თომას მანი ერთგან წერს, რომ ის თავის თავს აღიქვამს გზააბნეულ მუსიკოსად, რომელმაც შემოქმედების ენად შემთხვევით სიტყვა აირჩია, რომ მისი მწერლობა, გარკვეული აზრით, უფრო მუსიკასთან არის წილნაყარი. ეს მოვლენა შემოქმედებით სფეროში არცთუ იშვიათია, რასაც, ვფიქრობ, მეტაფიზიკური საფუძველი უნდა ჰქონდეს. ის, რაც მეტაფიზიკურ სამყაროში შემოქმედების ერთიანი წყაროა, ამ წყაროდან მომავალი ნაკადები, როგორც ერთიანის ვირტუალურ განშტოებათა კონტურები, ჩვენს ემპირიულ რეალობაში სხვადასხვა ხელოვნებებად გარდაიქმნება. ყოველი დარგის იდეა, პლატონური ეიდოს, აქ ეძებს თავის განხორციელებას და, ავად თუ კარგად, ავტორსაც მოიძიებს. ზოგიერთ მათგანს არ აკმარებს ერთ დარგში მოღვაწეობას და სხვა დარგის პალადინადაც გახდის, სხვა ენაზე მეტყველების უნარსაც უწილადებს. მათი რიცხვი მსოფლიოში არცთუ მცირეა. არიან ჩვენშიც. მათ რიცხვს ჩვენი მაესტრო ელგუჯა ბერძენიშვილი ეკუთვნის თავის რამდენიმე თანამემამულესთან ერთად, რომელთაც შემოქმედების ორ დარგში _ მხატვრობასა და მწერლობაში წარმატებით გაიკაფეს გზა. არც ერთი არსებითი ნიშანი ამ ორ დარგს არ აახლოებს ერთმანეთთან. ერთი სტატიკურია, სივრცედ ქცეული შეყენებული დრო, მეორე _ ხანიერი, მედინი, რითაც ის მუსიკას ჩამოჰგავს. ერთი „უშინაარსო“ ხაზით და ფერით აზროვნებს, მეორე _ შინაარსიანი სიტყვით. და ბოლოს ერთი თხრობაა თავის უმაღლეს გამოხატულებაში, მეორე _ გაურბის ნარატივს, პროგრამულობას, როგორც მუსიკალური ნაწარმოები. აი, ნარკვევი (ესეი) უფრო მხატვრული ტრაქტატი სახვით ხელოვნებაზე _ „ფერმწერის ფანტაზია“, სადაც მხატვარმა თავისი ხელობის კრედო გამოხატა.
დაპირისპირება სეზანის ფერებსა და სალვადორ დალის ხილვებს შორის. რა არის, მართლაც, თეფშზე დადებული მსხალი თუ ატამი? ეს არ არის არც მსხალი, არც ატამი. ეს ფერწერული საგანია. ფერწერა არის სამყაროს ყოველი ნივთის ფერებში აღქმა, ფერებით შეღწევა ნივთიერების საიდუმლოში. მაგრამ რაც გინდა შთამბეჭდავი იყოს ნივთიერ რეალობას აცილებული დალის წარმოსახვითი სამყარო, სადაც ფანტაზიის გაქანებას საზღვარი არა აქვს, რაც უფრო უსაზღვროა ფანტაზია და რაც უფრო დეფორმირებულია ყოფითი სინამდვილის საზღვრები, მით უფრო შორდება, გვარწმუნებს ჩვენი ფერმწერი ხელოვნების იმ დარგს, სადაც მიზანი და უკანასკნელი საზრისი, მისი „პერსონაჟი“ მხოლოდ ფერია. ვისაც მხატვრობაში ფანტაზია და თხრობა იზიდავს, რა არის მისთვის ტილოზე გამოსახული მსხალი ან მზესუმზირები, ვერ ვხვდებით, რატომ არიან ისინი ხელოვნების ობიექტები… “სეზანი და ფანტაზია?!“ _ სვამს რიტორიკულ კითხვას ჩვენი მხატვარი. _ “სეზანი, რომელიც ხატავდა მხოლოდ იმას, რასაც ხედავდა…მხოლოდ იმას, რასაც მისი თვალები ხედავდა…“ ეს ხომ სეზანის თვალები იყო და, ნამდვილად, უფრო გამაოგნებელ ფანტასტიკას ხედავდა ამ თვალებით თავის გარშემო რეალობაში, თუნდაც, თეფშზე დადებული მსხლების სახით, ვიდრე დალის გამოგონილი ხილვებია. მიუხედავად ფანტაზიის სუმბურული შინაარსისა, დიდ სიძნელეს არ წარმოადგენს მათი გამოხატვა სიტყვიერად, განარატიულება, მაგრამ სწორედ აქ არის ჩავარდნა: ერთი დარგის ხელოვნების სხვა დარგის ენით გადმოცემის თავად შესაძლებლობა თავისთავადობას უკარგავს მას. მხატვრობის, კერძოდ, ფერწერის სპეციფიკა, მისი ენის განუმეორებლობაშია. თუ ეცდება ვინმე სიტყვაში გადმოიტანოს ფერწერული ხატი, როგორც იტყვიან, ფერთა გამა, ფერი თავისთავად, რომელიც ფერწერაში თავის თავზე მეტყველებს, როგორც მუსიკალური საუნდი, რომელიც ასევე თავისი თავის გამომხატველია და არა