დოკუმენტური მოთხრობა თანამედროვე ცხოვრებიდან
ჭალაში მოკვდა უკანასკნელი ჩიტი ჯაფარა…
ბაადურ ბალარჯიშვილი
უცნაური ჩაცმა იცოდა გიორგი ჯაფარიძემ. მისთვის არ არსებობდა სიტუაციათა ნაირგვარობა, აუდტორიაში თუ ოპერაში ისევე იყო გამოწყობილი, როგორც საექსკურსიოდ ამგზავრებულს შეეფერება: სამთო კურტაკი, სქელლანჩიანი ფეხსაცმელები და განუყრელი, საკმაოდ შელანძღული სვანური ქუდი. ჩაცმის ასეთი მანერა ოდენ გარდერობის სიმწირით არ აიხსნება. სტილი იყო მისი: სადა, ტანზე მომდგარი სამოსი ერჩივნა. ტყე-ღრეში, გინა მთაში მოულოდნელად წასვლა თუ მოუწევდა, რაც ძალზე ხშირად ხდებოდა, მზად უნდა ყოფილიყო, ტანსაცმლის გამოცვლა არ უნდა დასჭირებოდა. თითებშუა განუწყვეტლად უხრჩოლავდა “პრიმა”, ხოლო სვანურ ქუდს ფორმა იმიტომ ჰქონდა დაკარგული, ზოგჯერ სასმისის მაგივრად ხმარობდა: გადმოაბრუნებდა და ღვინოს, ან ჟიპიტაურს ასხამდა შიგ. ეს მაშინ, როცა კაცობისა და სინდის-ნამუსის სადღეგრძელოს შესმას აპირებდა.
სვანური ქუდი არამარტო თავსარქმელი იყო მისთვის, არამედ ერთგვარი სიმბოლოც და იმას ნიშნავდა, რომ ფიზიკურად კი ცხოვრობდა და მუშაობდა ქალაქში, მაგრამ ცალი ფეხი მაინც სოფელში ჰქონდა ჩარჩენილი, მთის ადათ-წესებით, ტრადიციებითა და ზნეობით საზრდოობდა და უშუალოდ ეხებოდა არქაულ, პირველქმნილ კაცის დაჩეჩქვილ, უღვთოდ გაძარცულ სულს.
გარდასული საქართველოს ცოცხლად შეგრძნებასა და განცდაში ძალზე შველოდა თავისი სპეციალობაც: ვინღა არ იცის, რომ ხალხური სიტყვერებაა ის ოაზისი, სადაც, ჩვენდა საბედნიეროდ, დამაშვრალი სულის მოთქმა და წმინდა ბინულის შესმა კიდევ შეიძლება ამ დუხჭირ, პრაგმატისტულ დროში. და იურასთვისაც (ასე ვეძახდით შინაურობაში), სწორედ ხალხური ლექსი იყო გაუნელებელი ტრფიალების საგანი და შთაგონების ულევი წყარო. ზედმიწევნით იცოდა ზეპირსიტყვიერების ყველა ნიუანსი, უცდომელი სმენა და გემოვნება ჰქონდა და რიოშისა და ნამდვილის ერთურთისაგან გამორჩევა იოლად ხელეწიფებოდა. წლების მანძილზე ფოლკლორული ექსპედიციების მონაწილესა თუ ხელმძღვანელს, ასობით ახალი, ხშირად უნიკალური ტექსტი აქვს მოპოვებული, რომელთა ანალიზი და მეცნიერული კლასიფიკაცია, სამწუხაროდ, ვეღარ მოასწრო (გურამიშვილისა არ იყოს, მასაც შეეძლო ეთქვა: “ყოველთვის მოცლას ვუცდიდი, ნეტაი არ მამეცადა”). და ახლა, როცა იგი ჩვენს შორის აღარ არის, პირდაპირ უნდა ითქვას, რომ მისი დაკარგვით, ხალხური სიტყვიერების შემსწავლელმა მეცნიერებამ დიდი დანაკლისი განიცადა. წავიდა, თვალდახელშუა გაგვიქრა ორიგინალური სტილის მეცნიერი-პედაგოგი, რომელმაც თვალსაჩინო ღვაწლი დასდო, როგორც უნივერსიტეტის ფოლკლორისტიკის კათედრას, ისე სტუდენტობაში ეროვნული ნიშატის გაღვივების საქმეს.
