესტივალის აპოთეოზია. ჯერ „ზიგფრიდ“ (რომელშიც ვაგნერი „საკუთარ თავს ჯობნის“, როგორც ეს „ტყის ჩურჩულის“ საოცარი სცენის შთაბეჭდილების ქვეშ დაწერა პრემიერიდან გამოსულმა გრიგმა), ხოლო შემდეგ – „ღმერთების დაისი“. „ზიგფრიდ“ – გამარჯვებაში მშვიდობიანს ნიშნავს. ცოტა ენას შეუძლია ასეთი გენიალური სახელის წარმოქმნა. ამ დრამაში სასწაული სახელდებიდან იწყება და მუსიკით გრძელდება. „ნოთუნგის“ ჭედვისას, დოის და ბაკურის გვერდზე მჯდომი ხანში შესული ქალი ცუდად ხდება და გარეთ გაჰყავთ. „ღმერთების დაისზე“ ადამიანთა ცუდად გახდომა უკვე აღარ გვაკვირვებს. დოი ხუმრობს, ვაგნერი სნაიპერივით ხოცავს ყველაზე სუსტებს და უნებისყოფოებსო.
პროგრამაში ყველაფერზეა ლაპარაკი, მუსიკის გარდა. ამ მხრივ, ბაიროითში რევოლუცია დასრულებულია ვაგნერის შვილთაშვილების მიერ, რომლებიც დღემდე ხელმძღვანელობენ დიდი წინაპრის ფესტივალს და რომლებიც ერთ-ერთი ანტრაქტისას, მიღებაზე გავიცანით (თუ ამას „გაცნობა“ შეიძლება დაერქვას). ჯანსაღი, გერმანული აღნაგობის კატარინა ვაგნერს ზრდილობიანად გავესაუბრეთ (მომდევნო წლებში კატარინა საგრძნობლად დაიკლებს წონაში და გალამაზდება კიდეც, თუმცა დიდი ბაბუის მუსიკასა და რეჟისურის ხელოვნებას მაინც ვერაფერს გაუგებს), ევა ვაგნერ-პასკიემ კი თავიდანვე ფრანგული ზურგი გვაქცია.
„ღმერთების დაისი“ ყველაზე გრძელია ტეტრალოგიის დრამათაგან და, ანტრაქტებიანად, ექვსსაათნახევარი გრძელდება. ამბობენ, „გოტერდამერუნგი“ მეტისმეტად გრძელიაო, მაგრამ ორად ორი განცდა, რომელიც მისი სმენისას მიპყრობს, არის სინანული და ბრაზი, რომ ის ოდესმე მორჩება. დრო გადის. ველი, რომ მომწყინდება, ან გახანგრძლივებული ექსტაზის განცდა გამივლის, მაგრამ ტყუილად! ორგაზმი არ მთავრდება. ზიგფრიდის სიკვდილი და სამგლოვიარო მარში ტეტრალოგიის კლიმაქსია. მკრეხელური აზრი არ მტოვებს: თევზს კაშპიროვსკიც გაამრავლებდა, ეს კი ნამდვილი სასწაულია! ნეტავ არ დასრულდეს! – ვნატრობ და ბრუნჰილდეს ფინალური სცენის ფატალიზმი მედება.
ადამიანური, მეტისმეტად ადამიანური – სწორედ ასეთია ვაგნერის სამყარო. ამის გამო ვიქტორიანულ ინგლისში გაუკიცხავთ კიდეც „ტრისტანის“ დადგმის შემდეგ – უხამსობააო ამხელა ემოციის ხელოვნებაში ასახვა. „რინგი“ ლაიტმოტივების ჯადოქრულ თამაშზე აგებული მანიპულირებაა ადამიანის ქვენა გრძნობებით. ჯადოქრის პალიტრა ადამიანის ინსტინქტების სამეფოა. უეჭველობითა და გარდუვალობით დამუხტული მუსიკა ერთდროულად იპყრობს ადამიანის ფსიქიკის ცნობიერ და არაცნობიერ შრეებს. ვაგნერი კათარზისია, რომელიც ახალ სამყაროში გვამწყვდევს და არ ტოვებს დაუკმაყოფილებელ მოლეკულას მსმენელის ტანში.