მის გარეშე მყოფი რაიმესი… ვერავითარი აღწერა მასზე წარმოდგენას ვერ შეგვიქმნის. მას უნდა ხედავდე. სიტყვა აქ უმწეოა. შესაძლოა, ვისმე ამაოდ მოეჩვენოს შეხსენება ჩვენი მხატვრისგან, რომ „ჩვენ უნდა შეგვეძლოს ფერწერის ენის გაგება“. იგი იხსენებს დელაკრუას ჩივილს იმის გამო, რომ მისი ფერწერის შემყურენი, ნახატის შინაარსზე ლაპარაკობენ, ფერწერა კი უყურადღებოდ რჩება. იხსენებს რენუარის აზრს, რომელიც უფრო კატეგორიულია: „ფერწერაში მთავარია მოისპოს სიუჟეტი, თხრობა, ეს მწერლობის საქმეა. „ფერწერა ფერის ხელოვნებაა. ფერი სიცოცხლეა“. ნოველეტაში „რენუარის ვარდები“ ავტორი მხატვარს, რომლის წინაშე პოდიუმზე ვარდები ეწყო ცოცხალი ქალის ნაცვლად, მან კი მაინც ქალის სხეული დახატა, ათქმევინებს, „ეგ ქალი მაგ ყვავილებიდან იშვაო“. და განა მარტო ქალი? ქართული სიტყვა „ყველაფერი“ ამ ხედვის ილუსტრაციაა. ამიტომ არათუ ძნელია, არამედ შეუძლებელიც არის ფერწერული ნამუშევრის სიტყვიერად გარდათქმა, ეს ფერწერის ღირსებაა და არა ნაკლი.
ამგვარად ხედავს ჩვენი მხატვარი ყოველ ხელოვნებას, რომელსაც თვითმყოფადობის პრეტენზია აქვს: “ხელოვნების ყოველ დარგს თავისი სპეციფიკა, გამოთქმის საკუთარი ენა გააჩნია… რამდენადაც წმინდად და შეურყვნელად მეტყველებს თითოეული დარგი საკუთარ ენაზე, რამდენად წმინდადაა დაცული ეს შინაგანი კანონი, იმდენად უფრო ძლიერია მათი ზემოქმედების ძალა. ერთმანეთში მათი შერევა თითოეულს ვნებს, აკნინებს და უფერულსა ხდის“. ალბათ ადვილია და შემოქმედებით ძალისხმევას არ მოითხოვს სალვადორ დალის ფანტასტიური ტილოების „ზედაპირული შინაარსის“ გაგება, მაგრამ, რაოდენ ძნელია, ვეთანხმებით ჩვენს მხატვარს, სეზანის ფერწერის დაფარული შინაარსის წვდომა, თავად ფერების საზრისის ამოცნობა.
და მაინც ელგუჯა ბერძენიშვილი, რომელიც ვირტუოზულად ფლობს ფერწერის ენას, სიტყვასაც მიმართავს, მხატვრობაში კი, თავის პირველ მოწოდებაში, როგორც პირველ, თუ არ ვცდებით, სიყვარულში, ფერმწერლად რჩება. ის ფერის ერთგული რჩება. თუ იგი მხატვრობაში ფერმწერია, სიტყვიერებაში მისი ჟანრი ბელეტრისტიკაა ვირტუოზულ მთხრობელობასთან ერთად. მისი ფერწერა სრულიად სპონტანურად სიტყვის ფერადოვნებაში გადადის. ვიზუალური ხატი სიტყვიერ ხატად გარდაიქმნება. სიტყვიერი ფორმის მიცემა განცდილისთვის ისევე ბუნებრივია მისთვის, როგორც პალიტრაზე დახვავებული საღებავებით ფერწერული ნაწარმოების შექმნა. ვერ ვიტყვით, რომელია მისთვის პირველადი და, რომელი, როგორც იტყვიან ჰობი. მაგრამ მისი პირველი გაცნობიერებული მოწოდება ფერწერაა, ოღონდ მხატვრის თვალი მუდამ აღიქვამდა სინამდვილეს სხვა თვალისთვის უჩინარ სურათ-ხატებს, რომლებსაც შემდგომ მხოლოდ სიტყვაში, სიტყვის კანონებით გამოხატვა ელოდა.
წიაღსვლა. განგებამ ინება, რომ ორ ძმას სახვითი ხელოვნების ერთმანეთისგან ესოდენ განსხვავებული დარგები, როგორიცაა ქანდაკება და ფერწერა, „აერჩია“. სად ქვის მძიმე მატერია და სად ფერის სიმსუბუქე! მაგრამ როგორც მოქანდაკე ძმა მერაბი იხსენებს („ზარი“), მასაც ქანდაკებაში უცდია ბედი. „… ჩემს ძმას თეთრი ხის მორისაგან გიორგი სააკაძე გამოეთალა. პატარა ნაჯახისგან და სამყენი დანისგან ხელები სულ დაჭრილი და დასისხლიანებული ჰქონდა. მე ის გიორგი სააკაძე ძალზე მომეწონა. მერე ჩემმა ძმამ იგი შეაფერიანა, უფრო კარგი სანახავი გახდა, _ ძველად ასე აკეთებდნენო. ეს პირველი ქანდაკება იყო ჩვენს სახლში, ჩვენს სოფელში. დიდედაჩემმა იგი ბუხრის თავზე დადგა. მე იგი ძალზე შემიყვარდა. სულ იმას ვფიქრობდი, შევძლებდი თუ არა მეც ასეთის გაკეთებას“.