<…>
სწორედ ამიტომ იყო, მისმა შეგირდებმა მწუთხე კურცხალი რომ წაატანეს სამუდამო გზა-სავალზე. და მეტი ჯილდო რაღა შეიძლება არსებობდეს პედაგოგისათვის ამ ქვეყნად, თუკი მოწაფეები გულმდუღრად დაიტირებენ? გიორგი ჯაფარიძე მართლაც განასახიერებდა უკეთეს თვისებებს მასწავლებლისას. იგი დიდი წინამორბედის, ვახტანგ კოტეტიშვილის ტიპის პედაგოგი იყო, პედანტიზმის ნასახიც არ ეცხო, ლაღი, უშუალო, უკომპლექსო, სულ იმას ცდილობდა, ამბიციით გატენილი ზოგიერთი პროფესორისაგან განსხვავებით, ლექტორსა და სტუდენტს შორის არსებული ზღვარი მოეშალა და ამით მათი შესაძლებლობების სრულად გამომჟღავნებისათვის შეეწყო ხელი, მზად გახლდათ, თუნდაც კიბეებზე ჩამომჯდარიყო და ისე ებაასა ფოლკლორის საკვანძო საკითხებზე, ლიტერატურაზე საერთოდ. ამბობდა ხოლმე: მე იმდენი რა ვიცი, ვინმეს ვასწავლო, პირიქით, აქეთ მასწავლეთ, თუ შეგიძლიათო. და ეს მაშინ, როცა ერთ-ერთი ფრიად განათლებული პიროვნება გახლდათ, ღრმად მცოდნე ქართული და არა მხოლოდ ქართული მწერლობისა.
უყვარდა მოულოდნელი პარადოქსების გადმოსროლა: ერთხელ და სამუდამოდ მიღებულ, დოგმადქცეულ აზრს, რაგინდ ავტორიტეტული ყოფილიყო, ვერ ეგუებოდა, რაღაც ახალი წახნაგის, ახლებური თვალსაზრისის აღმოჩენას ელტვოდა მუდამ. საერთოდ, რომ ვუკვირდები, მისი აზროვნების სტილი და მანერა ხშირად პარადოქსებზე იყო დაფუძნებული, რაც ინტელექტის დაუმცხრალ მაძიებლობაზე მიგვანიშნებს. უცებ გამოაცხადებდა: ტიციანი გალაკტიონზე უკეთესი პოეტიაო და არგუმენტებსაც დიდი ექსტაზით მოიხმობდა. ჯოისი გამოგონილი მწერალია, მისი არაფერი გესმით და იბრალებთ, ვითომ მოგწონთო. ან: ტოლსტოის ნაწერებში “კაზაკები” ყველას ჯობდა, თუნდაც ეროშკას სახე რად ღირსო. ან: ეგ თქვენი პრუსტი, ათი ტომის მანძილზე რომ დასდევს დაკარგულ დროს, თუ მოინდომებდა, ერთი ტომითაც თავისუფლად დაეწეოდაო. დოსტოევსკის უკლებლივ ყველა რომანი ძალიან შესამოკლებელიაო – ამბობდა, ხოლო სრულყოფილი მხატვრული ოსტატობის ნიმუშად ჰემინგუეის “მოხუცი და ზღვა” და პროსპერ მერიმეს პროზა მიაჩნდა…
კაცმა რომ თქვას, ამ პარადოქსებში არც თუ იშვიათად ღვიოდა სიმართლის მარცვალი, მაგრამ ზოგჯერ ნამეტან გადააჭარბებდა ხოლმე. ამას თვითონაც გრძნობდა და თუ შეგატყობდა, რომ მოთმინებიდან გამოდიოდი, ცოტაც და, წონასწორობა უნდა დაგეკარგა, თვალებში კვიმატი ნაპერწკლები აუთამაშდებოდა და გულიან სიცილს მოჰყვებოდა. ეტყობა, ასეთი უწყინარი “თამაში” დიდ სიამოვნება ჰგვრიდა.
პოეტად იყო დაბადებული. მკაფიო, დრამატული ხმის პოეტად. დრამატიზმი, გარდა გენეტიკური კოდისა, ალბათ, იქიდანაც იღებდა სათავეს, რომ დიდი ზღვარი არსებობდა სამყაროს მისეულ, ფაქიზ, შეურყვნელ, ფერადოვან აღქმასა და უხეშ, უტილიტარულ სინამდვილეს შორის, რომელიც აბეზრად ბუყბუყებდა გარეშემო, რაიც დიდი შეჭირვების, თუ გნებავთ, ღრმა პესიმიზმის თავწყარო გახლდათ. გავიხსენოთ, აწ საქვეყნოდ განთქმული მისი ლექსი “დარდისას გეტყვი”, რომელიც, ვითარცა აბორგებულ სულიდან ამოხეთქილი კივილის მხატვრული განსხეულება, უნდა ჩაითვალოს ნამდვილ შედევრად:
“დარდისას გეტყვი, დარდისას,
გულში რო ნაღვლად დიოდეს:
სიხარულს ვერ მიეკარო,
სული სიმწრითა გტკიოდეს,
დილა-საღამოს სხეულში
შავ სვეტად ჩამოდიოდეს,
ცას ბროლის წვიმა უწვიმდეს,
შენ ტალახადა გდიოდეს,
თვალწინ საჭმელი მოგართვან,
შიმშილით სული გდიოდეს,
ლუკმა გასინჯო და ზიზღით
უკანვე ამოგდიოდეს.
