ლექსო დორეული
ფრანკფურტის წიგნის ბაზრობა, ცხადია, არ არის მხოლოდ ლიტერატურული ფორუმი და საქართველოსთვის მას უფრო ფართო კულტურული მნიშვნელობა და მასშტაბები აქვს. შესაბამისად, ქართული მხარის მიერ დაგეგმილი ღონისძიებები საკმაოდ მრავალფეროვან პროგრამას ქმნის.
ლიტერატურის შემდეგ ერთ–ერთი ყველაზე ვრცელი და, ამავე დროს, ეკლექტური, თეატრალური პროგრამაა, რომელიც ჩვენს სინამდვილეში შედარებით არაპოპულარული ჟანრის – დრამატურგიის წარმოჩენასაც ისახავს მიზნად.
დათა თავაძისა და დავით გაბუნიას ერთობლივი ნამუშევარი „პრომეთე /დამოუკიდებლობის 25 წელი“, ლევან წულაძის და ლაშა ბუღაძის „ნავიგატორი“, რობერტ სტურუას „სტიქსი“, რევაზ გაბრიაძის „რამონა“ – ეს იმ სექტაკლების მცირე ჩამონათვალია, რომელსაც გერმანელი მაყურებელი იხილავს.
რამდენად მჭიდრო ინტერდისციპლინური მიმართება ექნება ფრანკფურტის წიგნის ბაზრობის კონტექსტში თეატრსა და ლიტერატურას, რამდენად რეპრეზენტატული იქნება თეატრალური ნაწილი მაყურებლისთვის და ჩვენი კულტურის რა რაკურსების წარმოჩენას შეეცდება ის – ამ და სხვა თემებზე საუბარი დრამატურგს, რომანისტს დავით გაბუნიას ვთხოვეთ.
ხოლო მწერალი ანა კორძაია–სამადაშვილმა საკუთარი შეხედულებები გაგვიზიარა მხატვრული ლიტერატურის თარგმანისა და მწერლისთვის მსგავს მასშტაბურ ღონისძიებებში მონაწილეობის მნიშვნელობის შესახებ.
ფრანკფურტის წიგნის ბაზრობის კონტექსტში მაყურებელი იხილავს თქვენი ტექსტის მიხედვით დადგმულ სპექტაკლს – „პრომეთე /დამოუკიდებლობის 25 წელი“ და, ასევე, გაეცნობა თქვენს რომანს – „დაშლა“. შესაბამისად, მონაწილეობას ორივე, თეატრალურ და ლიტერატურულ ნაწილში აქტიურად მიიღებთ. როგორ გგონიათ, რა მნიშვნელობა შეიძლება ჰქონდეს ლიტერატურული თვალსაზრისით ფრანკფურტისთვის დაგეგმილ თეატრალურ ღონისძიებებს? რამდენად შეიძლება, ამ მხრივ, გარკვეულ მიმართებებსა და გადაკვეთის წერტილებზე საუბარი?
თუ დრამატურგიას ჯერ კიდევ მოვიაზრებთ ლიტერატურის ნაწილად (რაც საქართველოში ლამის სადავო საკითხად იქცა), ცხადია, პროგრამის ლიტერატურულ და თეატრალურ ნაწილებს ბევრი გადაკვეთა ექნება. დრამა ყოველთვის იწერებოდა და ახლაც იწერება იმისთვის, რომ სცენაზე დაიდგას. ჩვენს შემთხვევაში ნამდვილად ასეა – „პრომეთე“ სპექტაკლის რეჟისორთან, დათა თავაძესთან თანაავტორობით დაიწერა, ტექსტი აქ საერთო კონცეფციის ნაწილია. ამიტომაც, ყოველთვის მირჩევნია, ჩემი პიესები კი არ იკითხონ, არამედ სცენაზე, დადგმებში ნახონ. ზოგადად, ფრანკფურტისთვის შერჩეული სპექტაკლები არაერთ თანამედროვე პიესას მოიცავს, რაც გერმანელ მაყურებელს წარმოდგენას შეუქმნის ქართული დრამატურგიის დღევანდელ მდგომარეობაზე. ეს, ალბათ, ერთადერთი საშუალებაა ამ მიზნის მისაღწევად, რადგან დრამატურგიას საგამომცემლო სექტორი ლირიკაზე კიდევ უფრო ნაკლებად სწყალობს.