როგორია ფერწერის ერთგულის პროზა, რომელმაც, როგორც ჩანს, შეფერადებული ქანდაკებიდან დაიწყო მხატვრობა? მასში არ ჭარბობს მხატვრობის თემა, რაც თითქოს მოსალოდნელი იყო. მაგრამ ის მაინც ამხელს თავის პროფესიას, რომელსაც ეძღვნება ექვსიოდე ტექსტი _ მოთხრობა, ნოველა თუ დიალოგური ნარკვევი (ესეი), სადაც ავტორი გადმოსცემს თავის მრწამსს და პრეფერენციებს შემოქმედების არჩეულ, უფრო, მოწოდებულ გზაზე. მისი, როგორც მხატვრის, ყურადღების არეშია ფერწერის ფანატიკოსი რენუა („რენუარის ვარდები“); ერთმანეთს შეპირისპირებული სალვადორ დალი და სეზანი („მხატვრის ფანტაზია“); მედიტაცია ვან-გოგზე, რომლის განზრახ პროტოკოლური სათაური („მოსკოვი, პუშკინის სახელობის მუზეუმი, ვინსენტ ვან-გოგი _ „წვიმის შემდეგ“) მის შინაარსზე არაფერს გვეუბნება _ რა დავარქვათ მას, რომელ ჟანრს მივაკუთვნოთ იგი _ აი, ალალბედად მოხმობილი მონაკვეთი, სადაც ავტორი თავად მხატვარს ალაპარაკებს თავის თავზე, შემოქმედების სიხარულზე, შიშზეც, სასოწარკვეთილებაზე.
„ვინ მოისმინა პურის ყანების ჩუმი შრიალი? ცას შეტყორცნილი ეჟვნის ხალისიანი წკრიალი, პაწია მზის ჩიტისა, მე რომ დავხატე პურის ყანაში თავთუხებს ზემოთ მოფარფატე. ვინ შებედა მზეს, ვინ გაუსწორა თვალი. მე დავხატე მზე. ვინ ახედა ბნელი ღამით ვარსკვლავეთს, მე დავხატე ვარსკვლავთა მორევი, კაშკაშა ციურ ბურუსში გახვეულნი. ეს ცა, ეს მიწა. აქაფებული მდინარენი, ლურჯი მთები. ოქროს ყანები. მიწის გულიდან ამოხეთქილი კვიპაროსები, მზისკენ რომ ილტვიან ცაში აკლაკნილნი. მე მოვწყვიტე მზე და ვაქციე მზესუმზირებად. ეს ყველაფერი თუ ვეღარ დავხატე, რაღად მინდა სიცოცხლე, დიდია წუხილი ჩემი…“
ავტორი აკამათებს მხატვარს ფილოსოფოსთან, რომელმაც, სრულიად კანონზომიერად, უფრო მეტი დაინახა დაბრეცილ „ბაშმაკებში“, ვიდრე მხატვარს სურდა გამოეხატა. რა სურდა გამოეხატა? მხოლოდ ეს ნივთი, როგორც ნივთი? (გერმანელი ფილოსოფოსი განასხვავებს ნივთს საგნისგან). რა მოეწონა მასში? „მე უბრალოდ დავხატე წაღები, რადგან იქვე ეყარა და თვალში მომხვდა, თქვენ კი ისეთი რამ მიაწერეთ ჩემს ეტიუდს, სიზმრადაც რომ არ მომლანდებია. ფილოსოფიას რა ესაქმება ფერწერასთან? მე წაღები ერთ წამში მოვჩხაპნე და მინდოდა გადამეგდო… არ მომწონდა…“ ავტორი ამას ალაპარაკებს მხატვარს, მაგრამ თავად სჯერა კი, რომ ეს „ერთი წამი“ ისეთი წარმავალია, როგორც ყველა სხვა წამი, რომელიც შემოქმედებით არ არის ავსებული? იმ „ერთ წამში“ ეს ყოვლად უსარგებლო და უკვე გამოუყენებელი მზესუმზირებთან და „ცაში აკლაკნილ კვიპაროსებთან“ არის გათანაბრებული. მხატვარი არ ეთანხმება ფილოსოფოსს, რომელსაც სჩვევია უბრალო რამის ურთულესად წამოდგენა, მაგრამ ფილოსოფოსი მართალია, როცა ამბობს: „ფილოსოფიამ დაივიწყა უმთავრესი ყოფიერება! შენ კი, ვინსენტ ვან-გოგ, შემახსენე იგი. შენ არ ხარ მოწყვეტილი მიწას. მე აუღელვებლად ვერ ვუყურებ შენს დახატულ წაღებს“. ფილოსოფოსისთვის ისევე, როგორც მხატვრისთვის ეს, თუნდაც გადაგდებული წაღები ყოფიერების ნაწილია და ამ ნაწილში ორივენი მთლიან ყოფიერებას ხედავენ.