გარედან ლამაზად იყო,
შიგნი გულ-გვამი გტკიოდეს.
ქალსა უყვარდე ლამაზსა,
შენს უგულობას ჩიოდეს.
ტკბილი სიტყვის თქმა გინდოდეს,
პირიდან შხამი გდიოდეს,
ბარიდან მთა გეძახოდეს,
მთაში არწივი ყიოდეს,
გაიქცე სანახავადა,
ყვავი, ყორნები ჩხაოდეს.
ერთ ადგილს ვერ მოისვენო,
სული დარბოდეს, წიოდეს,
დღეის იმედი არ გქონდეს,
ხვალ მზე არ ამოგდიოდეს,
ასე მოლხენით ცხოვრობდე,
სისხლი არადა გდიოდეს,
ყველას კაჟივით ეგონო,
შენ სანთელივით ღვიოდე,
მითხარი, ამნაირ ყოფას
რა ყოფა უნდა ჰქვიოდეს?”
შეუძლებელია, დალხენილმა კაცმა დაწეროს ასეთი ლექსი. უთუოდ, სულში კოშმარული ნაღველი უნდა ჰქონდეს ჩატბორილი და შავად უთიმთიმებდეს, სტანჯავდეს. იურა ჯაფარიძე, რაღა თქმა უნდა, არ ყოფილა დალხენილი კაცი მთელი ხანმოკლე სიცოცხლის მანძილზე, ფარული სევდის ყორნები “უგლეჯდნენ გულ-ღვიძლს”, როგორც ერთ სხვა, არანაკლებ მწარე ლექსში აქვს ნათქვამი, მაგრამ ამის თაობაზე სიტყვას არ გავაგრძელებ, აქ კი წეღანდელ ლექსს უნდა მივუბრუნდე:
იგი დაბეჭდილია “ხალხური სიბრძნის” ხუთტომეულის მეოთხე ტომში, რომელიც შედგენია პროფესორ ქსენია სიხარულიძის მიერ და მოიცავს თითქმის ყველა ჟანრს ქართული ხალხური პოეზიისას. ამ თვალსაზრისით, ხსენებული კრებული, ვახტანგ კოტეტიშვილის “ხალხურ პოეზიასთან” ერთად, დღემდე რჩება სამაგიდო წიგნად. და აი, განყოფილებაში “ფილოსოფიური ლექსები”, სადაც შეგროვილია ხალხური ფილოსოფიური ლირიკის დიდად ცნობილი ნიმუშები, 456-ე გვერდზე, წარმოდგენილი გახლავთ “დარდისას გეტყვი”, რომელიც, პირდაპირ უნდა ითქვას, თავს სულაც არ გრძნობს მორცხვად და უადგილოდ, აღიარებული შედევრების გვერდით. ბოლოს, შენიშვნებში ნათქვამია: “დარდისას გეტყვი” – გიორგი ჯაფარიძის მიერ ჩაწერილი 1962 წელს, ხევსურეთში. ჩვენ მაშინ ერთად ვიყავით, კარავში ვცხოვრობდით სოფელ როშკის სიახლოვეს, ერთად ვკრეფდით ფოლკლორულ მასალებს და ეს ლექსიც ჩემს თვალწინ დაიბადა, რათა შემდგომ ფეხი აედგა და სამუდამოდ დავანებულიყო ქართველი ხალხის სულიერ საგანძურში. აქ, როგორც ჩანს, იმგვარსავე მოვლენასთანა გვაქვს საქმე, რაიც ივანე წიკლაურის ცნობილ შედევრთან – “რამ დამაბერა” – არის დაკავშირებული. ყველამ ვიცით, რომ ლექსს კონკრეტული ავტორი ჰყავდა: იგი, მართლაც დიდი პოეტი, აგერ ახლა, ჩვენს შორის დადიოდა, გვესმოდა მისი დეკლამაცია თუ საუბარი, ხოლო ლექსი, სავსებით სამართლიანად, ხალხურად ითვლება და მუდმივი ადგილიც აქვს მიჩენილი ყველაზე მომჭირნედ შედგენილ რჩეულებშიც კი, ხალხური პოეზიისა. ასევეა გიორგი ჯაფარიძის “დარდისას გეტყვი”. მასაც ჰყავს კონკრეტული ავტორი, მაგრამ ლექსი დაბეჭდვისთანავე ფართოდ გავრცელდა, გახალხურდა. ამის დასტურია ერთი შემთხვევა, რომლის დამსწრე და მხილველი თავად გახლდით:
თიანეთში, აონის ხატში (მაშინ მირზა გელოვანზე ვწერდი რომანს), მეგობრულ სუფრაზე, როცა გუნება აგვიგუმბათდა, პოეტმა ალაზა ხაიაურმა, ჩვეული რიხითა და განუმეორებელი ინტონაციით, ჩემთვის მოულოდნელად და სასიხარულოდ, “დარდისას გეტყვი” წარმოსთქვა. როცა ვკითხე: თუ იცი, ვისია ეგ ლექსი-მეთქი, რა კითხვა უნდა, ხალხურიაო, მიპასუხა. ალაზა უნივერსიტეტიდან იცნობდა იურა ჯაფარიძეს, მაგრამ მიუხედავად მისდამი დიდი პატივისცემისა, ვერ დაიჯერა, რომ ლექსი მართლა იურასი იყო, არა, ნამდვილად ხალხურიაო, გაიძახოდა.