მხოლოდ ორი მუსიკა არ მბეზრდება არასდროს: ღმერთისმიერიდან – მოცარტი და ადამიანისმიერიდან – ვაგნერი. მაგრამ თუ მოცარტი „კარნახს იწერდა“, ვაგნერმა ყველაფერი გააზრებულად, საკუთარი ნებითა და შრომით შექმნა. მუსიკის თხზვაც შეგნებულად ისწავლა, რომ თავისი იდეებისთვის მაქსიმალური ეფექტი და დამაჯერებლობა მიენიჭებინა.
გოტერდამერუნგის ბოლოს, მთელი სამყარო ერთი შეყვარებული ქალის შეშლილ გულში ერთიანდება. ბრუნჰილდე საკუთარ თავში იკრებს მატერიას და სასიკვდილო დარტყმას აყენებს მას. ყველაფერი იღუპება უსამართლობისგან… პარადოქსია, მაგრამ ხანდახან, ეპიკური დასასრული ტოტალური განახლების განცდას ტოვებს. ვაგნერის ყველა ფინალი ასეთია. როცა ვალჰალა ცეცხლის ალებში ეხვევა, თითქოს სასოწარკვეთისა და ამაოების შეგრძნებამ უნდა ჩაგვითრიოს, მაგრამ ასე არ ხდება. სინამდვილეში, ცხოვრება სწორედ ახლა იწყება. საბოლოოდ, ვაგნერმა ყველა კითხვას პასუხი გასცა, ყველაფერი დაალაგა და ყველაფერში დაგვარწმუნა. შეძრწუნებულები ვართ. ამის შემდეგ ვეღარასდროს ვიქნებით ის, რაც ვიყავით მანამდე.
* * *
„ვერასოდეს დავივიწყებ იმას, რასაც რიჰარდ ვაგნერს მისი ხელოვნებით მონიჭებული ბედნიერების განცდისა და ხელოვნების წვდომისათვის ვუმადლი“.
თომას მანი
პილოტი კაბინაში შუქს აქრობს და ძრავის მონოტონური ხმაც გაბმით დუდუნებს, როგორც რაინის ფსკერიდან ამოსული „რაინგოლდის“ პირველი ტაქტები. ამ დროს, როგორც წესი, უკვე ყველას სძინავს. მხოლოდ მე ვერ ვიძინებ ვერასდროს, რაც უნდა დაღლილი ან ნასვამი ვიყო. როგორც ყოველთვის, თვითმფრინავით მგზავრობისას, ახლაც უმწეობის ლამის რელიგიური განცდა მიპყრობს: მეათასედ ვცდილობ ამოვხსნა ეს ამოუცნობი ჯადო-მანქანა („თვით-მფრინავი“) და ჩემთვის გასაგებ ენაზე საკუთარ თავს დავუსაბუთო, რომ ისე, უბრალოდ – უმიზეზოდ – არ ჩამოვარდება (მაგრამ მიზეზით?). შიგადაშიგ, ახალჩათვლემილს, უეცარი შეჯანჯღარება მაცბუნებს. თუ ნჯღრევა მალევე შეწყდა, ხომ კარგი, თუ არადა, ნერვიულად ვიწყებ ბორტგამყოლების თვალთვალს. ბორტგამყოლის გამომეტყველება ხომ რყევის უწყინარობის უტყუარი ინდიკატორია. ღმერთმა არ ქნას, მის სახეზე ოდნავი შეკრთომა დავინახო! შიში მერევა და თავს იმითღა ვინუგეშებ, რომ აგონია ხანმოკლე, სიკვდილი კი მყისიერი და უმტკივნეულო იქნება. თან, გულის სიღრმეში დარწმუნებული ვარ: რახან ვფიქრობ, რომ ჩამოვვარდებით, გამორიცხულია, ჩამოვვარდეთ, ყოველ შემთხვევაში, ამ ჯერზე მაინც.