მოთხრობაში „ქმნილება“, რომელსაც ქვესათაურად მითუკა უზის, ავტორი პიგმალიონის ბედნიერად, როგორც ზღაპარმა იცის, დასრულებულ მითოსს ტრაგიკულად გარდაქმნის. მითუკა ეხება კოლიზიას ცოცხალ რეალობასა და მხატვრულ რეალობას შორის, რომელიც, როგორც ჩანს, არცთუ უმტკივნეულოა. ერთი მხრივ, არის ცოცხალი სრულყოფილება, რომელიც სწორედ ამ სიცოცხლის მიზეზით ჭკნობად და ხრწნად არის მიდრეკილი; მეორე მხრივ, არის სრულყოფილი მხატვრული ქმნილება, რომელსაც არ ეკარება დროის მსახვრალი ხელი. რომელს აირჩევ? პიგმალიონის მითოსში ხელოვანის შექმნილი სრულყოფილი მშვენიერება ბედნიერად განაგრძობს ცხოვრებას მის შემქმნელთან ერთად სიკვდილამდე. ასეა? ავტორი ეჭვობს. მართლაც, სიკვდილამდე, თუ იგი უეცრად არ დადგა, იწყება ჭკნობა, სრულყოფილების რღვევა, რაც პიგმალიონის სრულყოფილ ქმნილებას გარდაუვალად მოელოდა. ადამიანს ცოცხალი არსებაც სურს და, იმავდროულად, სრულყოფილიც, რაც შეუთავსებელია ერთმანეთთან. მითუკაში პიგმალიონი შესთხოვს აფროდიტეს კვლავ უხრწნელ მარმარილოში დააბრუნოს გალატეა. ხელოვანი ვერ აიტანს თავისი ქმნილების კვდომას, სრულყოფილ მშვენიერებას სტიქიების ანაბარა ვერ მიატოვებს. და როცა მარმარილოში განსხეულებული სრულყოფილება კვლავ დაუბრუნდა, ხელოვანს ცოცხალი, თუნდაც წარმავალი მშვენიერებისადმი აუტანელი ნოსტალგია შეიპყრობს და თვითმკვლელობით დაასრულებს სიცოცხლეს.
ის არაფერს ისეთს, პიგმალიონის გარდაქმნილი მითოსის ჩათვლით, არ მოგვითხრობს, რაც მის განცდაში, გამოცდილებაში არ ყოფილა გამოვლილი. როგორც „სეზანი, რომელიც ხატავდა მხოლოდ იმას, რასაც ხედავდა“. ერთ ესკიზში („ძველებური ალბომი“) იგი წერს, სად არის მოთხრობა, თუ არა ყველგან ჩვენს გარშემო, მის აღმოჩენას მხოლოდ თვალი სჭირდება. მწერალი არაფერს იგონებს, ის მხოლოდ გარდაქმნის თავისი თვალით დანახულს, სხვისთვის უხილავს… მას, როგორც მხატვარს და როგორც მწერალს, თავისი რეალობიდან შორს წასვლა არ სჭირდება. მისი შემოქმედების ობიექტი აქვეა, თვალით დანახული და ხელით შენახები, რადგან თუ არ იხილე და არ შეეხე, ვერ ჩაირთვება მეექვსე გრძნობა, რეალობა განცდაში არ შემოვა და შემოქმედების საგნად არ იქცევა. ხშირად უპირისპირებენ ერთმანეთს ნედლ სინამდვილეს და ხელოვნებაში ასახულს იმ ნიშნით, რომ პირველი ქაოტურია და უსაზრისო და მასში წესრიგი და საზრისი მხატვარს შეაქვს. რამდენადმე ეს სწორია, რადგან შემოქმედება სინამდვილის გარდაქმნაა, ახლის შექმნა ან ადამიანის გარეშე არსებულში ადამიანური საზრისი ჩადება, რაც, შესაძლოა, ბუნებაში ამ სახით არ იპოვებოდეს და ალბათ არც იპოვება. მაგრამ კონტურები არსებობს ჩვენგან დამოუკიდებლად. არსებობს უხილავი კავშირები საგნებს, ადამიანებს, მოვლენებს, ხდომილებებს შორის, რომელთა ხედვა და მერე გადმოცემა შემოქმედის საქმეა. მიქელანჯელო ამბობდა, ვერც ერთი მხატვარი ვერ შექმნის ისეთ სახეს მარმარილოსგან, რომელსაც მარმარილოს ზოდი იმთავითვე არ შეიცავდესო. მაგრამ ისიც აქვს ნათქვამი, რომ ქვა, რომელსაც ზედ საჭრეთელის ნიშანი აქვს, უფრო მეტად ფასობს, ვიდრე ხელშეუხებელიო. არის რეალობაში თვითმყოფადი წყობა-წესრიგი, რომელიც შემოქმედის ხელში უფრო ფასეულ და გამოკვეთილ კომპოზიციად აისახება. ბელეტრისტისთვის ენის წიაღში შობილი ყოველი სიტყვა ფასეულია, როგორც გამოთქმის საშუალება