გიორგი შატბერაშვილს უცნაური მწერლური ბედი ხვდა წილად. საერთო აღიარებით, ის არის XX საუკუნის ერთ-ერთი საუკეთესო ქართველი პროზაიკოსი, მაგრამ ეს აღიარება მთლიანად ერთადერთ მოთხრობას, “მკვდრის მზეს”, ეფუძნება და სხვა ნაწარმოებები, შეიძლება ითქვას, არაფერს არც აკლებენ, არც მატებენ მას, თითქოს საერთოდ არც არსებობდნენ.
გ. შატბერაშვილს თვით ყველაზე გულმხურვალე თაყვანისმცემლებიც კი არ თვლიან არათუ დიდ, არამედ თუნდაც კარგ პოეტად, უფრო “საშუალო პოეტის” რანგს იმეტებენ ხოლმე მისთვის (და ყველამ იცის, არ არსებობს პოეზიასთან მიმართებაში “საშუალოზე” უღიმღამო, უინტერესო შეფასება). მაგრამ თვით მისი პოეტური ნიჭისადმი სრულიად გულგრილი მკითხველებიც კი აღიარებენ, რომ “ზაფხულის ღამის ქრონიკა” სულ სხვაა: იგი წინა საუკუნის 60-იანი წლების ერთ-ერთი გამორჩეული ლიტერატურული ფაქტია. მიუხედავად ამისა, “ქრონიკა” თითქმის არანაირ ზეგავლენას არ ახდენს მისი ავტორის პოეტურ რეპუტაციაზე.
გ. შატბერაშვილს, მგონი, არავის მიიჩნევს ენათმეცნიერად, მაგრამ მისი “თვალადური ქართულის ჭაშნიკს” უყოყმანოდ ასახელებენ, ყველაზე მნიშვნელოვან თუ არა, ყოველ შემთხვევაში, ყველაზე მიმზიდველ, ყველაზე საინტერესო ლექსიკოლოგიურ ნაშრომად.
ამგვარად, მწერალმა სხვადასხვა ჟანრსა თუ დარგში თითო უკვე კლასიკად ქცეული ნაწარმოები შექმნა და ყველაფერი ეს სიცოცხლის მიწურულს გააკეთა. ვნახოთ თარიღები: “მკვდრის მზე” – 1959 წ., “ზაფხულის ღამის ქრონიკა” -1962 წ., “თვალადური ქართულის ჭაშნიკი” – 1963 წ. გიორგი შატბერაშვილი გარდაიცვალა 1965 წელს 55 წლის ასაკში.
* * *
“ზაფხულის ღამის ქრონიკა”… კიდევ ერთხელ ვკითხულობ ამ უცნაურ ნაწარმოებს და ვიცნობიერებ, რატომ ვერ აღაზევა მან ავტორი, თუნდაც, “კარგი პოეტის” რანგამდე. საქმე ის არის, რომ ამ კარგ პოემაში არ არის კარგი… “პოეზია”, ანუ მასში არ არის ყველაფერი ის, რაც პოეზიის არა უბრალოდ სამკაულად, არამედ ლამის თვისებად თუ შემადგენელ ნაწილად ითვლება: ვირტუოზული ოსტატობა გამოვლენილი რითმების თხზვისა და რიტმის სფეროში, ან ბგერწერის მელოდიურობაში, თვალისმომჭრელი ფერადოვნების ან უჩვეულობის გამო დასამახსოვრებელი მეტაფორები, შედარებები, ეპითეტები და ა. შ. – მოკლედ, ყველაფერი ის, რაც ლექსის სიტყვას ყოფითი მეტყველებისგან განასხვავებს.
“ზაფხულის ღამის ქრონიკა” მსგავსი არაფრით გამოირჩევა. მასში არ არის სტრიქონები, რომლებიც თავს დაგახსომებდა. მეტიც, ვფიქრობ, შედარებით სუსტია სწორედ ის ადგილები, სადაც “პოეტური ხედვის” ელემენტები რამდენადმე მაინც შესამჩნევია.
არადა, საუკეთესო ქართველი პოეტებისათვის დამახასიათებელი არის სწორედ ტექნიკური ოსტატობა, სპეკალივით მოელვარე პოეტური სამშვენისები. მართალია, შეიძლება დავასახელოთ გამონაკლისებიც – მნიშვნელოვანი პოეტები, რომლებიც პოეტური ტექნიკისა და ორნამენტების ვირტუოზულობით არ გვაოცებენ, – მაგრამ ამ შემთხვევაში პოეტური უჩვეულობა (ზეაწეულობა, აზრობრივ-ემოციური სიღრმე…) სალექსო გამოთქმის სხვა თავისებურებებით მიიღწევა. ყოველ შემთხვევაში, არ მაგონდება პოეტი, რომლის სტრიქონები თავს არ გახსომებდეს, ანუ მათში არ მჟღავნდებოდეს ენერგია, რაღაცის წყალობით დაგახსომონ თავი.
აი, “ზაფხულის ღამის ქრონიკაში” კი, როგორც ვთქვი, დასახსომებელ, ანუ წმინდა პოეტური ღირსებებით გამორჩეულ სტრიქონებს თითქმის ვერ წააწყდები. “ნოვატორული ხედვის პრეტენზიით” აქა-იქ გაჩენილი ზოგი უჩვეულო მხატვრული სახე კი (ვთქვათ: “დასავლეთის მეწამულ ფერებს / <…> შურით გასცქერის აღმოსავლეთი შემოღამების შავ სათვალეში” – შატბერაშვილი 1970: 262) ყურადღებას მხოლოდ მცირე ხნით იპყრობსა და ორგანული არც ავტორისთვის არის და არც პოემის სამყაროსთვის.
“ქრონიკის” ლექსის ტექნიკური მხარე იმის მიუხედავადაც კი არ აღძრავს ინტერესს, რომ ავტორმა თვით ნაწარმოების ტექსტშივე საგანგებოდ გაამახვილა ყურადღება მის ფორმაზე (“გზადაგზა ხშირად ვღალატობ რითმას, / ვწერ ისე, როგორც ფიქრი მკარნახობს…”, ან: “ნუ მკითხავთ, რატომ გავუწყერ რითმას, / დავთმე დროებით თუ სამუდამოდ…” იქვე, 266), რაც არ არის მაინცდამაინც ხშირი შემთხვევა ქართულ პოეზიაში. მიუხედავად ამისა, სად რითმიანია ლექსი და სად ურითმო, არც ამის შედეგად იქცევს მკითხველის ყურადღებას. ლექსი, საბოლოო ჯამში, ისეთია, როგორსაც სათქმელი მოითხოვს: შეუმჩნეველი როგორც რითმიანი, ისე ურითმო სახით და, რაც უცნაურია, – ერთიდან მეორეზე გადასვლის დროსაც.
ამგვარად, გასაკვირი არ უნდა იყოს, რომ ესოდენ “არაპოეტურმა” ნაწარმოებმა ავტორის პოეტურ რეპუტაციას თითქმის ვერაფერი შემატა.
“ზაფხულის ღამის ქრონიკას” სხვა ღირსება აქვს – ეს არის უაღრესად გულწრფელი ნაწარმოები, და შეიძლება მხოლოდ ვიმარჩიელოთ: სხვა პოეტურ ტრადიციაში, სადაც პოეტური ვირტუოზობის თანაბარი ფასი ექნებოდა გამოთქმის სიზუსტესა და სისადავეს, მოუხვეჭდა თუ არა იგი ავტორს დიდი პოეტის სახელს.
ვინ უწყის?!
* * *
რა ჟანრის პოემაა “ზაფხულის ღამის ქრონიკა”? ეს დასაწყისშივე ნათელი ხდება უკვე მიძღვნიდან – “პატარა თამარ ჟღენტის ხსოვნას” – და პირველივე მონაკვეთიდან, რომლის შინაარსობრივსა და ემოციურ საფუძველს ქმნის სიტყვები “ცრემლი” და “ძეგლი”: “შენ ჩემო ცრემლო, უკვდავთა საფლავს / დასადინარო და დიდო ცრემლო, / იშვილე, შერთე შენს მღვრიე ტალღებს, / ეს ერთი ცრემლიც, ანკარა ცრემლი, / მცირე, უცნობი და უსახელო. / შენ ჩემო ლექსო, / ქვეყნად სიცოცხლე – / დიდხანს სიცოცხლე თუ გიწერია, / ააგე ძეგლი ანკარა ცრემლის, / დაუნგრეველი, ამტანი ჟამის, / მცირე, უცნობი და უსახელო… / შენ, დიდო ძეგლო, უკვდავთა ძეგლო, / შენ დაიფარე პატარა ძეგლი, / მცირე, უცნობი და უსახელო, / ერთი უცნობი გოგონას ძეგლი!” (შატბერაშვილი 1970: 261).