„პრომეთე“ ის სპექტაკლია, რომელიც, გარკვეული გაგებით, საქართველოს თანამედროვე და უახლეს ისტორიას, მის სოციალურ და მენტალურ რეალობას მეტაფორულად ასახავს. თქვენი აზრით, რამდენად რეპრეზენტატული და გასაგები იქნება ის გერმანელი მაყურებლისთვის? შეიძლება ითქვას, რომ ამ სპექტაკლის საფრანკფურტედ შერჩევის ერთ–ერთი მოტივაცია სწორედ ის იყო, რომ მას შეუძლია ევროპას ჩვენი ქვეყანა საინტერესო რაკურსით გააცნოს?
გერმანიის ერთ-ერთ უმთავრეს სცენაზე, ბერლინის დოიჩეს თეატრში ეს სპექტაკლი უკვე ვითამაშეთ ივნისში, მათი ცნობილი ფესტივალი, „საავტორო თეატრის დღეები“ სწორედ ამ წარმოდგენით გაიხსნა. აქამდეც ჩვენი სხვა, დოკუმენტური სპექტაკლი, „ტროელი ქალები“, რომელიც 1990-იანი წლებიდან დღემდე საქართველოში მომხდარი ყველა ომის გამოცდილებას ასახავს, გერმანიის 4 სხვადასხვა ქალაქში არაერთხელ და წარმატებით გვითამაშია. „პრომეთე“ კი მხოლოდ ნაწილობრივ ეფუძნება ისტორიულ მასალას, ტექსტის უდიდესი ნაწილი მხატვრულია და რამდენიმე პერსონაჟის პირად განცდებზე უფროა კონცენტრირებული, ვიდრე ქვეყნის ისტორიაზე. ესენი არიან ადამიანები, რომლებიც საქართველოს დამოუკიდებლობასთან ერთად დაიბადნენ. ეს მათი სხეულების ინტიმური ისტორიაა. პიესის მთავარი თეზისიც ალბათ ესაა: დამოუკიდებლობა ილუზიაა, ჩვენ ყველანი მიჯაჭვულები ვართ საკუთარ ჭრილობებს, ვნებებს, გამოცდილებებს თუ ისტორიას; ყველანი ვიქმნით პერსონალურ მითოლოგიას, სადაც საკუთარ თავზე მიჯაჭვულობას მივუსჯით. ამიტომაც ვერ ვიტყვი, რომ ეს სპექტაკლი, შესავალი ნაწილის და რამდენიმე პატარა ნაწყვეტის გარდა, საქართველოს ისტორიაზე გვიყვება. ყოველ შემთხვევაში, ჩვენ ვეცადეთ, ზღვარი წაგვეშალა ქვეყნის ისტორიასა და მასში მცხოვრები ადამიანების ინტიმურ ისტორიას შორის. ცხადია, ისტორიულ კონტექსტს ბოლომდე ვერ და არ გავექეცით, მაგრამ მცდელობა ნამდვილად გვქონდა, განზოგადების იმ ხარისხისთვის მიგვეღწია, როცა ნაწარმოები „ეროვნულობას“ ჰკარგავს.
ზოგადად, როგორ შეაფასებდით ფრანკფურტის კონტექსტში შედგენილ თეატრალურ პროგრამას? რომელ ღონისძიებებს გამოარჩევდით? რა შეიძლება იყოს ამ პროგრამის მთავარი მიზანი?
თეატრალური პროგრამა ძალიან ჭრელია, მოიცავს ერთმანეთისგან რადიკალურად განსხვავებულ სპექტაკლებს – სტილისტიკითა და თემატიკით ლამის ურთიერთსაწინააღმდეგო ნამუშევრებსაც კი. ქართული თეატრის ცოცხალ კლასიკოსებთან (რობერტ სტურუას „სტიქსი“, რეზო გაბრიაძის „რამონა“) ერთად ამ პროგრამაში სრულიად ახალგაზრდა ავტორები და რეჟისორებიც მონაწილეობენ. მთავარი ხიბლი, ალბათ, იმაშია, რომ ფართოდ არის წარმოდგენილი თანამედროვე ქართული დრამატურგია, რაც გააზრებული და სწორი არჩევანია – თუ გერმანულენოვან სამყაროს ჩვენს ლიტერატურას წარვუდგენთ, ამ მრავალფეროვნებაში დრამატურგიის გამოტოვება არ იქნებოდა იქნებოდა მართებული.
ფრანკფურტის წიგნის ბაზრობა ქართული ლიტერატურისთვის ენობრივი ბარიერის დაძლევის კარგი შანსია. თქვენთვის, როგორც მწერლისთვის, ლიტერატურული თვალსაზრისით, რამდენად მნიშვნელოვანი გამოცდილებაა, რომ თქვენი რომანი და მისი პერსონაჟები გერმანულ ენაზე შეძლებენ მკითხველთან კომუნიკაციას? რა ტრანსფორმაცია განიცადა ტექსტმა სხვა ენობრივ სამყაროსთან ადაპტაციისას?