და, იმავდროულად, თვითმიზანი, სიტყვა, როგორც სიტყვა თავისთავად, როგორც ჰანგი თუ როგორც ფერი, რომელიც მხოლოდ თავის თავს გამოხატავს. პროზაიკოსისთვის ნარატივის კომპოზიცია რეალობის შემოქმედებითი წვდომის შედეგია. ავიღოთ შედევრი ამ კრებულიდან „ხასანბეგურა“, რომელიც ამხელს მხატვრის მოწოდებას, უფრო, ლტოლვას ხელოვნების კიდევ სხვა დარგისკენ, ამაზე ცალკე ღირს საუბარი, თხზულება, რომელიც პროფესიონალი მწერლობისთვის შესაშური სიმწყობრით იქცევს ყურადღებას. ან თუნდაც მასთან ერთად გასაოცარი თავისი სიმარტივით, მითოსს მიახლოებული „ხმათა მძებნელი“, რომელიც ასევე სიმღერის თემაზეა აგებული. პირველშიც ძიებაა, მეორეშიც. ორივე მწყობრია, როგორც იტყვიან, შედეგისადმი ორიენტირებული. მხატვრული ნაწარმოები ტელელოლოგიურია თავისი პრინციპით, ავტორს აქვს დასახული მიზანი, რომელიც თხრობის ბოლოს უნდა გამოჩნდეს. ეს მიზანი დასახული ჰქონდა მოთხრობის პერსონაჟს, რომელიც მოთხრობისგან დამოუკიდებლად არსებობს. ნაწერი დოკუმენტურია, მაგრამ თხრობა კონცეპტუალურ სიმაღლეზეა აყვანილი. მისი კომპოზიცია „ძიების რომანს“ გვაგონებს და, მართლაც, სიმღერის მასწავლებლის ძიება ვრცელ რომანად შეიძლება გაშლილიყო. მაგრამ ამ ჟანრში, შესაძლოა, უფრო მკაფიოდ ჩანდეს ეს იდეა. და თუ სადმე, რომელიმე თავის ნაწერში, ავტორი ამხელს თავის თავს, თავის პიროვნებას, ეს „ხასანბეგურაა“, საოცარი თხზულებაა, არც თხზულება, იმ აზრით, რომ ის არ არის შეთხზული, ის ჭაბუკური შემოქმედებითი გახელების აღსარებაა, მისი ფერადოვანი ოცნების დოკუმენტი. „ხასანბეგურაში“ ავტორმა თავისი ჭაბუკური ხანის პორტრეტი შექმნა, როცა ის ორი ხელოვნების ზღვარზე იმყოფებოდა.
შევაჩეროთ მცირედ ყურადღება „ხასანბეგურაზე“ _ თავად სიმღერაზე და მის ქებათა ქებაზე, მოთხრობაზე.
„სიმღერა ამას ჰქვიაო“, ჩაილაპარაკა თითქოს სასხვათაშორისოდ კლუბის სტუმარმა. მისთვის და მოთხრობის ავტორისთვის ეს სიმღერა სიმღერათა სიმღერაა, ჭაბუკს ამ სიმღერით სურდა გურული სიმღერების შესწავლის დაწყება. ეს იმას ნიშნავდა, რომ მათემატიკის შესწავლა ვისმე უმაღლესი მათემატიკით დაეწყო, პირდაპირ ცურვის უცოდნელად შესულიყო არათუ წყნარ, არამედ აბობოქრებულ მდინარეში, როგორც ეს სიმღერაა. „სიმღერა ამას ჰქვიაო“ ანუ ეს არის სიმღერის ეტალონიო. ყოველგვარი ემოციის, ვიშ-ვიშის გარეშე, თქვა და გზა მისცა სიმღერას, ლამის პლატონური იდეის გამოხატულებას.
„ხასანბეგურას“ მასწავლებლის ძიებაში მხატვარმა აღმოაჩინა ნანიო, თუმცა, რაც ნანიოზე მოისმინა, ეს იყო სწორედ აღმოჩენა მისთვის. მასწავლებლის ძებნაში ხელმოცარულს უთხრეს, „შენ, ნენა, შენსავით მოცლილი ნახე, წაი, ნანიოს მიაკითხე, ნამდვილი მოსიმღერე იგია, მთელი ცხოვრება სიმღერაში აქვს გატარებული, ერთხელ არ შეუვლია ხელი თოხზეო…“ ბიცოლა, რომლისგანაც ავტორმა ეს სიტყვები მოისმინა, არც იფიქრებდა, რომ მისი პირით თავად ჭეშმარიტება ღაღადებდა, ჭეშმარიტება ხელოვნებაზე, როგორც განსაკუთრებულ მოვლენაზე, რომლის წარმოშობა და „კვლავწარმოება“ და შენარჩუნება საუკუნეების წიაღ ადამიანის და, ალბათ, მხოლოდ ადამიანის ერთ, ზოგადოებისთვის არცთუ მისაღებ თვისებაზეა დამოკიდებული. ეს მოცლილობაა, რაზეც რენესანსელი იტალიელები ამბობდნენ la dolce far niente ანუ არაფრის კეთების სიტკბოებაო, ერთ-ერთ ადამიანურ ღირსებად მიაჩნდათ.