მუსიკაში ამ ჟანრს რექვიემი შეესატყვისება, ქართულ ფოლკლორში – “ხმით ნატირალი”, სკულპტურასა და არქიტექტურაში – საფლავის ძეგლი.
პოემის წაკითხვისას ცხადი ხდება: ეს არის “მოთქმით ტირილი” პოეტისთვის შორიდან ნაცნობი პატარა გოგონას – თამარ ჟღენტის – გარდაცვალების გამო, რომელშიც ჩართულია სამი ხმით ნატირალი – ჰემინგუეის, გალაკტიონისა და გურამ რჩეულიშვილის დაღუპვაზე, – აგრეთვე რამდენიმე ლირიკული გადახვევა. (თუკი ანალოგიას მივმართავთ, ეს იქნება, ალბათ უფრო, სასაფლაოზე აგებული მცირე სამლოცველო, რომელშიც არქიტექტორ-სკულპტორმა, გოგონას ძეგლთან ერთად, მისთვის საყვარელი სამი ახალგარდაცვლილი ხელოვანის ბარელიეფებიც გამოაქანდაკა).
სასაფლაოს, “მოთქმით დატირებასა” და საფლავის ძეგლებს მწერალი სხვაგანაც რამდენჯერმე შეეხო სწორედ პოემის შექმნის ახლო პერიოდში (იქნებ, მოახლოებული სიკვდილის გაუცნობიერებელი წინათგრძნობის გამოც): “მკვდრის მზის” კომპოზიციურ ხერხემალს ქმნის მოხუცი კაცის ცხოვრების ბოლო დღე – “დიდი, წუთისოფელივით გრძელი და ცხელი დღე”, – როცა იგი სასაფლაოსკენ მიმავალი უხერხული ბილიკის გზად ქცევას გაასრულებს, რაშიც ჩაწნულია მთელი მისი ცხოვრების ამბავი (ამდენად, სასაფლაოსკენ გზის გაკვალვა ადამიანური ცხოვრების ერთგვარ სიმბოლოდაც არის მოაზრებული); ერთ მოთქმით ნატირალს მან მცირე სტატია მიუძღვნა, ხოლო საფლავის ქვებს – რამდენიმე შესანიშნავი პასაჟი პოემის ერთ-ერთი “პერსონაჟის” – გურამ რჩეულიშვილისადმი მიძღვნილ წერილში: “მშობლიური კლდიდან მოკვეთილი უბრალო ლოდი სოფლის სასაფლაოზე ყველას ერთნაირად ადევს გულზე: გუთნის დედას თუ ღამის მეხრეს, მხედარსა თუ მეტივეს, კალატოზსა თუ დურგალს… მხედრის საფლავის ქვაზე ცხენზე მჯდარი ჩოხა-ახალუხიანი კაცია ამოკვეთილი, თავის ერთგული ხმლითა და ქამარ-ხანჯლით, გუთნისდედისა და გუთნისმთლელის ქვას სახნის-საკვეთი და ხელნები ამშვენებს, მეტივეს მკერდზე ორთაყვირები ასვენია, კალატოზს ქაფჩა უჭირავს და თითქოს ამბობს: შენდობა მიბრძანეთ, ისეთი ქაფჩა მქონდა, მარჯვენას მერჩივნაო. ან კიდევ: შენდობა მიბძანეთ, ისეთი ქაფჩა მქონდა, მარჯვენა ხელი მარცხენას არ მისცემდაო” (შატბერაშვილი 1975: 129).
აქვე არის რამდენიმე სიტყვა ბავშვთა საფლავების გამოც: ძველი ქართული სოფლის სასაფლაოზე, სადაც “სიკვდილის გარდუვალ ძალას ყველა და ყველაფერი გაუსწორებია, თითქოს ერთი ადლით დაუზომავს და ერთი საჭრეთლით გამოუკვეთია ყველა საფლავის ქვა <…> აქა-იქ მცირე ზომის ქვებიც მოჩანს, მაგრამ ეს ხომ უასაკოთა საფლავის ქვებია. ეს ოდითგანვე დადგენილ ზომიერებას არ არღვევს, პირიქით, აქაც ჭირისუფალთა თუ კეთილ ქვისმთლელთა სათნოება გამოსჭვივის: მცირეწლოვანთ დიდი ლოდი არ ემძიმოთო” (იქვე, 128). [გავიხსენოთ: “ანკარა ცრემლის ძეგლი”, რომელსაც პოემით ქმნის ავტორი, უნდა იყოს არა მხოლოდ “უცნობი და უსახელო”, – რაც გასაგებია, გოგონას სახელი მომავალი მკითხველებიდან ცოტა ვინმეს თუ ექნებოდა გაგონილი, ჰემინგუეის, გალაკტიონისა და გურამ რჩეულიშვილის ჩვენში ყველასთვის ცნობილ სახელებთან შედარებით, რომლებსაც პოემა აგრეთვე უდგამს “დიდ ძეგლს”, – გოგონას ძეგლი, ამასთან ერთად, “მცირეც” უნდა იყოს, იქნებ იმ მიზეზითაც, რომ “მცირეწლოვანს დიდი ლოდი არ ემძიმოს”… ყოველ შემთხვევაში, სტატია და პოემა გ. შატბერაშვილმა შემოქმედების ერთსა და იმავე ეტაპზე შექმნა.]
ერთი შეხედვით, უკვე პოემის ჟანრი და თემა აღვიძებს რომელიმე კონკრეტულ ეპოქასთან ნაკლებად დაკავშირებულ, დრო-სივრცის მიღმა მიმართულ განწყობილებასა და აზრებს. გავიხსენოთ, რა ფიქრებს აღუძრავდა მწერალს, ზემოთ ციტირებული სტატიის მიხედვით გურამ რჩეულიშვილის საფლავი: “ამ მცირე ქვაზე ამოკვეთილი მზე, მთვარე და ვარსკვლავები განუსაზღვრელი სივრცის შთაბეჭდილებას ჰქმნის. აქ დღე და ღამე ერთია. არის მხოლოდ დრო და სივრცე, უკიდეგანო დროსა და სივრცეს შეჭიდებული ჭაბუკი. სურათი ვიწრო ჩარჩოებიდან გამოდის და მარადი დღე-ღამის სახედ იქცევა…” (შატბერაშვილი 1975: 131).
მეორე მხრივ, მართალია, თითოეული ადამიანის სიკვდილი თავისი მეტაფიზიკური არსით დროისა და სივრცის გარეთ გასვლას, მარადიულ დღე-ღამეში შებიჯებას წარმოადგენს, მაგრამ როგორც ემპირული მოვლენა, იგი სწორედ დროსთან არის უმჭიდროესად დაკავშირებული, ყოველთვის ზუსტად არის დათარიღებული.
პოემაც ზუსტი თარიღის აღნიშვნით იწყება: “დგას ათას ცხრაას სამოცდაერთის / ცხელი ზაფხულის ჩუმი საღამო…” (შატბერაშვილი 1970: 261); ხოლო ცოტა ქვემოთ, რაღაც მანძილის გავლის შემდეგ, ნათქვამია: “სადღაც ქალაქის დიდ სამრეკლოზე / უკვე მეოთხედ რეკავს საათი…” (იქვე, 263). ამგვარად, ტექსტშივეა აღნიშნული: ეს არის ფიქრი და წუხილი 1961 წლის ზაფხულის ხვატიან ღამით.