უეცარ გამოფხიზლებაზე ვხვდები, რომ ჩამთვლემია და ეს ფიქრებიც მორიგი ათწამიანი სიზმარი ყოფილა. როგორც საბჭოთა ფილმებში იტყოდნენ, „ეშმაკმა დალახვროს!“ – ახლა თავიდან რა დაიძინებს? ვისკი თუ შემაბრუნებს ძილ-ღვიძილის ხავერდოვან ბუნდოვანებაში. ამის გაფიქრება და შუახნის, მაგრამ ჯერაც იხტიბარგაუტეხელი გერმანელი ბორტგამყოლის ჩავლა ერთია. „ვისკი, თუ შეიძლება“ – ვთხოვ და მცირე პაუზის შემდეგ, რომლის დროსაც მის ბეჯზე სახელ “Marie-Isabel”-ს ამოვიკითხავ, ვკადნიერდები და მოთხოვნას ვზრდი – „ეგებ პირდაპირ ორი მომიტანოთ, რომ აღარ შეგაწუხოთ?“. ჩემი სითეთრის იმედი მაქვს (რის გამოც, ბავშვობაში, ხშირად რუსი ვეგონე უცხო ადამიანებს): ემიგრანტებით დაღლილ ევროპაში, სადაც დაღლით გამოწვეულ გაღიზიანებას თმენის ვალდებულება ამძაფრებს, სითეთრე ყოველთვის შველის – „თავისიანი“ ჰგონიხარ და შენგან უწესობასა და თავხედობას იმთავითვე გამორიცხავენ. მოლოდინი მართლდება: ბორტგამყოლს, რომლის მშვენიერი სახელიც ამ სახელზე უფრო ლამაზ გერმანელ კურსელს მახსენებს, ვისკის ორი პატარა ბოთლი მოაქვს და გამორჩეული კეთილგანწყობით მეუბნება – თუ კიდევ მოგინდათ, არ მოგერიდოთო. „მოვეწონე“, გავიფიქრე და მისი სეხნია გამახსენდა. 1994 წლის 17 ოქტომბერს, კორნელის უნივერსიტეტის ყველაზე ლამაზი სტუდენტი, 19 წლის მარი-იზაბელ, რომელსაც დიდებული სილამაზისა და უკარება ხასიათის გამო ყველა შორით უვლიდა, ბარში დათვრა, კალთაში ჩამიჯდა და, მოულოდნელად, სრულიად დაუმსახურებლად მაკოცა. სანამ ეიფორიიდან გამოვიდოდი, გავიგე, რომ მეორე დღეს მარი-იზაბელისთვის ვისბადენიდან დაურეკავთ, დედაშენი გარდაიცვალაო და ისიც იმავე საღამოს გამგზავრებულა სამშობლოში. მისამძიმრება მინდოდა, თუმცა, როგორც აღმოჩნდა, მისი არანაირი კოორდინატი არ მქონდა. დიდხანს ველოდი, მაგრამ მარი-იზაბელ კორნელში აღარ დაბრუნებულა. მას შემდეგ ამაოდ ვეძებ მის ასავალ-დასავალს – ისე, უბრალოდ, აუხსნელი და უმიზეზო ინტერესით… იქნებ გვარი შეიცვალა?
სასმელი მათრობს და მთენთავს. თანდათან ტურბულენტობა საამო რწევად გადაიქცევა. ილუმინატორში შემოჩრილი სავსე მთვარეც სულ აქვე, ერთი ხელის გაწვდენაზეა, როგორც ჩემი სახლის ყველა ფანჯრიდან – სამების გუმბათი. მთვარის მიღმა თუ ზემოთ – სადღაც, თვითმფრინავზე გაცილებით მაღლა – ჟღერს „ლეონორას“ უვერტიურა (პირველი): არისტოკრატის შექმნილი უწვალებელი, უბოროტო, ნათელი მუსიკა, როგორც თავისუფალი თემა სახეტიალოდ აშვებული გონებისთვის. სანდრო სულ ამბობს, მესამე „ლეონორა“ მაინც პირველიაო. რა ვქნა, რომ პირველი უფრო მიყვარს?
ევროპის თავზე “ლუფტჰანზას” თვითმფრინავით მოვფრინავთ თბილისისკენ. დროდადრო, ღრუბლების ქეჩისებრი საფარქვეშიდან განათებული ავსტრიული ქალაქები კრთება. დავყურებ და პარადოქსები არ მასვენებს. მართლაც რა უცნაურია, რომ გერმანია არასდროს ყოფილა ასეთი პატარა, რომ უკრაინა არასდროს ყოფილა ასეთი დიდი, რომ ბელარუსი არასდროს “ყოფილა”… პარადოქსია, რომ ელზასი და სამხრეთ ტიროლი დღესაც კი იმაზე გაცილებით გერმანულია, ვიდრე ჯიქეთი ან ლაზეთი ოდესმე ყოფილან ქართული. ეგებ საქართველოც უნდა შეეგუოს უაფხაზეთოდ და უშიდაქართლოდ ცხოვრებას, როგორც გერმანია შეეგუა სილეზიისა და აღმოსავლეთ პრუსიის დაკარგვას?