მაგრამ ახლა, როცა გიორგი ჯაფარიძემ ასე უეცრად და უღვთოდ მოგვტეხა ბეჭი, იქნებ დაიჯეროს ძვირფასმა ალაზამ ეს უცილობელი ჭეშმარიტება და მისი სულის საოხად ჟიპიტაურში პურის ნატეხი ჩააწოს? იქნებ სხვებმაც, უცნობებმა, რომელთათვისაც ნამდვილი კაცობისა და ლექსის ყადრი სულერთი არ არის, შეასრულონ ეს ათასწლოვანი რიტუალი? მერწმუნეთ, მადლს იზამთ, ბატონებო!
ბოლოს კი, უნდა დავსძინო: ხშირია შემთხვევები, როცა პოეტი ერთი ლექსითაც სამუდამოდ შემორჩენია ლიტერატურას. მაგალითების მოხმობა შორს წაგვიყვანდა.
* * *
ამბროლაურიდან მიმავალი, ბარაკონის თეთრ ტაძარს რომ გასცდები, მინდაციხესთან, რიონს მხარი უნდა უქციო და ხელმარცხნივ შეჰყვე ლუხუნის ხეობას. მალე კორტოხზე შეფენილი სოფელი აბარიც გამოჩნდება. მის ზემოთ ურავია – დარიშხანის განთქმული საბადოებით, უფრო მაღლა და მაღლა – თოვლ-ყინულოვანი მწვერვალი ჭუთხარო.
<…>
აბარი ზემოდან დასცქერის ლუხუნს, ხოლო იურას სახლი კორტოხის ქიმზე დგას, მოხუცი სახლი, პაპისეული, რაჭველი ხუროების ნაოსტატარი, მოხარატებული – მოჩუქურთმებული რიკულებით, ფართო ხალვათი აივნით და ოვალური ფანჯრებით – ტყიან მთას რომ გასცქერის. აქ ყოველივე არქაიკითა და დარბაისლური კეთილშობილებით სუნთქავს, იგრძნობა თაობათა შორის უწყვეტი კავშირი, ფუძისა და კერიის მადლი, მხოხავი უტილიტარიზმის სრული უარყოფა, რასაც თვალნათლივ ადასტურებს კიბის გვერდით ცაში ისარივით ატყორცნილი, უზარმაზარი კვიპაროსი და მთელ სახლზე გადაფაფრული, ბებერი, დაკორძილი მუხა, ღრმად ჩაფესვილი, მაგარი.
<…>
* * *
ჩვენ მთაში დავუახლოვდით ერთმანეთს. უნივერსიტეტს ჯერ კიდევ მოსდგამდა კეთილი ტრადიცია მთაში ალპინიადების გამართვისა. ოქტომბრის ჩამტკბარი დღეები რომ დაიწყებოდა, ხევში, ხდეს დავსცემდით ხოლმე ბანაკს, მარწყვის ჭალაზე. გავშლიდით კარვებს და ორი კვირით ვცხოვრობდით ბედნიერად – ვსუნთქავდით პურივით ჩასაკბეჩ ჰაერს, ვუსმენდით თერგსა და ხდეს ყურისწამღებ ღრიალს, თან ვვარჯიშობდით კიდეც, ხოლო ზვიადი უკარებლობით თავს დაგვცქერდა ბერი მყინვარი, რომელზეც ფეხის დადგმა ყველა ჩვენთაგანის ლურჯი ოცნება იყო.
ალპინიზმი მაშინ, ვგულისხმობ სამოციან წლებს, ძალზე პრესტიჟულ სპორტად ითვლებოდა და ჩვენი თაობის ახალგაზრდობა გატაცებითა და ვნებით ეტანებოდა, რასაც დროის კონკრეტულმა ვითარებამაც შეუწყო ხელი: ეს გახლდათ სულიერი თავისუფლების, შინაგანი ავტონომიის მოპოვების დაუოკებელი სურვილი, რის დამკვიდრებასაც ალპინიზმი დიდად უწყობდა ხელს.