და მიუხედავად იმისა, რომ პოემაში არსად არის წამოწეული წინა პლანზე ეპოქის აქტუალური ნიშნები: არ არის ნახსენები პოლიტიკური, სოციალური, კულტურული და ა. შ. მოვლენები (გარდა ერთადერთი პოლიტიკური გამონაკლისისა, რასაც ქვემოთ აღვნიშნავ), ყველაფერი მაინც სწორედ იმ ეპოქისთვის დამახასიათებელი სულისკვეთებით და საფიქრალით არის სავსე: ჰემინგუეის, გალაკტიონის, გურამ რჩეულიშვილის დაღუპვა ახალი ამბავია, რასაც გააზრება, გამოგლოვება, შეგუება სჭირდება. ახალწაკითხულია ჯ. სტაინბეკის “მარგალიტი”, შთაბეჭდილების ძალა ჯერ არ განელებულა: ზღვა “კეთილია… მან ხომ მებადურს, / ღარიბ მებადურს მარგალიტი დიდი აჩუქა” (იქვე, 280). კულტურულმა ოფიციოზმა ოდნავ მოუშვა ლიტერატურას სავალდებულო ოპტიმიზმის მარწუხები და ჩნდება ასეთი მიმართვა კრიტიკოსისადამი: “ვიცი, სიკვდილი გაშინებს ძლიერ, / ტაბუ დაადე სიკვდილის თემას, / სიძულვილს, მტრობას მეგობრის ღალატს, / ძლიერ სიყვარულს, ტვინის ანთებას…” (იქვე, 265).
დროისეულია თვით ფორმაც შემოქმედებითი თავისუფლების, მათ შორის ფორმისმიერი თავისუფლებისკენ ლტოლვისა, რომელსაც აქ პიროვნული, უფრო მეტიც, სომატური (ორგანიზმის, სხეულის) თავისუფლების განცდის სახე აქვს მიღებული: “და ისე, როგორც ცხელი აგვისტოს, / დიდი შუადღის მძვინვარე მზეში, / ვაჟკაცის მკერდი ვეღარ ისვენებს, / ბორგავს, პერანგში ვეღარ ეტევა, / ნატრობს სიგრილეს და გაშიშვლებას – / ლექსსაც მოსწყურდა თავისუფლება, / სიშიშვლე ძვლების, სიშიშვლე ხორცის, / ბორკილს ლეწავენ ლექსის მკლავები, / ხარბად სუნთქავენ ლექსის ფილტვები…” (იქვე, 266-267).
და კიდევ, პოემა გაჟღენთილია ზაფხულის ხვატიანი, შფოთვითა და სიჩუმით სავსე ღამის განცდით, როცა ადამიანები, – ახლობლები და მტრები, შენს გვერდით მყოფნი და წარსულში დარჩენილები, – ერთდროულად ისე ახლოს და ისე შორს არიან, როგორც არასდროს: “რეკავს საათი და ყველას სძინავს, / სძინავს შენს მტერსაც და მეგობარსაც, / სძინავთ სიზმრებში საყვარელ ბავშვებს, / ერთგულ მეუღლეს და ორგულ ქალებს, / დავიწყებულებს, დაუვიწყართაც, / ვინც მოსვენებას არ გაძლევს დღესაც, / ვინც დაივიწყე და აღარ გახსოვს, / ვინც დაივიწყე და მაინც გახსოვს…” (იქვე, 263).
* * *
“სიჩუმე არის ფიქრების დედა, / მოვა თუ არა – იღვიძებს ფიქრიც. / სამალავიდან გამოდის ფრთხილად / და ჩემს გარშემო სიარულს იწყებს” (შატბერაშვილი 1970: 262).
რა ფიქრი ავსებს ჩუმ და ხვატიან ღამეში “პოეტის ოთახს, / მძიმე ფიქრებით ავსებულ ოთახს, / მტვრიან წიგნებით სავსე მაგიდას, / ვნებით, ოცნებით გადამწვარ ჰაერს, / თამბაქოს კვამლით გაბოლილ ჰაერს” (იქვე, 274)? ეს არის ფიქრი მარადი დღე-ღამის ზღურბლთან დგომაზე და მისი გადაკვეთის მოლოდინში მოზღვავებულ სათქმელზე: “დადგება ჟამი, მე ვიტყვი ჩემი / მზის ამოსვლის და ჩასვლის სიმღერას, / ვიტყვი ერთბაშად, სულმოუთქმელად, / ჩემი შუადღის ყველა სიმღერას, / მაგრამ ეს შემდეგ… ჯერ არ დამდგარა / ჟამი ანდეძის და აღსარების” (იქვე, 264).
ეს ჟამი ჯერ არ დამდგარა, რადგან მანამდე ერთი ტკივილიანი ვალია გადასახდელი: საჭიროა დაღუპული ბავშვის დატირება, გამოთხოვება საოცრებასთან, რომლის დანახვის ბედნიერება ბედმა სწორედ შენ გიწყალობა: “ბევრი ვიფიქრე და დიდხანს ვწერდი, / გულისტკივილით და სევდით ვწერდი / ერთი პატარა გოგონას ამბავს. / დიახ, მე ვწერდი, ვწერდი და ვხევდი, / გულისტკივილით და ბოღმით ვხევდი, / რადგან ჩემს ნაწერს, ფიქრებს და სიტყვას / არ ჰქონდა მადლი, არ ჰქონდა ეშხი, / არ ჰქონდა ძალა იმ მწარე წამლის – / სპეტაკ ქაღალდში გახვეულ წამლის, / რომელსაც უნდა ეხსნა გოგონა…” (იქვე, 264).
ახლოვდება პოემის მონაკვეთი, რომელშიც დაღუპულ გოგონასთან ერთადერთი უსიტყვო “გასაუბრების” ამბავია მოთხრობილი: “ეს ჩემი ლექსის აღსასრულია”, წერს ავტორი ამ მონაკვეთის დაწყების წინ. ეს მართლაც მისი ლექსის და, საერთოდ, ყოველგვარი ლექსის, როგორც ფორმისმიერი ინტერესის აღმძვრელი მოცემულობის დასასრული და რაღაც უფრო ფასეულის, უფრო ნაღდის დასაწყისია: მთელი მონაკვეთი ისეთი ძალის წუხილითა და ტკივილით არის დამუხტული, რომ ყოველგვარ ინტერესს კარგავ, როგორი ლექსია ეს, ან, საერთოდ, არის თუ არა ლექსი.
ვიდრე გოგოსთან უაღრესად ჩვეულებრივი, ყოფითი, და მაინც გასაოცარი, ლამის სიზმარეული ზმანების ზღვარზე მდგარი შეხვედრის ამბავს მოგვიყვებოდეს, ავტორი იწყებს სხვა, უფრო გვიანდელი, ასევე ერთდროულად ჩვეულებრივი და სიზმარეული ხილვის გახსენებით: მისთვის სრულიად უცნობი ქალის, იმ გოგოს დედის, უკვე შვილმკვდარი დედის მზერის გახსენებით, მის სარკმელს რომ მიშტერებოდა: “…და მოდიოდნენ / ჩემი ფანჯრისკენ მისი თვალები. / ჰო, ასე ჩანდა… მხოლოდ თვალები, / ბოკვერდაკარგულ ვეფხვის თვალები, / დიდრონი, მწყრალი, შეუბრალები / ახლოვდებოდნენ ვეფხის თვალები” (იქვე, 268). და ამ თვალებს ხედავს მერეც, როცა მათ მზერას ოთახის სიღრმეში დაემალება: “…ბნელი ქუჩიდან / ვიღაც უმზერდა ჩემ ფანჯრის რაფას. / ვინ იცის, იქნებ არც კი უმზერდა… / და ვთქვი, გუმანმა მიმტყუნა ალბათ. / მან რა იცოდა, თუ ვინმე წერდა / მისი პატარა გოგონას ამბავს! / მან რა იცოდა, თუ მაღალ სახლის / ფართოდ გაღებულ ფანჯრების მიღმა / იჯდა უცნობი მაღალი კაცი / და ყოველ ღამე შეუსვენებლად, / სულმოუთქმელად წერდა და წერდა / ადრე დაღუპულ გოგონას ამბავს. / მან არ იცოდა… მაგრამ მე ვგრძნობდი, / ის იდგა ქვემოთ, ის იდგა ჩუმად, / ის იდგა ბნელი სიჩუმის გვერდით / და სევდიანი მწყრალი თვალებით / მისჩერებოდა მაღალ ფანჯარას…” (იქვე, 268).
მონაკვეთის ამ დაძაბულ დასაწყისს მოსდევს მშვიდი და იდილიური სურათი ვარდისუბნისა: “ამ უბანს ერქვა ვარდისუბანი, / ახლაც განთქმული არის ვარდებით, / წითელ ვარდებით, თეთრი ვარდებით, / ლურჯი და თეთრი იასამანით…” (იქვე, 268). იასამნის რტო მალე გამოჩნდება მონაკვეთის (და იქნებ მთელი პოემის) ემოციურ კულმინაციაში, მანამდე კი “თბილისში ყველაზე ადრე / ამ ძველი უბნის ყოველ შენობას, / ულოცავს გუნდი პირველ მერცხალთა / იათფენობას და ვარდფენობას” (იქვე, 269).