არის შემთხვევები, როცა კონტექსტის ზედმიწევნით კარგად ცოდნა ტექსტის აღქმაში ერთგვარად ხელსაც კი გიშლის. ნათარგმნი წიგნი კი სულ სხვა სამყაროში იწყებს მოგზაურობას, სადაც მას ქართული კონტექსტი ვეღარ „ეხმარება“ და ვერც „ხელს უშლის“. ჩემთვის, როგორც ავტორისთვის მოულოდნელობებით სავსე პროცესია – აი, თურმე როგორ შეიძლება გაიგოს უცხოელმა მკითხველმა თუ კრიტიკოსმა შენი წიგნი. „ფრანკფურტერ ალგემაინე ცაიტუნგში“ გამოქვეყნებულმა ტილმან შპრეკელსენის რეცენზიამ საერთოდ სხვანაირად, ძალიან მოულოდნელი პოლიტიკური რაკურსით დამანახა „დაშლა“. ერთი სიტყვით, შესანიშნავი საშუალებაა, საკუთარ წვენში ხარშვა შეწყვიტო. რომანი გერმანულად რახელ გრაცფელდმა თარგმნა. თარგმანზე მუშაობისას გერმანული ენის სპეციფიკასთან მორგება გახდა საჭირო, მაგალითად, ჩემთვის ასე საყვარელი და ამოჩემებული კოლოკვიალიზმი, წინადადების „მეთქით“ დაწყება პირველ პირში თხრობისას, გერმანული ენისთვის უცხოა. შეიძლება ითქვას, გერმანულად ტექსტი ოდნავ უფრო „დადინჯდა“. სათაურის თარგმნაც შეუძლებელი იყო პირდაპირ, რადგან ქართული სიტყვა „დაშლა“ მრავალ ისეთ კონოტაციას ატარებს, რისი დაკარგვაც არ მინდოდა, გერმანული შესატყვისები კი სულ ძალიან ზუსტი, ბასრი სიტყვებია. ამიტომაც შეიცვალა სათაური და გერმანულად წიგნს „ღამის ფერები“ (Farben der Nacht) ჰქვია.
როგორ გგონიათ, თემათა სპექტრით, გამომსახველობითი ფორმებით, ესთეტიკური თუ ენობრივი პოზიციით, რა შანსი აქვს კლასიკურ და თანამედროვე ქართულ ლიტერატურას, რომ გერმანელი მკითხველის ინტერესი დაიმსახუროს? რა შედეგს ელით ამ თვალსაზრისით ფრანკფურტის ბაზრობისგან?
გერმანულენოვანი სამყარო ქართულთან შედარებით უშველებელია. შესაბამისად, სხვადასხვა ტიპის თუ ეპოქის ლიტერატურას თავისი „მომხმარებელი“ გამოუჩნდება. კარგია, რომ ჰაგიოგრაფიიდან დაწყებული, ლამის გუშინ დაწერილი წიგნების ჩათვლით, ამდენი ავტორი ითარგმნა. მე პირადად ყველაზე მეტად ჩემი საყვარელი „სამანიშვილის დედინაცვლის“ ახალმა თარგმანმა გამახარა. მივწერე კიდეც გერმანელ მეგობრებს, თუ მთხოვთ, მხოლოდ ერთი წიგნი გირჩიოთ ამ თარგმანების ზღვიდან, აუცილებლად კდლიაშვილს გირჩევთ-მეთქი. პროგნოზების კეთება რთულია, მაგრამ ასეთი ინტენსიური მუშაობა, ამდენი წიგნის ერთბაშად გამოცემა უთუოდ მოიტანს შედეგს. ვიღაცას მეტად გაუმართლებს, ვიღაცას – ნაკლებად. მაგრამ ფრანკფურტის წიგნის ბაზრობაზე საპატიო სტუმრის სტატუსი ნამდვილად არის ჩვენი უნიკალური შანსი – მთელი გერმანულენოვანი სამყაროს ყურადღება მივიქციოთ, და ეს უკვე ხდება კიდეც – ლამის ყველა წიგნის მაღაზიაში ნახავთ ქართველ ავტორებს. ასეთი რამ ადრე არასოდეს მომხდარა. დანარჩენს წიგნები თავად იზამენ. ვაცადოთ.