სტალინი შედარებით ახალი მკვდარი იყო, სისხლიანი 9 მარტი 56 წლისა – ჩავლილი, ახალგაზრდობა მიხვდა, რომ “ხალხთა ბელადი”, დიახაც არ ბრძანდებოდა ის კერპი, რომლისთვისაც თავის გაწირვა ღირდა. ეს ის დროა, როცა საბჭოთა რეჟიმმა ოდნავ მოუფონა რკინის მარწუხები ადამიანთა ნაწამებ სულებს, გამოქვეყნდა სოლჟენიცინის “ივან დენისოვიჩის ერთი დღე” (მშვენივრად თარგმნილი რევაზ თვარაძის მიერ), გულაგის ჯურღმულებიდან დაბრუნდნენ ჭაბუა ამირეჯიბი, ოტია პაჭკორია, გივი მაღულარია და სხვანი. ლიტერატურაში დიდი ძვრები შეიმჩნეოდა: რკინის ფარდა აიწია და ჩვენშიც ახალმა სიომ დაჰბერა. პირველად გავიგეთ პრუსტის, ჯოისის, კაფკას, სარტრის, კამიუს, დოს-პასოსის, ჰემინგუეის, რემარკის და სხვათა სახელები. განსაკუთრებით გვიტაცებდა ჰემინგუეის ძლიერი მამაკაცის კულტი, სანტიაგო – სიზმარში მოლანდებული ლომებით, რემარკის “სამი მეგობარი”, სრულიად ახალი თვალით წავიკითხეთ ვაჟა-ფშაველას გენიალური პოემები და აქაც სწორედ ძლიერი, უკომპრომისო მამაკაცების იდეალი გვხიბლავდა. ჯერაც არ განელებულიყო შემზარავი შთაბეჭდილება, გალაკტიონის თვითმკვლელობამ რომ მოახდინა, მკაფიოდ ჩაგვესმოდა მისი გრანდიოზული დაკრძალვის ექო. მწერალთა კავშირის ტრიბუნაზე ბობოქრობდა ნოდარ ჩხეიძე, გააფთრებით უტევდა სოციალიზმის გაქვავებულ დოგმებს, მაგრამ როგორც მოგვიანებით ოტია პაჭკორია დაწერს, “ამბიონთან ცხენდაცხენ მიჭრილ მომთაბარეს ჰგავდა და გუმბათში ისრების შერჭობას ამაოდ ლამობდა”.
გამოვიდა ახალგაზრდული ჟურნალი “ცისკარი”, გურამ რჩეულიშვილის პირველი სრულიად უჩვეულო მოთხრობებით, რომელმაც დაგვაბნია და ცოტა გაგვაკვირვა კიდეც. ჩვენ ვიცოდით, რომ გურამი ალპინიზმს მისდევდა და თავისი აბორგებული სულის ნავთსაყუდელს სწორედ მთაში ეძიებდა. მალე იგი ტრაგიკულად აღესრულა, რამაც გამაოგნებელი შთაბეჭდილება მოახდინა მომდევნო თაობის ახალგაზრდებზე. გავიდა ცოტა ხანი და ჰიმალაებში დაიღუპნენ თემო კუხიანიძე და ჯუმბერ მეძმარიაშვილი, რაღაც მითოსური სიმძაფრით შემოგვეგარსა ცნობა, თუ როგორ “მოწყდა” კლდიდან თემო და როგორი თავგამეტებით გადაჰყვა უფსკრულში ჯუმბერი, არადა, ამით თემოს ვერაფერს უშველიდა. ეს იყო აშკარად მისტიკური, თან გასაოცრად მკაფიო განცდა ადამიანური მოვალეობისა.
სწორედ ამ ხანებში ევერესტზე ფეხი შედგეს თენსინგ მორგეიმ და ედმუნდ ჰილარიმ. მერმე თენსინგი თბილისსაც, კერძოდ, უნივერსიტეტს ეწვია (შემომრჩა იმდროინდელი მოსაწვევი ბარათი), ავტოგრაფები ჩამოგვირიგა და ჩვენ საკუთარი თვალით ვიხილეთ ეს ტანმორჩილი, რიყის ქვასავით მკვრივი კაცი, განსახიერება ნებისყოფისა და კაცური სიკეთისა.