შემდეგ გადმოცემულია განწყობა, რომლითაც დადიოდა პოეტი ამ მშვიდ უბანში, მერცხლებითა და ბულბულებით სავსე უბანში იასამნის ყვავილობის ჟამს: “არის წუთები, როდესაც გული / მოულოდნელად შეიგრძნობს ტკივილს… / მოულოდნელად წაგიღებს სევდა, / აგტკივა ხორცი და გტეხავს ძვლები, / ირგვლივ ვერავის, ვერაფერს ხედავ, / გგონია წუთი და გადის წლები. / და შეგძაგდება სიმღერაც, ლექსიც / <…> რადგან ამქვეყნად არავის ესმის / შენი ძახილი…” (იქვე 269-270). აშკარაა, ეს არის სურვილი მარტოობის დაძლევისა, შენს არსებაში უმთავრესის შემგრძნობი და გამგები სულის პოვნისა, ვინც “მოვა და გეტყვის, / <…> მე გავიგონე შენი ძახილი, / ძახილში ჩემი ტკივილი ვიგრძენ!” (იქვე, 270). (მარტოობისთვის განწირული სულის ამგვარ ღაღადისს – და რომელი სული არ არის მარტოობისთვის განწირული?! – ფრანსუა მორიაკი უწოდებდა “გვირაბში ცოცხლად დამარხული მემაღაროის ხმას”) ანუ ეს არის წყურვილი საოცრებისა, სასწაულისა. მართალია, პოემის მიხედვით ამ საოცრებასა თუ ბედნიერებას შეიძლება სრულიად უბრალო, ყოფითი ფორმაც ჰქონდეს: “როდესაც ვიღაც უცნობი კაცი / მოგესალმება ავსებულ ჭიქით, / გაგიღიმებს და უსიტყვოდ დაცლის” (იქვე, 270), მაგრამ შეიძლება კი, ასეთ განწყობას, ამგვარ წყურვილს შეესატყვისებოდეს და ბოლომდე აკმაყოფილებდეს პატივისცემის, თანადგომის, სიყვარულის გამოხატვის ნებისმიერი ფორმა, რომელიც ყოფითი ჩვეულებრიობის საზღვრებში რჩება!? თუ აქ მაინც აუცილებელია საოცრება (სასწაული, რომელიც, როგორც საღი აზრი გვკარნახობს, არ შეიძლება მოხდეს, და რომელიც, მთელი მისი შეუძლებლობის მიუხედავად, ხანდახან ხდება ხოლმე)?
“ამგვარი ფიქრით, ამგვარი ნატვრით / მე დავდიოდი მაისის მზეში, / ჩემი ფეხის ხმა ისმოდა მხოლოდ / პატარა ქუჩის დიდ სიჩუმეში. / ცხელოდა, იყო შუადღის ჟამი, / მე ჩავუარე პატარა ეზოს, / ხმა შემომესმა, შევჩერდი წამით, / დაუფიქრებლად და უმიზეზოდ. / <…> გოგებაშვილის წყნარ შესახვევში, / ცისფრად შეღებილ მესერს გადაღმა – / პატარა ქუჩის დიდ სიჩუმეში / ლექსს კითხულობდა ვიღაც ხმამაღლა. / სარკმელთან იჯდა ქერა გოგონა, / ორი ნაწნავი ეფინა მკერდზე…” (იქვე, 270-271).
თითქოს არაჩვეულებრივი არაფერი ხდება. ქუჩაზე კაციშვილი არ ჭაჭანებს. გარემო მზით და სიმშვიდით არის სავსე. სარკმელთან მჯდარი პატარა გოგო ხმამაღლა კითხულობს ლექსებს. მას ხის უკან მდგომი თვალებნაღვლიანი მაღალი კაცი უმზერს. თითქოს არაფერია უჩვეულო… და მაინც, კაცმა არ იცის რა მიზეზით, უკვე გაჩნდა საოცრების განცდა და ეს განცდა თანდათან ძლიერდება.
“ის კითხულობდა და კითხულობდა, / შეისვენებდა და განაგრძობდა, / აღფრთოვანებით ის კითხულობდა / და ლექსის გარდა ვერაფერს გრძნობდა. / ის იყო სადღაც… ის იყო მარტო. / შორს იყო ქუჩა, შორს იყო სახლი, / ის ვერ ამჩნევდა იასამნის რტოს, / მის ფანჯარაში ლურჯად გადახრილს. / ის ვერ ხედავდა, ვერ გრძნობდა ვერვის, / ისე ამბობდა თავის სიმღერას / და ვერ ამჩნევდა ხეს მოფარებულ / მისი ფიქრების უცნაურ მზვერავს” (იქვე, 271).
და აი, ერთი უცნაურობა: გოგოს რომ უყურებს, პოეტი მაისის მზეში თოვლიან მიდამოს ხედავს – გოგო თოვლით დაფარულ მინდორს მიუყვება: “ის მიდიოდა და მიდიოდა / და მიაპობდა თოვლსა და ნამქერს” (იქვე, 271). მართალია, თოვლიანი მინდვრის ხილვა პოემაში მაშინვე არის მოტივირებული ლექსით, რომელსაც გოგო კითხულობს და რომელიც ყველასთვის ბავშვობიდანვე კარგად არის ცნობილი, მაგრამ აქ რომ კიდევ სხვა, აშკარად უფრო ძლიერი ფაქტორიც მოქმედებს, ეს ცხადი ხდება, როგორც კი, უშუალოდ თოვლიან მინდორზე მიმავალი გოგოს ხილვის შემდეგ, პოეტის ცნობიერებაში შემოიჭრება… სიკვდილის ხატი: “და გამახსენდა უეცრად ღმერთი, / ცეცხლი რომ უზის თვალთა მშუქრებად – / ბოროტი ღმერთი, ატომის ღმერთი, / დღედაღამ წარღვნით რომ ემუქრება / ამ მწვანე ეზოს და ცისფერ მესერს, / ამ წყნარ ქუჩაში მიმავალ მგზავრებს, / ქერა გოგონას, მის ქართულ ლექსებს, / მის ია-ვარდებს და იასამნებს” (იქვე, 272). “ატომი” აქ ის სიტყვაა რომელიც მიიღო კაცთა მოდგმის მარადიულმა ძრწოლამ სიკვდილის, არყოფნის, გაქრობის წინაშე და ეს ფორმა ეპოქასთან მჭიდროდ არის დაკავშირებული (იმავე პერიოდში გადაღებულ ინგმარ ბერგმანის “ზიარებაში” ერთი ტრაგიკული პერსონაჟის ძრწოლა არსებობის წინაშე ხმიანდება როგორც ატომური ბომბის შიში).
საიდან ჩნდება სიკვდილის, ტოტალური გაქრობის წინათგრძნობა თუ შიში იმ დროს, როდესაც ბავშვი ლექსებს კითხულობს? აშკარად არის ამ ბავშვში რაღაც ისეთი, რაც მას ყოველდღიურობასთან ისევე შეუთავსებლად, ისევე უცხოდ და სიზმარეულად აქცევს, როგორც თოვლია მაისის მზეში.
ამიტომ ლოგიკური და გასაგებია, რომ ატომის გახსენებას მოჰყვება ვედრება “გონიერების, მშვენიერების, ბედნიერების მფარველი ღმერთისადმი” (ანუ, უბრალოდ რომ ვთქვათ, უზენაესისადმი) დაიფაროს ქართული სიტყვა, ანუ, რაც ამ კონტექსტში იგივეა, გოგონა და მისი სამყარო; ე. ი. სიკვდილის ხატების გაჩენას მოსდევს ლოცვა.
სიჩუმით სავსე უკაცურ ქუჩაზე წინ და უკან მიმოდის აღელვებული მაღალი კაცი და სიტყვისუთქმელად, მაგრამ გულმხურვალედ ლოცულობს. “და წინ და უკან ვიდოდი დიდხანს / გავარვარებულ მაისის მზეში. / ისმოდა მხოლოდ ჩემი ფეხის ხმა / პატარა ქუჩის დიდ სიჩუმეში. / არ მიმიხედავს, ვგრძნობდი იდუმალ, / ვხედავდი ფიქრის იდუმალ თვალით, / ღია ფანჯრიდან მიმზერდნენ ჩუმად / დიდი თვალები პატარა ქალის…” (იქვე, 272).