„შენსავით მოცლილიაო“ _ არ ვიცით, ეს სიტყვები ბიცოლამ საყვედურით თქვა თუ შეაქო ყმაწვილი, მაგრამ ამ სიტყვას „მოცალეობისკენ“ მივყავართ. მოცალეობა კულტურის საფუძველია, როგორც გერმანელი ფილოსოფოსის წიგნში ვკითხულობთ (Josef Pieper, Muss und Kunst „მოცალეობა და ხელოვნება“). შეიძლება ვინმეს სჯეროდეს ძველ სკოლაში ხშირად სმენილი, რომ შრომამ შექმნა ადამიანი, მაგრამ ადამიანის მთავარი განზომილება, რითაც იგი ღვთისხატობას ატარებს, შემოქმედების უნარი, შრომის შედეგია? Homo creator, შესაძლოა, უფრო ზედმიწევნითი, homo ludens „კაცი მოთამაშე“. ეს დიდი სიტყვა-კონცეფტი „მოცალეობა“ თავისი ზეყოფიერებითი მნიშვნელობით ქართველმა ადამიანმა პირველად „ვეფხისტყაოსნიდან“ გაიგონა. მოცალეობა იქ მიჯნურობის აუცილებელ პირობად არის ხსენებული, მაგრამ რამ გამიჯნა მიჯნურობა შემოქმედებისგან? ეს ორივე ნიჭი ყოფითისგან, ყოველდღიური ჭაპანწყვეტისგან განთავისუფლებას მოითხოვს. მოცალე კაცი თავისუფალია. განა ჩვენი მხატვარი ხასანბეგურას მიჯნური არ არის, სიმღერისა, რომლის სადარი არსება, როგორც სატრფო, მისთვის ამ ქვეყნად არსად იმ ჭაბუკურ ასაკში არ იპოვებოდა? ის ერთადერთია და უნიკალური. „შემიპყრო ამ სიმღერამ. შემიყვარდა (წერს იგი), როგორც ფეხშიშველი, წვივებდაკაწრული სოფლელი გოგო შეგიყვარდება სიჭაბუკისას. ხასანბეგურა მხოლოდ სიმღერა არ იყო ჩემთვის, არამედ ჰანგებში ჩაძირული საოცნებო ქვეყანა…“ ბედნიერია ავტორი, ვისაც შეუძლია ამ სიტყვების დაწერა… „ამ სიმღერაში ყველაფერი ერთადაა თავმოყრილიო“, როგორც სიყვარულის საგანში, დავძენთ ჩვენ.
„ნანიო, ნანიო“, _ ვთქვი მე გულში და ეს სახელი სიმღერასავით ჩამესმა“. მხოლოდ ეს სახელი რად ღირს! ამ არცთუ გავრცელებულ სახელს რენესანსის ქროლვა მოაქვს. არსებობდა ქვეყანაზე, მღეროდა, ბოლოს უშვილძირო მოხუცებული შაშვმა დაიტირაო. ნანიო სოკრატეს დიოტიმასავით მოევლინა მომავალ მხატვარს, რომელსაც სიმღერა მხატვრობაზე ნაკლებ საქმედ არ მიაჩნდა: „ძალიან მიყვარს, მაგრამ არავინ მყავს, რამე რომ ამიხსნასო“. ნანიო-დიოტიმა კი სხვაგვარად ფიქრობდა, მის პასუხს შეეძლო დაეფრთხო მხატვარი, ხელი აეღებინებინა თავის სიყვარულზე. „ჩემთვის, ბიძიკო, არიკაცს არ უსწავლებია სიმღერა. ორი კაცი მღეროდა შარაზე, დამიძახეს, მივედი, თქვი ბანიო. ვთქვი ბანი!“ ჰერმენევტიკული წრეა, ნანიო სიმღერის შუაგულში რომ არ ყოფილიყო, ბანს ვერ იტყოდა, მაგრამ ბანის გარეშე როგორ მოხვდა შუაგულში? აი, სად მარხია შემოქმედების საიდუმლო. ამავე შუაგულიდან ქმნის ნანიო გურული სიმღერის წარმოშობის მითოსურ იგავს თუ იგავურ მითოსს (რაც ერთი და იგივეა). ღირს, თავიდან ბოლომდე მოვიყვანოთ ეს ნაუბარი, როგორც მრავალხმიანობის წარმოშობის იგავური ხედვის, ისე მშობლიური დიალექტით ზომიერად გაზავებული მხატვრული მეტყველების ნიმუში:
„ა, ხომაა აგერ ბროწეული? ხომ შემოსკუპდა შაშვი და იგალობა. მარა შენ გულს გაკლია, ცოტა იგალობაო […]. ახლა წარმოიდგინე შენ, ვითამ დაბრუნდა შაშვი, დასკუპდა აგერ მის ადგილზე და გალობს. მერე მოფრინდა ჩხართვი და დაიწყო იმანაც გალობა. შაშვს მისი საგალობელი აქვს და მისი ხმაი. ჩხართვიც ასეა, სულ სხვას გალობს, თუ გაგიგონია და დაკვირვებიხარ, და მოყვა იგიც თავის საგალობელს. გალობს აი ორი ჩიტი და არიან. მოფრინდა მესამე, გაიდონა! ჩამოჯდა მაგინის გვერდში და დაიწყო იმანაც სტვენა. აგი მის ხმაზე მღერის და მისი ხმაი და საგალობელი სულ არ გავს ამ ორი ჩიტის არც ხმას და არც გალობას. მარა შეხედეს მგალობელმა ჩიტებმა ერთმანეთს, მოუწონეს გალობა, მერე თქვეს, მოით შევუწყოთ ერთმანეთს ხმაიო! მარა ძნელია აი ამბავი. იმიტომ, რომ სხვადასხვა საგალობელს მღერის სამივე. შენ წარმოიდგინე, რომ კი მღერიან სხვადასხვას, მარა მოხდა იმფერი ამბავი, რომ შაშვმა პაწა დააგვიანა ხმაი. პაწა ჩხართვმა, პაწა გაიდონამ გადაასწრო ყველას, მარა მიხვდნენ, თუ ერთიმეორეს დროზე შეაგებეს ხმაი, გამოდის სიმღერა. ამას რომ მიხვდნენ, მაგინს, ბიძია, შენზე ნაკლები სმენა კი არ აქვენ და ახლა სამივე ერთად სიმღერისთვის იწუხებენ თავს, უწყობენ ერთმანეთს ხმებს და გადაიბწნა ერთმანეთში ხმები, დაემსგავსა სიმღერას, შეიქმნა სიმღერა! არ იქნებოდა გლახა სიმღერა, რას იტყვი შენ? ჩვენებური სიმღერაც ასეა აწყობილი. ხმაი და ხელოვნება!“
აი, მოცალეობის მიზანი და შედეგი! ვისა აქვს აბსოლუტური მოცალეობა, თუ არა ცის ფრინველებს, ახლობლურად, ჩიტებს, რომლებზეც ნათქვამია: „მიხედეთ მფრინველთა ცისათა, რამეთუ არა სთესვენ, არცა მკიან, არცა შეიკრებენ საუნჯესა…“ (მათ. 6:26). რა არის ამ ნაუბარში ავტორის „ფანტაზიიდან“ და რა ნანიოს სიბრძნიდან? ყველა შემთხვევაში ამ ნაუბარის სახით გვაქვს მრავალხმიანობის წარმოშობის მითოსი, რომელიც გვახსენებს სხვა იგავს, უკვე პირწმინდად ავტორისეულს, ხმათა მძებნელებზე, ერთმანეთს რომ შეხვდნენ საბოლოოდ და სიყვარულით გადაეხვივნენ ერთმანეთს, „ახლა კი ჩვენი ხმები გავაცნოთ ერთმანეთსო“ („ხმათა მძებნელი“).
ამ არაკით არ ამოიწურება ნანიო-დიოტიმას სიბრძნე. რაც ზემოთ ითქვა ხელოვნების სხვადასხვა დარგთა საკუთრივ ენის თაობაზე, რომ მათი აღრევა და ურთიერთშენაცვლება, სულმცირე, უგემოვნობის ნიშანია, ნანიოსთვის თავისთავად ცხადი ჭეშმარიტებაა.
„სამივეს ხმები ასე ასე ქონდათ დანაწილებული, მოძახილს ჩხართა ჩიოდა. კრიმანჭულს გაიდონა. ბანს შავი შაშვი, სულ არ ჭირდებოდა შენი სიტყვები […]. ნემსის ყუნწში რომელი გაძვრება, სიტყვით დამძიმებული ხმაი თუ წმინდა ხმაი. კრიმანჭულს რად უნდა სიტყვა. სიტყვები რომ საჭირო იყოს, შენ მოასწრებდი შაშვს? […]. _ ხასანბეგურაშიც ხომაა სიტყვები? _ უსიტყვოდ არ იმღერება? შეცვალე სიტყვები. შოთადან ამოიღე და ჩადევი შით. ამით შეიცვლება სიმღერა? შენ ხასანბეგის ამბავი გაინტერესებდა და იმიტომ მოკიდე ხელი ამ სიმღერის სწავლას თუ კრიმანჭული რომ რეკს ცაში…“
მართლაც, თუ დავფიქრებულვართ, აუცილებელი არის თუ არა, ამბავი სიმღერისთვის? არის კი ამბავი, როგორი შთამბეჭდავიც არ უნდა იყოს, სიმღერის ჰანგის ღირსი? ნამდვილად, ყმაწვილს „ცაში რეკა“ ხიბლავდა, არა ხასანბეგის ამბავი, რომელიც თავისთავად არაფერია, ლოკალური ისტორიის ნაგლეჯი, რომელსაც ისტორიავე დავიწყებას მისცემდა, რომ არა მისი უკვდავმყოფელი სიმღერა.