ნოდარ ჩხეიძემ საჩქაროდ თარგმნა და გამოაქვეყნა მისი მშვენიერი წიგნი, სადაც ევერესტის დალაშქვრის ამბავი წარმტაცად არის მოთხრობილი. გამოვიდა, აგრეთვე, მორის ერცოგის “ანაპურნა”. ამ წიგნმა კოლოსალური შთაბეჭდილება მოახდინა ჩვენზე, თვალნათლივ დაგვანახა რომანტიკითა და დიდი ხიფათით სავსე ალპინისტური ცხოვრება, ნიშანდობლივია, რომ ჩვენც სწორედ რომანტიკა და ხიფათი გვწყუროდა, ვეღარ ვეგუებოდით დამყაყებულ, რუტინულ ყოფას. ასეთ ვითარებაში ალპინიზმი ერთგვარი პროტესტი იყო, არსებულისგან განდგომა, სწრაფვა თავისუფლებისაკენ. და ჩვენ მივაშურეთ მთას! ამას პირადად ჩემთვის ისიც დაემატა, რომ ბიოლოგიურადაც და მწერლობითაც სვანეთთან ვიყავი დაკავშირებული, წლების მანძილზე უშბის ძირში მიხდებოდა ცხოვრება და მისი ამპარტავანი გუმბათის დღენიადაგ შორიდან ჭვრეტა. პირდაპირ ვიტყვი: მტანჯველ, დამთრგუნველ ნატვრად გადამექცა მასზე ასვლის სურვილი, ღამეები არ მეძინა, თოვლიანი მწვერვალები მესიზმრებოდა, ასე მეგონა, მჯეროდა, თუ უშბის გუმბათზე დავდგებოდი, სამყაროს მეფედ ვიგრძნობდი თავს. მაგრამ ისიც კარგად ვიცოდი, უშბასთან ჭიდილი, სათანადო ტექნიკური მომზადების გარეშე, ამაო რომ იყო. ამიტომ, მომავლით დაიმედებულმა (სამწუხაროდ, ეს ლტოლვა განუხორციელებელი დამრჩა), გადავწყვიტე უნივერსიტეტის ალპინიადებით დამეწყო. სწორედ აქ შევხვდი იურა ჯაფარიძეს, ხდეს ხეობაში. მე მაშინ უკვე დამთავრებული მქონდა უნივერსიტეტი და ლაბორანტად ვმუშაობდი, თან დაუსწრებელ ასპირანტურაში ვსწავლობდი, იურა მესამე თუ მეოთხე კურსის სტუდენტი იყო. ჩვენ ყოველგვარი დაზვერვისა და განსჯის გარეშე მივეკედელეთ ერთმანეთს. ამისთვის საკმარისი აღმოჩნდა, რომ ღამე, კარავში, მოცახცახე სანთლის შუქზე, იურას თავისი ხაოიანი ხმით და არცთუ დახვეწული რუსულით, ზეპირად წაეკითხა ბოდლერის “ამაღლება”. Mმე მაშინ არ ვიცოდი, ლექსი ბოდლერისა თუ იყო და სასიამოვნოდ გამიკვირდა, უნებლიე პატივისცემა ვიგრძენი ამ სვანურქუდიანი ჭაბუკისადმი, რომელსაც ძალზე კოლორიტული გარეგნობა ჰქონდა: სულ ახალგაზრდა კაცი, უფრო ბიჭი, ვიდრე კაცი, უკვე სავსებით მელოტი იყო. ერთხელ ვეხუმრე: ნეტა როდის მოასწარი გამელოტება, შემთხვევით მელოტი ხომ არ დაიბადე-მეთქი? არაო, ამირანივით გველეშაპმა გადამყლაპა და მის მუცელში ჯდომისას გამცვივდაო, – მიპასუხა სიცილით. ამავე დროს, რკინისგან ჩამოსხმული სხეულით და, მართალაც რომ მოუქანცველი “მგლის მუხლით” გამოირჩეოდა, მთამსვლელად იყო დაბადებული, მზით დამწვარ ვაჟკაცურ სახეს უნათებდა მუგუზალივით თვალები, უტეხი პირდაპირობით რომ გიმზერდნენ. ისე მსუბუქად დადიოდა, თითქო ზამბარებზე დგასო. რაღაცნაირი პირველქმნილი, დედამიწისეული სიჯანსაღით სუნთქავდა და აშკარა ნიჭიერებას ბღუჯა-ბღუჯა აფრქვევდა: ლიტერატურის პრობლემებზე სიტყვა ვერ დავძარი, რომ არ სცოდნოდა, ლექსი ვერ ვახსენე, ზეპირად არ გაეგრძელებინა.
ერთ მშვენიერ დღეს, უფრო სწორად, საღამოს, ინსტრუქტორმა ალპინიადიდან ათი თუ თორმეტი კაცი გადაარჩია, მათ შორის, მე და იურაც და, ხვალ, სისხამზე, მყინვარწვერისკენ დავიძვრებითო, გვითხრა. ეს იყო დიდი სიხარული! სიტყვას არ გავაგრძელებ: მორენაზე, თოვლში თუ ყინულზე ჭანგებიანი ფეხსაცმელებით, “შტორმოვკებითა” და წერაყინებით ქანცისგამწყვეტი სიარულის შემდეგ (ღამე მეტეოსადგურში ვათიეთ, გრიგალი გლეჯდა არემარეს), კარგად იყო მოცრიატებული, მწვერვალზე რომ შევდგით ფეხი.