და ამ დროს მოხდა ნაოცნებარი: პოეტი მიხვდა, რომ ცოცხლად დამარხული მემაღაროის ხმა გაიგონეს, ნამდვილი სასწაული კი ის იყო, თუ ვინ გაიგონა მისი ძახილი: “უცებ გაისმა ჭიშკრის ჭრიალი / პატარა ქუჩის დიდ სიჩუმეში… / ცისფერ მესერთან იდგა გოგონა, / იასამნის რტო ეჭირა ხელში. / და მის თაფლისფერ დიდრონ თვალებში, / მის მოალერსე კეთილ თვალებში, / ამ წუთით შემკრთალ ბავშვურ თვალებში / ჯერ ისევ კრთოდა სითბო და ეშხი / სარკმელში გულით ნათქვამი ლექსის. / ის წამოვიდა ყოყმანით, ნელა, / და ჩემს წინ თავი დახარა ოდნავ, / და გაღიმებით, სიტყვის უთქმელად / იასამნის რტო გამომიწოდა. / უცებ გაბრუნდა, მე დავრჩი მარტო, / შევკრთი და სიტყვა ვეღარ დავძარი. / მინდოდა მეთქვა, რას ნიშნავს… რატომ? / ვისი ხარ, ვინ ხარ პატარა ქალო? / ენა დამება და სახტად დავრჩი / და მადლობის თქმაც ვერ მოვასწარი” (იქვე, 272-273).
ბევრი დამატყვევებელი სილამაზეა დახატული ქართულ პოეზიაში, მრავალი მშვენიერი სახე… ეს პატარა გოგო ბანტებიანი ნაწნავებით ერთ-ერთი უმშვენიერესია: “თუმც მისი სახის კარგად დანახვა – / დამახსოვრება ვერ მოვასწარი, / გულს მაინც შერჩა და მახსოვს ახლაც / მქრქალად გაკრული წარბების ბწკარი. / და თეთრი ზოლი გაყოფილ თმების. / დაფიქრებული და მოღიმარი / გაოცებული დიდი თვალები. / თუმც მიზიდავდა თვალები თბილი, / მაინც აშუქებს დიდი ხნის აქეთ / ორი ელვარე ნაფოტა კბილი / ღიმილით ოდნავ გაპობილ ბაგეს. / უცებ გაბრუნდა, ვერ მოვასწარი, / მაგრამ ხსოვნაში ცოცხლდება ლანდი – / ბეჭებზე ორი ქერა ნაწნავი, / ორი ნაწნავი და ორი ბანტი, / სხვა ყველაფერი შეუბრალებლად / მიმოიფანტა ხსოვნის ბურანში, / რადგან თვალების, მხოლოდ თვალების / მოახლოვებას მე ვგრძნობდი მაშინ…” (იქვე, 273).
მოვიდა მშვენიერება და მოიტანა განცდა ბედნიერებისა, შეჩერებული მშვენიერი წამისა: “გოგებაშვილის წყნარ შესახვევში, / პატარა ქუჩის დიდ სიჩუმეში – / დაფიქრებული ვიდექი დიდხანს, / იასამნის რტო მეჭირა ხელში. / და მაღლდებოდა სული ზეცამდე. / მესმოდა რეკა იდუმალ ზართა…” (იქვე, 273-274).
და ფინალი: “მაგრამ ვაი, რომ ის აღარ არის… / უეცრად გაქრა პატარა ქალი…” (იქვე, 274). მოკვდა გოგონა, გაქრა თოვლივით. მხოლოდ იასამნის რტო შერჩა პოეტის ოთახს და მასაც კი ძალუძს შვების მოტანა: “და როცა ქარის ამოქროლება / იასამნის რტოს შეარხევს ოდნავ, / სიტყვასთან ბრძოლით დაქანცულ პოეტს / ესმის შრიალი იმ ერთი წუთის, / ბედნიერების იმ ერთი წუთის, / დაუვიწყარი და კარგი წუთის…” (იქვე, 274).
[ვაპირებდი, სტატიის ეს მონაკვეთი და, საერთოდ, მთელი წერილი, სხვაგვარად დამეწერა: ნაკლები ყოფილიყო ციტირება (მე თვითონ არ მიყვარს ციტატებით ასე დახუნძლული სტატიები), მეტი ყოფილიყო ანალიზი… მოკლედ, დამეწერა ისე, როგორც იწერება ან უნდა იწერებოდეს ამ ტიპის სტატიები. ვაპირებდი, შემედარებინა გოგონას თვალების მოახლოება მონაკვეთის ბოლოს მისი დედის, შვილმკვდარი დედის თვალების მოახლოებასთან მონაკვეთის დასაწყისში და აღმენიშნა ამ ხერხის კომპოზიციური მნიშვნელობა; შევჩერებულიყავი იმაზე, რომ იასამანი ჯერ უბნის ყვავილოვანი გარემოს ნაწილად არის ნახსენები, შემდეგ მის რტოს ახლო პლანით ვხედავთ გოგონას ფანჯარასთან, შემდეგ ამ რტოს გოგონა ჩუქნის პოეტს, რაც პოემის ემოციური კულმინაციაა, და, ბოლოს, იასამნის გამხმარი რტო პოეტის ოთახშია… ვფიქრობდი, ვფიქრობდი ამაზე და სულ უფრო ნათლად ვიაზრებდი, რა უბადრუკობა იყო მთელი ჩემი ტვინის ჭყლეტა პოემის მარტივ და ტკივილიან სიმართლესთან შედარებით. მივხვდი ამას და ჩაფიქრებულ ანალიზზე ხელი ჩავიქნიე… დავწერე ისე, როგორც მეწერებოდა.]
* * *
ამას ზედიზედ მოსდევს ჰემინგუეის, გალაკტიონისა და გურამ რჩეულიშვილის დაღუპვისადმი მიძღვნილი მონაკვეთები. ეს მონაკვეთები არ არის არც თანაბარი ძალის, არც ერთგვაროვანი სტრუქტურის მქონე. ყველაზე სუსტია ჰემინგუეის თვითმკვლელობისადმი მიძღვნილი სტრიქონები: “შორს აიდაჰოს მშვენიერ შტატში / მოულოდნელად გავარდა თოფი – / მაგრამ ვერ მოჰკლა ხალხის რჩეული” (შატბერაშვილი 1970: 277). ეს “ვერ მოჰკლა ხალხის რჩეული” განსაკუთრებით არადამაჯერებელია (ტრაფარეტული თუ არა, სულ მცირე, “ოფიციალური” სტილის გამო) ისეთ ნაწარმოებში, რომლის აგების მთავარ პრინციპად გულწრფელობა (მათ შორის სტილური გულწრფელობა, შეულამაზებლობა) ქცეულა.
საერთოდ, ჰემინგუეის სახე არა მხოლოდ ამ მონაკვეთის, ჩემი აზრით, მთელი პოემის ყველაზე სუსტი რგოლია. ნაწარმოები ერთიანად განცდისმიერ სიმართლეზეა აგებული, ჰემინგუეისადმი დამოკიდებულება კი გონებისმიერია. ეს გასაგებიცაა: მხოლოდ წიგნებით ნაცნობი ამერიკელი მწერლისადმი პოეტს, ცხადია, ისეთივე უშუალო დამოკიდებულება ვერ ექნებოდა, როგორიც ჰქონდა გალაკტიონისა და გურამ რჩეულიშვილისადმი, რომლებსაც პირადად იცნობდა და რომლებიც უყვარდა არა მხოლოდ როგორც მწერლები, არამედ აგრეთვე როგორც ადამიანები. ასე გონებისმიერი ჭვრეტით აგებული მხატვრული სახეები ხან შედარებით უკეთესია, ხან – უარესი, მთლიანობაში კი – ნაკლებემოციური და ნაკლებმართალი, ვიდრე პოემის სხვა ელემენტები (ჰემინგუეისთან არის დაკავშირებული პოემის ერთადერთი პოლიტიკური ელფერის მქონე გამონათქვამი: “ვინც მოუხმობდა თავისუფლებას / და ამხნევებდა დაჩაგრულ ერებს, / ვინც სიკვდილის წინ ძმად გაეფიცა / პატარა კუბას და ფიდელ კასტროს…” იქვე, 285.).