კიდევ სხვა რამეც ასწავლა ნანიომ მხატვარს. შესაძლოა, ყველაზე მნიშვნელოვანი სწორედ მუსიკალური ხელოვნებისთვის, სხვა დარგისთვის ხომ თავისთავად ცხადი. მაესტროს თავის პროზაში ისეთი არაფერი აქვს მოთხრობილი, რაც მისი გამოცდილების შინაარსში არ მოხვედრილა. აი, სოფელი, ფერადოვანი, ფერმწერის სამშობლო და სამოთხე, რომელსაც უძღვნის საოცარ სიტყვებს: „მათი ბრმა ხედვა ვერასოდეს ვერ დაინახავს იმას, რომ ამაოა ყოველი გარდა იმისა, მათ სოფელში რომ მოთქრიალებს აქაფებული მდინარე და ბალახს რომ აბიბინებს ნიავი“. მდინარე _ სოფლის მშვენება სავსეა იდუმალებით. სოფელში ხასანბეგურას სწავლის პერიოდში მაესტრო იმაშიც დარწმუნდა, რომ სიმღერის ჰანგები მხოლოდ ადამიანის ყელში არ იბადება, რომ გარემოში არა მხოლოდ ჩიტების ხმები გაისმის, არამედ ბუნების მოვლენებიც გამოსცემენ სასიმღერო ხმებს. ნანიომ ასწავლა, რომ „რაცხას მღერის წყალი“. რომ ერთია „მოზრდილი ჩქერალი რომ გადიარს ლოდზე“, მეორეა „პაწა რომ მოჩუხჩუხებს“, სხვაა რომ „მისრიალებს წყალი, ხმაი სულ რომ არ ისმის“ და „ყველა ხმაი ერთად რომ ისმის შორიდან, ამა ხომ ქვია მდინარის ხმა? არის ყველგან, ჩვენს გარშემო ხმები, ოღონდ ყური უნდა მოკრაო, ასწავლის ნანიო. და სიმღერის მოწაფე თავის ხმას მდინარის ხმაზე ამოწმებდა.
„ხასანბეგურაში“ ერთად სხვადასხვა გზებით თავს იყრის სამი ჩვენთვის ნაცნობი ფენომენი _ სიმღერა, ღვინო და მათემატიკა. სიმღერა და ღვინო გასაგებია, მაგრამ მათემატიკა? მათემატიკის მასწავლებელი ღვინის ფასად ასწავლიდა ხასანბეგურას სიმღერას მოწყურებულ ჭაბუკს. მათემატიკა უადგილოდ სახსენებელი არ არის ამ სამებაში. თუ ღვინოს გაურბის იგი, ხასანბეგურასთან საერთო ენას უეჭველად გამონახავს.
ვინ აღწერს ამ სიმღერას, ვის უცდია მისი გადმოცემა სიტყვებით ან თუ ფერწერის ენაზე მისი გადათარგმნა… ვამთავრებთ ჩვენს ნაწერს ამ ერთგვარი ჰიმნით, რომელიც უეჭველად ამხელს არა მხოლოდ სიმღერის მოცალეს და მიჯნურს, არამედ სიტყვის ოსტატსაც.
„ააააააიიიივოიიიი“ _ გაისმა თუ არა მთქმელის ხმა, გზა მოუჭრა ბანმა, „ვაჰდილაჰ“ _ აქუხდა ომახიანად, და ვიდრე შეთანხმდებოდა მთქმელი და ბანი, აიჭრა ცისკენ ვერცხლის იადონი, ვერცხლისფრთიანი… „რიმტირირირაო იაჰო“ _ ცას აწვდა, ახალისდა, აციმციმდა, გადააფრქვია სიმღერის ხალისი, სულ მაღლა და მაღლა მიიწევდა ცაში, გაბრწყინდა კრიმანჭული! მღეროდა მთქმელი, მიქუხდა ბანი, წკრიალებდა ვერცხლის ეჟვანი, ცას შეტყორცნილი, ხოლო ვის ბაგეებსაც მერცხლებივით წყდებოდა ხმები, ისინი ჩვენ წინაშე იდგნენ და მათი მშვიდი დგომა არაფრით არ ჰგავდა იმას, რაც ხმიანებდა ცაში… ნათელ ცაში…
ნათელ სივრცეში აიჭრა სამი მიმინო სხვადასხვა ფერის, დასცილდნენ ერთმანეთს, სხვადასხვა მხარეს გაჭრილნი, კვლავ მიეტანენ ერთურთს, დაქანდნენ ქვემოთ დიდი სისწრაფით და შეაქვავდა ერთმანეთს სამივე ხმა, ერთ ხმად ქცეული. ამღერდა გუნდი, აიტაცა სიმღერის ჰანგი, გადაიტანა სიმღერა, გაივაკა მთის მდინარემ, ლოდებზე რომ მოქუხდა აქაფებული, მშვიდად, ომახიანად წარედინა გუნდის ლანქერი, ადიდებული სიმღერის ფონზე, აქა-იქ ქაფივით ჩნდებოდა და ქრებოდა მთქმელის ხმა, მდინარის შუაგულში ჩაკარგული…“
[1] ელგუჯა ბერძენიშვილი. მოთხრობები, თბილისი, 2014.
© არილი