არ ვიცი, არსებობს თუ არა ჭეშმარიტი ბედნიერება. ალბათ, მაინც არსებობს, რადგან იმ წუთში იურაც და მეც ნამდვილი ბედნიერები ვიყავით. ჩვენს ფერხთა ქვეშე, მთელი კავკასიონი იყო გართხმული. იისფრად მოლივლივე, ქულა-ქულა ნისლეულიდან, აქა-იქ ამოჩრილიყო ჩამოთოვლილი გუმბათები ამათუიმ მწვერვალებისა. ჩვენ, რაღა თქმა უნდა, მათი სახელები არ ვიცოდით, მხოლოდ თეთრად მოსპეტილი იალბუზი იყო იოლად საცნობი. მერმე ნელ-ნელა ამოიწვერა მზე და იისფერ ღრუბლებს, აქა-იქ, მსუბუქი, ნარინჯისფერი ნაღვენთები მოეფინა. ცა იყო ლურჯი, ლურჯი, მოწკრიალებული, ისეთი, “ანგელოზს რომ დაინახავდა კაცის თვალი”.
ვიდექით ენაჩავარდნილები, შინაგანი თრთოლვით აყვანილნი, როც სულის სიღრმიდან დაძრული ნათლის ჩქერალი მთელ არსებას გისხივოსნებს ლბილი სიამით და გინდა ასე გაგრძელდეს დიდ ხანს, სამუდამოდ, რამეთუ ესაა ჭეშმარიტი მიახლება სამყაროს იდუმალ სულთან, სიყვარულთან, ღმერთთან. ინსტრუქტორის ხმამ გამოგვარკვია: დაშვების დროაო. მაშინ იურამ “შტორმოვკის“ ჯიბიდან არყის მომცრო, ბრტყელი ბოთლი ამოიღო და მომაწოდა, დაილოცეო, ჩვენს მიწა-წყალს გაუმარჯოს-მეთქი, ვთქვი, და ერთი ყლუპი მოვსვი, მერე იურამ მოსვა. მერე სათითაოდ ყველამ.
იმ დღიდან ბარე სამ ათეულ წელზე მეტი გასრიალდა. ამ ხნის მანძილზე, ვინ მოთვლის, სადღა არ გვიპილიგრიმია მე და იურას, რაღა არ გადაგვხდენია, რამდენჯერ გვიძინია თოვლზე თუ ყინულზე ჩახუტებულებს, რათა ოდნავ მაინც გაგვეთბო ერთმანეთი, ხოლო მძვინვარე ქარიშხალი შემზარავად ატყლაშუნებდა კარვის კალთებს, ხშირად მოუდღლეზია კიდეც და თავზე წამოუმხია კუნაპეტ წყვდიადში. დიახ, ბევრი რამ ყოფილა სამუდამაოდ დასამახსოვრებელი, მაგრამ მყინვარზე გატარებული რამდენიმე წუთი, მაინც სულ სხვა გახლდათ, არაფერზე გაიცვლებოდა, არც შეედრებოდა რამე.
ეგ იყო და, ჩვენ სამუდამოდ დავმეგობრდით. ხოლო ორი თუ სამი წლის შემდეგ, უნივერსიტეტი რომ დაამთავრა, იურამაც ჩვენს კაბინეტში დაიწყო მუშაობა ლაბორანტად – ფოლკლორის განხრით. ეს მართლაც ბედის გაღიმება იყო, წლების მანძილზე, დილიდან საღამომდე, ერთ ოთახში გვიწევდა ყოფნა, შეგვეძლო უხვად გვესარგებლა აკადემიკოს კორნელი კეკელიძის სახელობის უმდიდრესი ბიბლიოთეკით, მრავალი ისეთი წიგნი წაგვეკითხა, რაზედაც, ჩვეულებრივ, ხელი იშვიათად მიუწვდებოდათ. საღამოს კი დავუყვებოდით უნივერსიტეტიდან რუსთაველისკენ, მანძილს წაკითხულზე ბაასითა და კამათით გავლევდით, მერმე ჩავივლიდით შუაბაზრის ქუჩას და როცა მეტეხის ღვთისმშობლის დიდებული სილუეტი გაილანდებოდა, დავემშვიდობებოდით ერთმანეთს, რათა დილით კვლავ შევხვედროდით. მე ორთაჭალისკენ გავაგრძელებდი გზას, იურა ავლაბრისკენ გასწევდა, სადაც მის დეიდას პაწია ეზოიანი სახლი ჰქონდა. ოი, როგორ მივსტირი იმ დროს, გაფრენილი სიჭაბუკისა! ხშირად ვიკრიბებოდით ხოლმე პაწია სახლში, გუთნის ქუჩაზე, მაგიდასთან, ხახვით, პურით, ძეხვით და რაჭიდან ჩამოტანილი ალექსანდროულით რომ იყო გაწყობილი. ნოდარ ჩხეიძე, ოტია პაჭკორია, ზაალ ჟვანია, ალექსი ჭინჭარაული, რეზო სირაძე, გრივერ ფარულავა, ომარ გოგიჩაიშვილი, ჯუმბერ თითმერია, ვახუშტი კოტეტიშვილი, რეზო ინანიშვილი, თენგიზ ბუაჩიძე… ზოგჯერ, შედარებით უცხონი შემოგვემატებოდნენ, მაგრამ ჰარმონია არასოდეს იღვრებოდა: ჩვენ, გარდა ლიტერატურისა, გვაერთიანებდა დაუმცხრალი წყურვილი მშობლიური ქვეყნის წარსულის, აწმყოს, მომავლის მკაფიოდ გაცნობიერების, კულტურულ ფასეულობათა უღრმესი ფესვების წვდომის, მატერიალური კეთილდღეობისადმი და კარიერისადმი სრული გულგრილობა, კომუნისტური რეჟიმის მიმართ მკაფიოდ გამოხატული უარყოფითი დამოკიდებულება. საქართველოს რუსეთის უღლისგან გამოხსნაზე დაუცადებლად ვოცნებეოდით და ვცხოვრობდით როგორც შინაგანი ემიგრანტები. ვეძებდით და ვკითხულობდით სოლჟენიცინის “წრე პირველს”, “კიბოიანთა კორპუსს”, ჭკუიდან გადამყვან “არქიპელაგ გულაგს”, ახმატოვას “რექვიემს”, ნადეჟდა მალდემშტაიმის მემუარებს და სხვას. არამარტო ვკითხულობდით, ვავრცელებდით კიდეც.