ამ მონაკვეთის ნაწილი ეძღვნება ტყვიას, რომელმაც ჰემინგუეი იმსხვერპლა (“ტყვიასაც თურმე ტანჯავს მიზანი / სახელის შოვნის და უკვდავების…” იქვე, 276). აქვეა ილიას მკვლელი ტყვიისადმი მიძღვნილი სტრიქონები (“ამ ბნელმა ტყვიამ მე გამახსენა / ბოროტი ტყვია ილიას მკვლელი…” იქვე, 276). როგორც ერთი, ისე მეორე პასაჟი პოემის ემოციურად ყველაზე ნაკლებდამაჯერებელი ადგილების რიცხვს ეკუთვნის.
მონაკვეთი მთავრდება სტრიქონებით: “ის მოკვდა მთებში ბრძოლით დაღლილი / უკანასკნელი თეთრი ვეფხვივით” (იქვე, 277). [ეს “უკანასკნელი თეთრი ვეფხვი” პოემაში აშკარად “კილიმანჯაროს თოვლიანი მთის” ცნობილი ეპიგრაფის გავლენით გაჩნდა: “კილიმანჯარო მუდმივი თოვლით დაფარული 19 710 ფუტის სიმაღლის მთების მასივია. მასაის ტომი მის დასავლეთ მწვერვალს “ნგაი-ნგაიას” უწოდებს, რაც “ღმერთების სახლს” ნიშნავს. თითქმის მწვერვალთან ლეოპარდის გაყინული გვამია. ვერავის აუხსნია, რამ აიყვანა ლეოპარდი ასეთ სიმაღლეზე”. (უნდა ვაღიარო ჩემი მიუხვედრელობა: მოთხრობა პირველად რომ წავიკითხე, ამაოდ ვუტრიალებდი კითხვას: “რა ესაქმება ლეოპარდს, ოღონდ არა კილიმანჯაროს მწვერვალზე, არამედ სწორედ ამ ეპიგრაფში?” მოკლედ, ეპიგრაფის დოკუმენტურ-ნატურალისტურმა ლეოპარდმა და მოთხრობის ფინალის მეტისმეტად რეალისტურმა თვითმფრინავ-სიკვდილმა მწვერვალზე ასული მწერალ-ლეოპარდის მარტივი სიმბოლო ლამის გამოუცნობ გამოცანად მიქცია.)]
ჰემინგუეისა და გალაკტიონის თვითმკვლელობებს პოემაში სიკვდილის წინა ღამით ნანახი სიზმრები აკავშირებს (თავად სიზმრის ხილვის ფაქტი, თორემ სიზმრები, ცხადია, სხვადასხვაა, თითოეული მათგანის ბედისწერის შესატყვისი). ჰემინგუეი “წინა ღამით ხედავდა ლომებს / წითელფაფრიან უდაბნოს ლომებს / და სანადიროდ ემზადებოდა. / ის სანადიროდ ემზადებოდა, / სიზმრად ხედავდა უდაბნოს ლომებს” (იქვე, 275-276). გაიღვიძა მწერალმა და ის ტყვიამ მოკლა.
გალაკტიონმა “წინა ღამით იხილა სიზმრად / მიუწვდომელი მთაწმინდის მთები / და ჩამოესმა ყივილი ციდან, / მძლავრი შრიალი არწივის ფრთების. / იმ არწივივით გაფრენა ცისკენ / გულსაც სწყუროდა, სულსაც სწყუროდა, / სწყუროდა ძლიერ, დაუსაბამოდ / უკიდეგანოდ, უსასრულოდა” (იქვე, 277). გაიღვიძა პოეტმა და “სცადა ცისკენ გაფრენა, / ცაში სიკვდილი, თავის გაწირვა, / გალეგენდება და გაზღაპრება…” (იქვე, 277).
სიკვდილის წინ სიზმრად ნანახი ლომი და არწივი, ამ ცნებებთან დაკავშირებული მეფური დიდებულება… მართალია, აქ შელამაზებულია ამ ორი ნიჭით სავსე და საყოველთაო სიყვარულით გარემოცული ხელოვანის პიროვნული ტრაგედია, რომელმაც მათ საკმაოდ ხანდაზმულ ასაკში ააღებინა სიცოცხლეზე ხელი, როცა, როგორც წესი, თავს არ იკლავენ (პირიქით, თითოეულ დღეს ებღაუჭებიან), მაგრამ ვინ იცის, რა არის ხელოვანის შემოქმედებითი (და მაშასადამე, ჭეშმარიტი) არსის უკეთ გამომხატველი: ბიოგრაფიის ფაქტობრივი მონაცემები, მიზეზებისა და შედეგების დოკუმენტურად დადასტურებული ჯაჭვი, თუ ლეგენდა, რომელსაც ხელოვანი თავისი შემოქმედებითა და ცხოვრების (მათ შორის, ცხოვრების დასრულების) წესით ქმნის: “პოეტისათვის კარგი სიკვდილი / უკანასკნელი კარგი ლექსია!” (იქვე, 278). გალაკტიონი სიკვდილისთანავე იქცა ლეგენდად. და მრავალი თანამედროვის მიერ დადასტურებული სწორედ ეს განცდა არის მოცემული პოემაში: “და როცა იგი დამსხვრეულ ფრთებით, / გატეხილ შუბლით ჩვენს წინ ესვენა – / მე გავიფიქრე, ის არის ცაში, / ის არც ყოფილა, ის მოგვეჩვენა” (იქვე, 278).
ამას მოსდევს მზის საგალობელი: “მზისკენ, დიდ მზისკენ, მხურვალე მზისკენ, / გავარვარებულ შუადღის მზისკენ – / ზამთრის ყინვების, სიცივის შემდეგ / ხელებგაწვდილი მივილტვით ყველა…” (იქვე, 279). ლოგიკური აუცილებლობა გალაკტიონის თვითმკვლელობის შემდეგ (ვიდრე პოემა გურამ რჩეულიშვილის დაღუპვაზე გადავიდოდეს) მზის ამ საგალობლის გაჩენისა არ არსებობს და ეს არც არის ნაწარმოებში რაიმეგვარად მოტივირებული, წინა ან შემდგომ სათქმელთან მიბმული. არადა, ყველაფერი თავის ადგილზეა, მხატვრულად სავსებით დამაჯერებელია. აქედანაც ჩანს, პოემის წერისას ავტორმა ისეთ შემოქმედებით თავისუფლებას მიაღწია, როცა შეუძლია ამა თუ იმ პასაჟის აუცილებლობა ფორმალურად არც დაასაბუთოს – უაღრესად დაშორებული თემებიც კი ძალდაუტანებლად ერთიანდება ორგანულ მთლიანობად, რადგან ერთიანი განცდიდან არის ამოზრდილი. “მზისკენ გაწვდილი თვალები გვტკივა, / მზისკენ გაწვდილი ხელები გვეწვის” (იქვე, 260).
სამ სიკვდილს შორის გურამ რჩეულიშვილის დაღუპვისადმი მიძღვნილი სტრიქონები ყველაზე ძლიერია: “ზღვის პირას ჭაბუკს ტალღამ დაჰკრა და გააბრუა, / მუხანათურად მიეპარა, კლდეს მიანარცხა… / ზღვა ბობოქრობდა, იგი მაინც წამოდგა ფეხზე. / სტკიოდა ძვლები, იგი მაინც წამოდგა ფეხზე. / სტკიოდა ხორცი, იგი მაინც იღიმებოდა… / იღიმებოდა, / მას რცხვენოდა – ეთქვა მიშველეთ. / ეთქვა ხმამაღლა – / ვიღუპები, მოდით, მიშველეთ! / ტალღა ითრევდა, ახრჩობდა და… იღიმებოდა. / ის უხერხულად და უმწეოდ იღიმებოდა, / ფეხებქვეშ ქვიშა გაურბოდა, იღუპებოდა. / იღუპებოდა, მაგრამ მაინც იღიმებოდა. / ნაპირზე იდგნენ მეგობრები და ხელს უქნევდნდნ, / მათ სწამდათ მისი ვაჟკაცობა, ძალა ვეფხური, / კარგად ხედავდნენ მის უცნაურ განწირულ ღიმილს, / და მაინც მშვიდად მის გამოსვლას ელოდებოდნენ. / ის გრძნობდა – ბედი ღალატობდა… / ზღვა ბობოქრობდა. / და ვერ გაბედა, ვერ გაბედა, ვერ დაიძახა. / ვერ დაიძახა – ვიღუპები, მოდით მიშველეთ! / ვერ დაიძახა… მეგობრები იდგნენ ნაპირზე. / ის იხრჩობოდა და უმწეოდ იღიმებოდა… / და იგი ისე დაიღუპა, არ თქვა მიშველეთ. / არ თქვა – მიშველეთ… / ასეთია ბედი ამაყთა” (იქვე, 280-281).