მეზიზღება ყოველი ეჭვი, რომელიც სიძლიერეს არ ბადებს. მძულს ის იმპულსიც, რომელიც ამგვარ სიმხდალეს მაშვებინებს. „რეალობა“ ხომ გონებაში იქმნება: ყველაფერი შეიძლება მოხდეს, რის მოხდენასაც ადამიანი დაუშვებს. რომ გაიმარჯვო, ჯერ თავი გამარჯვებულად უნდა დაინახო, დაუშვა. “დაშვება” უმთავრესი ნაბიჯია “შეძლებაში”. მეტიც, ადამიანის მიერ წარმოდგენილი უკვე “მომხდარად” შეიძლება ჩაითვალოს, თუნდაც წარმოსახვა ჯერ მხოლოდ ერთი ინდივიდის გონებას ტანჯავდეს და უხილავი იყოს გარესამყაროსთვის. იდეალისტის ცხოვრება ერთხელ დანახულის შობისა და სხვებისთვის გაზიარების პროცესია.
პირველ „ლეონორას“ კლემპერერის ცეცხლოვანი, ჰეროიკული თვით-შეწირვითა და ლირიკული ტრაგიზმით გაჟღენთილი „კორიოლანოსი“ მოსდევს, სადაც არც ერთი ნოტი, არც ერთი დისონანსი, არც ერთი გრიმასა არაა მჩატე ან ქარაფშუტული – მუსიკა, რომელიც ადამიანობის საფუძველში ჩადებულ მოუშუშებელ ტკივილებს აღვიძებს და ნებდება მათგან გამოწვეულ ვნებას.
სუყოს მუჯლუგუნი მაფხიზლებს. როგორც ჩანს, მუსიკა მეტისმეტად ხმამაღლა მაქვს აწეული – ყურსასმენიდან გარშემო ისმის და ხალხს აწუხებს. ხმას ოდნავ დაბლა ვუწევ. ის-ისაა, სიზმარი უნდა შევიბრუნო, რომ პილოტის ხმა მაღვიძებს: „ჩვენი თვითმფრინავი იწყებს დაშვებას, გთხოვთ გაასწოროთ თქვენი სავარძლები და შეიკრათ უსაფრთხოების ღვედები”. ვერკვევი. კაბინაში სინათლეები ინთება. ყურსასმენში ალკოჰოლთან აგლესილი მუსიკა ბრუნდება, მაგრამ ვთიშავ და ვიზმორები. თავი მისკდება. ამდენი არ უნდა დამელია! „ღვედი შეიკარით და სავარძელი გაასწორეთ, გეთაყვა“ – მიღიმის ჩემკენ დახრილი მარი-იზაბელ და, როგორც კი რწმუნდება, რომ გავიღვიძე, ჩამოვლას განაგრძნობს. თვალებს ვიფშვნეტ და გარშემო ვიხედები. სუყოს პირღიას სძინავს. დოი ჩვეულებრივზე მეტად გაფითრებულა (გუშინ ამბობდა, ყველაზე მეტად დაჯდომა მეზიზღებაო), მაგრამ მაინც კმაყოფილი ჩანს ბაიროითის მოულოდნელად სარფიანი შოფინგით და ნადავლის გამომზეურების საამო მოლოდინით. ბაკურს, მგონი, წუთიც არ სძინებია. ჩემს მზერას იჭერს, ეშმაკურად იღიმება და ბუტბუტს განაგრძობს: მგონი, ლოცულობს.
უკვე საქართველოს თავზე ვართ. ტურბულენტობა აღარ მაღელვებს. აწი თუ ჩამოვარდნაა, ჩამოვარდეს! – უკვე ფაქტობრივად სახლში ვართ. ერთგვარი აღმატებულობის განცდა მოგვყვება: ბაიროითიდან გამოსული, სამყაროს რენტგენში ვხედავთ. რაც უფრო ვუახლოვდებით თბილისს, მით უფრო ვებღაუჭებით იმას, რასაც დავშორდით. აღარ ვიცით, სად ვბრუნდებით ან აწი როგორ უნდა ვიცხოვროთ. „როგორ შეგვიძლია შევერიოთ იმათ, ვისაც ოდენ დღეს ეხილება ყურები?! მხოლოდ ზეგინდელი დღე გვეკუთვნის ჩვენ“.
© “არილი”