ანა კორძაია–სამადაშვილმა საუბარში შესრულებული თარგმანების მაღალ ხარისხზე გაამახვილა ყურადღება და ზოგიერთი რესპოდენტის მსგავსად გაუჭირდა ფრანკფურტის წიგნის ბაზრობის მოსალოდნელ შედეგებზე პროგნოზების გაკეთება.
როგორ შეაფასებდით მთარგმნელების მიერ გაწეულ სამუშაოს – რამდენად ხარისხიანი, საინტერესო თარგმანებითაა წარმოდგენილი ქართული კლასიკური და თანამედროვე ლიტერატურა ფრანკფურტში.
რამდენიმე წლის განმავლობაში გერმანულ-ქართულ / ქართულ-გერმანულ მთარგმნელობით სემინარებში ვიღებდი მონაწილეობას. რასაკვირველია, პირადად მე მხოლოდ გერმანულ-ქართული თარგმანი მეხებოდა, მაგრამ თავად სემინარი იმგვარად იყო აწყობილი, რომ ნაშუადღევს ორივე ჯგუფს ერთად გვიწევდა მუშაობა. დანამდვილებით შემიძლია ვთქვა, რომ ქართულიდან გერმანულად მთარგმნელების ჯგუფში სრულიად შესანიშნავ პროფესიონალებთან მქონდა საქმე, ხოლო მათი მენტორი, ქ-ნი როზმარი ტიცე, არამარტო – ამ სიტყვას არ მოვერიდები – დიდი მთარგმნელი, არამედ ჩინებული პედაგოგიცაა. შესაბამისად, თარგმანების ხარისხი, მეტწილად, არის საუკეთესო.
როგორ ფიქრობთ, რამდენად კარგი გამოვიდა თქვენი ნაწარმოებების თარგმანები. რამდენად საინტერესო იყო თარგმანზე მუშაობის პროცესი და რამდენად ახლოსაა სრულყოფილებასთან მიღებული შედეგი?
ყველა ჩემი ტექსტი თარგმნა სიბილა ჰაინცემ. ვფიქრობ, ძალიან გამიმართლა: სიბილა ჩინებული მთარგმნელია და ნამდვილი მეგობარი. დღეს მის შესახებ ობიექტურად საუბარი აღარ შემიძლია, უკვე მეგობრები ვართ. ვფიქრობ, მისი თარგმანის ხარისხზე ჩემზე უკეთ პრემია „საბა“ მეტყველებს, და საუკეთესო გამოხმაურება, რომელიც მის თარგმანებს გერმანულ პრესაში მოჰყვა.
ბევრს საუბრობენ ფრანკფურტის წიგნის ბაზრობის მნიშვნელობაზე ქართული კულტურისათვის, ქართული ლიტერატურის უნიკალურ შანსად მოიხსენიებენ. მაგრამ ამჯერად უფრო მაინტერესებს, რას ნიშნავს, გნებავთ, რამდენად მნიშვნელოვნად მიგაჩნიათ მსგავსი ფორუმები მწერლისთვის? თქვენთვის პირადად რამდენად საინტერესოა მათში მონაწილეობა? რა დადებითი შედეგი შეიძლება ჰქონდეს ასეთ ღონისძიებებს?
მწერალი, თავისთავად, მარტოხელა არსებაა, მეტისმეტად დიდ დროს ატარებს თავის ტექსტთან პირისპირ. ალბათ, ყველას ჰქონია იმის განცდა, რომ სულ მარტოა და სადღაც, სიცარიელეში ყრის სიტყვებს. ნებისმიერი შეხვედრა კოლეგებთან დიდი სიხარულია, და როცა ეს კოლეგები უცხო ქვეყნიდან არიან, სხვა კულტურის შვილები – ეს უკვე დიდი თავგადასავალია. მე მგონი, ფრანკფურტის წიგნის ბაზრობა ამ საქმისთვის საუკეთესო ამბავია, ნამდვილი დღესასწაული.
ფრანკფურტის წიგნის ბაზრობა და საქართველოს მასში მონაწილეობა ამ განსაკუთრებული და საპატიო სტატუსით, ალბათ უპირველეს ყოვლისა, ხელს უწყობს ჩვენი კულტურის პოპულარიზაციას, წარმოჩენას. თქვენი შეფასებით, რა გავლენას ახდენს (თუ საერთოდ შეიძლება ასეთ გავლენაზე საუბარი) მსგავსი ღონისძიებები ქვეყნის ლიტერატურულ ცხოვრებაზე, ლიტერატურულ პროცესზე?
აი, ეს კი არ ვიცი, გულწრფელად. ამას, ალბათ, დრო გვაჩვენებს.
© არილი