ზღვის ბოროტების (“ზღვა ბოროტია, – მრისხანე და შეუპოვარი” – იქვე, 280) ამ ძლიერ ხატებას აწონასწორებს ეპიზოდი მძვინვარე ზღვის კეთილშობილებისა (“ამბობენ – / იგი კეთილია…” – იქვე, 280): ავტორი მოგვითხრობს საკუთარ თავგადასავალს, როდესაც სასიკვდილო განსაცდელი მთელი ცხოვრების ერთ-ერთ უძვირფასეს გამოცდილებად ექცა. ზღვაში მზიან დღეს გასულ პოეტს მოულოდნელად დაატყდა თავს ქარიშხალი. ნაპირისკენ მიბრუნება სცადა, მაგრამ ძლიერ ღელვაში ნაპირი ვერსად დაინახა. და როცა უკვე წარეკვეთა სასო და მიხვდა, რომ, ფაქტობრივად, დაღუპული იყო, “ქვითინის ნაცვლად სიმღერა დავძარ, / სიმღერა ვუთხარ ღრუბლიან ზეცას. / ზეცის გუგუნში და ზღვის გრგვინვაში / გულაღმა მწოლი ვამბობდი ლექსებს” (იქვე, 283). და მოხდა საოცრება – გაქრა შიში, მწუხარება და სულში ნეტარმა განცდამ დაისადგურა: “და გაცოფებულ ტალღების ხმაურს, / წამებას სულის, წამებას ხორცის / მე შევყურებდი როგორც სასწაულს / და როგორც ჩემი ოცნების ქორწილს” (იქვე, 283).
* * *
სამი “ხმით ნატირალის” შემდეგ ნაწარმოები კვლავ უბრუნდება პატარა გოგოს (“მაგრამ სად არის, რად დავივიწყე / ჩემი პოემის პატარა გმირი?” – შატბერაშვილი 1970: 284). გოგონა კვლავ იასამნის ტოტით ხელში ჩნდება, მაგრამ ახლა ავტორი უკვე თავის უშუალო გამოცდილებასა და ემოციას კი არ გადმოგვცემს, არამედ ცდილობს, რაღაც ზომით მსოფლიო მშვენიერებისა და სიკეთის სიმბოლოდ განფინოს გარდაცვლილი ბავშვის ღიმილი. ამის ფსიქოლოგიური მოტივი სავსებით გასაგებია და პატივსაცემი: ძნელია, მეტიც, შეუძლებელია შეურიგდე მშვენიერების სიკვდილს, გაქრობას. მაგრამ გოგონას სახე გარკვეულწილად კარგავს კონკრეტულობას და იმავე ზომით კარგავს ძალასაც. გოგონა, ვინც იასამნის ტოტი გამოუტანა პოეტს, ცოცხალი და დამაჯერებელი იყო. ამდენადვე დამაჯერებელი ვერ არის გოგონა, “ვინც იასამნის ცისფერი ტოტით / ესალმებოდა ზეცაში მფრინავს / და უგზავნიდა უცხო მთა-გორებს, / შორეულ ქვეყნებს, უცხო ქალაქებს / საჩუქრად თავის მშვენიერ ღიმილს” (იქვე, 284).
ფორმალურად თითქოს არაფერი იცვლება. პოემა იმავე სტილით მიედინება. მაგრამ, უკვე ვთქვი, რომ ფორმას მეორადი მნიშვნელობა აქვს ამ ნაწარმოებში, რომელიც განცდის სიმართლესა და გულწრფელობას ეფუძნება. აქ საჭიროა დავაზუსტო, რას ვგულისხმობ განცდის გულწრფელობაში. ცხადია, პოეტი შეგნებულად არსად ამბობს სიყალბეს, ამას, სხვა რომ არაფერი, პოემის ტკივილიან სათქმელს არ აკადრებდა. მაგრამ ერთია, როცა გულწრფელად ამბობ იმას, რასაც განიცდი და სულ სხვაა, როცა, ამბობ იმას, რასაც გულწრფელად გსურს, განიცდიდე.
პოემის ბოლო მონაკვეთებს შეიძლება ეწოდოს: “არშემდგარი სიყვარული”, “ავადმყოფობა” და “გარდაცვალება”.
“არშემდგარი სიყვარული”.
გოგონა ავტორისთვის “იმ უცნაური შეხვედრის დღიდან / იქცა იმედის იდუმალ სხივად, / პოეტის უთქმელ სიმღერად იქცა” (იქვე, 284). გადიოდა დრო. პოეტი შორიდან ადევნებდა მას თვალს (“შორი ღიმილით და შორი სალმით / მივაცილებდი ჩემი ფანჯრიდან / და კმაყოფილი ვიყავი ამით…” – იქვე, 287). ერთ ზამთარს ვიღაც ფერმკრთალმა ბიჭმა თოვლის გუნდა ესროლა გოგონას. “გოგონა შეკრთა და მოიხედა, / სხვა არაფერი, მან მოიხედა. / მან მოიხედა და გაიღიმა… / არა, მას ჰქონდა სახე გამწყრალი, / თვალები დიდი – განრისხებული. / მაგრამ თვალებში, კეთილ თვალებში, / მის განრისხებულ დიდრონ თვალებში / ფერმკრთალი ბიჭი ხედავდა ღიმილს, / პირველი თოვლის მშვენიერ ღიმილს” (იქვე, 290). მშვენიერებასთან ამ წამიერ შეხვედრას ბიჭი ვეღარასოდეს დაივიწყებს. ხილვა გაბრაზებული გოგოს თვალებში გამკრთალი მომაჯადოებელი ღიმილისა ბოლომდე არასოდეს ამოიშლება ბიჭის მეხსიერებიდან და სამუდამოდ დარჩება მის სულში გაუყუჩარ ტკივილად. ეს მომდევნო ეპიზოდიდან ჩანს (როცა გაზაფხულზე საავადმყოფოს პალატაში მწოლ გოგოს სიკვდილი უახლოვდება): “ეხეტებოდა ქუჩებში ბიჭი, / დაღონებული ფერმკრთალი ბიჭი… / მიაბიჯებდა და სწუხდა ძლიერ, / <…> ის სწუხდა ძლიერ, დაუსაბამოდ, / სულის საზღვრამდის, იმ საზღვარს იქით… / მას აკლდა რაღაც უსაზღვროდ დიდი / და მიდიოდა ფეხის ბორძიკით” (იქვე, 292-293).
“არშემდგარი სიყვარულის” ეპიზოდი იმდენად არის შთამბეჭდავი, რა ზომითაც ავტორი ახერხებს გოგონას ტოლ და მისი ღიმილით მონუსხულ ბიჭად გარდაისახოს. ამას იგი საგანგებო ხაზგასმის გარეშე, მარტოოდენ მინიშნებით აღწევს და ფერმკრთალ ბიჭს მხოლოდ ფრაზობრივი პარალელიზმის დონეზე იახლოვებს (პერსონაჟთან უფრო მეტად იდენტიფიცირება ამ შემთხვევაში სახიფათო იქნებოდა, რადგან სწორედ აქ არის პოეტურიდან უხამსობამდე ერთი ნაბიჯი): ბიჭის გამო იგი ამბობს: “შენ არ იცოდი, გოგონავ კარგო, / შენი ღიმილის ეშხი და ძალა, / შენ არ იცოდი… თორემ იმ დილით / იმ ბიჭს ღიმილით არ შეხედავდი” (იქვე, 290); თავის განცდას კი ასე გადმოგვცემს: “შენ არ იცოდი, გოგონავ კარგო, / იმ მშვენიერი ღიმილის ძალა, / ჩემსკენ გამოწვდილ პატარა ხელის / და იასამნის ღიმილის ძალა” (იქვე, 288).
“…დადის და ფიქრობს მაღალი კაცი… / ალბათ, არ იცის მშვენიერებამ / საკუთარ თვალთა ეშხი და ძალა, / ალბათ ამიტომ თავის გარშემო / მრავალ ოცნებას, ნატვრას, იმედებს, / საჭვრეტად მოსულ გულებს და თვალებს / შეუბრალებელ ღიმილით მუსრავს” (იქვე, 289).
“ავადმყოფობა”
ჩამოდნა თოვლი. მოვიდა გაზაფხული. აჭრელდა მთაწმინდის კალთა. გოგონა საავადმყოფოშია. სიკვდილის მოახლოება გადმოცემულია როგორც ღიმილის ქრობა თვალებში და ბაგეზე: “ის იწვა ჩუმად და გათეთრებულ / ჭერს შესცქეროდნენ დიდი თვალები, / ჩაფიქრებული, ბედის ცვალებით / გაოცებული დიდი თვალები” (იქვე, 292). “ის გრძნობდა რაღაც დაუძლეველის / და გარდუვალის მოახლოებას, / რადგან ის რაღაც – ყოველდღიურად / შეუბრალებლად სპობდა მის ღიმილს” (იქვე, 292).
ამ მონაკვეთშიც ყველაზე არადამაჯერებელია განზოგადების, მწუხარების მთელ დედამიწაზე განფენის პრეტენზიით დაწერილი სტრიქონები: პილოტი მიქროდა თვითმფრინავით “და სწუხდა ძლიერ, / რადგან ღიმილი, კარგი ღიმილი / აღარ მიჰქონდა ძლიერი ფრთებით, / შორეულ მთების, უცხო ქვეყნების, / მწვანე მინდვრების და ქალაქების / მოწმენდილ ცაზე, უღრუბლო ცაზე” (იქვე, 294).
სამაგიეროდ, როცა ამავე მასშტაბის განზოგადება მოქცეულია პოეტის პირად ხილვა-ოცნებაში ავადმყოფი ბავშვის მხსნელი წამლის გამო, ყველაფერი ბევრად უფრო დამაჯერებელი ხდება: “ღია სარკმელთან იდგა პოეტი, / იდგა, ფიქრობდა და სწუხდა ძლიერ… / თუმცა იცოდა, რომ სადღაც, ვიღაც – / ათასგან, ბევრგან, ყველგან და ბევრი / ღამეთა ტეხვით, დღისით, დღედაღამ, / გამოღამებულ, დაღლილ თვალებით – / თავის შეწირვით, გზნებით და ვნებით, / თავდახრილი და ჩაფიქრებული / ეძებდა წამალს, იმ მწარე წამალს, / მომაკვდავ ბავშვის გადასარჩენად” (იქვე, 294-295).
“გარდაცვალება”
შინაარსობრივად და სტრუქტურული მდებარეობის გამოც ეს მონაკვეთი პოემის მეორე კულმინაციად უნდა ქცეულიყო, მაგრამ აშკარად ვერ აღწევს გოგონასთან პირველი შეხვედრის ეპიზოდის ძალას.
საავადმყოფოს ბნელ კაბინეტში რეკს და რეკს ტელეფონი, რომელიც თითქოს მოუხმობს, აფხიზლებს ყველას, ვისაც გოგონა უყვარს და მისი შველა სურს: “გამოღამებულ დაღლილ თვალებით / წუთით წათვლემილ ფერწასულ ექიმს, / ფიქრებთან ბრძოლით დაქანცულ პოეტს, / თბილისის ცაზე გადავლილ მფრინავს, / ქვეყანას მძინარს და ძილში მღვიძარს…” (იქვე, 296). უკვე აღვნიშნე, რომ პოემა სწორედ იმ მონაკვეთებშია შედარებით სუსტი, სადაც არის ყოფითი ფაქტის მაქსიმალურად გაფართოების, მასშტაბურ სიმბოლოდ ქცევის ცდა. და ვერც ტელეფონის ზარი იძენს მთელი ქალაქის (ან მთელი ქვეყნიერების, ყოფნა-არყოფნის და ა. შ.) გასაგონად დარეკილი საგანგაშო ზარის მნიშვნელობას.
სიკვდილის ეპიზოდში ყველაზე შთამბეჭდავი ის სტრიქონებია, სადაც ამ ფაქტზე დედის ბუნებრივი და გასაგები ადამიანური რეაქციაა ასახული: “- მოკვდა… – თქვა ჩუმად მოწყალების დამ. / ჩუმად თქვა, გულში… / ჩუმად თქვა, მაინც გაიგო დედამ. / გაიგო, მაგრამ თქმა ვერ გაბედა” (იქვე, 296).
გოგონას დაკრძალვის ეპიზოდში ყველაზე შესამჩნევი ისევ მისი თვალები და ღიმილია (ე, ი. ის ელემენტები პატარა თამარის გარეგნული ხატისა, რომლებიც ყველაზე ძვირფასი იყო ავტორისთვის ცოცხალ ბავშვში, მაგრამ რომლებიც ყველაზე ნაკლებშესამჩნევია მიცვალებულში): “ია-ვარდებში, იასამნებში, / თეთრ გვირილებში იწვა თვალები. / ბედის ცვალებით გაუხარელი / და დახუჭული დიდი თვალები. / ვარდებში იწვა მისი ღიმილი, / როგორც კივილით გამწყდარი სიმი. / ია-ვარდები, იასამნები / მიასვენებდნენ მშვენიერ ღიმილს. / ნაცნობ ქუჩაზე, დიდი სახლის წინ / მან გაიღიმა უკანასკნელად…” (იქვე, 299).
* * *
გიორგი შატბერაშვილისთვის, უეჭველია, ძალიან მნიშვნელოვანი იყო ამ ნაწარმოების დაწერა, ძვირფასი მიცვალებულების გამოგლოვება და, გაუცნობიერებლად, საკუთარი სიკვდილისათვის მზადება. მნიშვნელოვანი იყო, ემღერა სასწაულისათვის, რომ სიბერესმიღწეული მამაკაცის სულის უღრმეს გვირაბებში, ბიოგრაფიული სატკივრისა თუ ყოფითი რუტინის სქელი პლასტების ქვეშ დიდი ხნის წინ დამარხული, მაგრამ ჯერაც ცოცხალი ბავშვის ძახილი ვიღაცამ შეიძლება გაიგონოს (და ვის შეიძლება, სხვა ბავშვზე უკეთ ესმოდეს, თუ რა შიშისა და სასოწარკვეთის გამომხატველია სიბნელეში მარტო დატოვებული ბავშვის ყვირილი!), რომ შესაძლებელია სასწაული ამგვარი ურთიერთობისა: “ჩვენი შეხვედრა ცხოვრების გზაზე / ნათესავ სულთა შეხვედრას ჰგავდა, რაღაც ძლიერი და რაღაც ნაზი / ჩვენს შორის იდგა და გვიზიდავდა. / შემომხედავდა ბავშვური რიდით, / გზად მიმავალი თავის სწორებთან / და რაღაც, ძლიერ კარგი და დიდი, / ჩვენს შორის იდგა და გვაშორებდა” (იქვე, 287).
ქართულ სიტყვიერებაში არის დიდებული რექვიემები (მათ შორის რამდენიმე ნამდვილად გენიალურია: დიმიტრი ყიფიანის დაღუპვისადმი მიძღვნილი აკაკის “განთიადი”, ვაჟასეული გმოგლოვება “ალექსანდრე ყაზბეგს”, ფშაური ნატირალი “მაჰკვდია ბეჩავო ერემო…”). “ზაფხულის ღამის ქრონიკა” ერთ-ერთი საუკეთესო რექვიემთაგანია.
* * *
ერთხელაც გავიხსენოთ, რას წერდა პოემის ავტორი გურამ რჩეულიშვილის საფლავის გამო: “ამ მცირე ქვაზე ამოკვეთილი მზე, მთვარე და ვარსკვლავები განუსაზღვრელი სივრცის შთაბეჭდილებას ჰქმნის. აქ დღე და ღამე ერთია. არის მხოლოდ დრო და სივრცე, უკიდეგანო დროსა და სივრცეს შეჭიდებული ჭაბუკი. სურათი ვიწრო ჩარჩოებიდან გამოდის და მარადი დღე-ღამის სახედ იქცევა…”
ეს ქვა ვაკის სასაფლაოზეა. თამარ ჟღენტი იქვე, ათიოდე ნაბიჯის მოშორებით არის დაკრძალული. ვეფხური ძალის ჭაბუკი და ქერანაწნავებიანი გოგონა მარადიულ დღე-ღამეში გვერდიგვერდ მიაბიჯებენ.
დამოწმებანი
შატბერაშვილი 1970: შატბერაშვილი გ. თხზულებანი ოთხ ტომად. ტ. I, პოეზია. თბილისი: გამომცემლობა “საბჭოთა საქართველო”, 1970.
შატბერაშვილი 1975: შატბერაშვილი გ. თხზულებანი ოთხ ტომად. ტ. IV, წერილები, თვალადური ქართულის ჭაშნიკი. თბილისი: გამომცემლობა “საბჭოთა საქართველო”, 1975.
© არილი