<…>
რამდენიმე წელი, ზედიზედ, ფოლკლორულ ექსპედიციებში დავდიოდით. ეს იყო პროფესორ ქსენია სიხარულიძის მიერ კარგად მოფიქრებული და შორს გამიზნული ღონისძიება, რამაც, პირდაპირ უნდა ითქვას, ძალზედ მნიშვნელოვანი შედგები მოიტანა: გამოვლინდა და ფიქსირებულ იქნა მრავალი ნიმუში ზეპირსიტყვიერებისა, დღესაც რომ ელოდება თავის მეცნიერულ ჭირისუფალს. ქალბატონმა ქსენიამ შეაგროვა ოცამდე ახალგაზრდა ენთუზიასტი და გაგვიყენა ძნელ, ხიფათიან, გარნა უაღრესად საინტერესო გზებს. ექსპედიციებს ფართო, მე ვიტყოდი, უჩვეულოდ ფართო გეოგრაფიული არეალი ჰქონდა, სამი წლის განმავლობაში ზურგჩანთებითა და კარვებით დატვირთულებმა მოვიარეთ თითქმის მთელი საქართველო: მთიანი რაჭა, ლეჩხუმი, ქვემო და ზემო სვანეთი, წინა და უკანა ფშავი, ერწო-თიანეთი, პირიქითა და პირაქეთა ხევსურეთი, თუშეთი, ჩაღმა და წოვა, მთიულეთ-გუდამაყარი, ხევი… აღარას ვამბობ ე.წ. ბარის საქართველოზე, განსაკუთრებით კახეთზე, სადაც ჩვენ ძალიან ხშირად, თითქმის ყოველ შაბათ-კვირას ვიყავით სტუმრად.
აქვე უნდა ვთქვა: ხსენებულ ექსპედიციებს სხვა, არანაკლებ მნიშვნელოვანი მიზნებიც ჰქონდა: ჩვენ, უმეტესწილად ქალაქში, ასფალტზე გზრდილ ახალგაზრდა ინტელიგენტებს (იურასა და ზოგიერთ სხვას არ ვგულისხმობ), საშუალება მოგვეცა ახლოს გავცნობოდით ქართველი ერის ყოფას, ჭირსა და ლხინს, ადათ-წესებს, ხალხურ ლექსებში თუ ზღაპრებში გაცხადებულ სულიერ გულისწადილს, საუკუნოებით ნაგროვებ სიბრძნესა და სიქველეს, გაგვეთავისებინა სიტყვის მადლი და გემო, მივახლებოდით მამა-პაპისეულ ტაძრებს და სალოცავებს…
რა დამავიწყებს: ახლადნაწვირმარზე ღვარცოფადქცეულ არაგვს ხალვათი ბოგირი მოეტაცნა, მიდიოდა დ მიბღაოდა ვიწრო, კლდოვან კალაპოტში ჩაჭედილი. ვიღაცას ბოგირის მაგიერ წიფლის ლიტაო, გასხეპილი ხე გაედო, წყალი, სანახევროდ, ზედ გადასდიოდა. ლაშქრობა დღე გახლდათ და მთელი ექსპედიცია სალოცავისკენ მივიჩქაროდით, ხეზე გავლა, ძალიან სარისკო იყო, ნამეტნავად, ქალიშვილთათვის. დავღონდით, ჩამოვყარეთ ყურები. სხვა ბოგირამდე, როგორც გამყოლმა, იოსება გორელაშვილმა გვითხრა, რამდენიმე კილომეტრი უნდა გაგვევლო აღმართ-აღმართ. ახლაც არ ვიცი, რა ეშმაკი შემიჯდა, დავიჩემე, უნდ გადავიდე-მეთქი. მეცნენ, დამიშალეს, მეხვეწნენ, მაგრამ ამან უფრო გამახელა, არ დავიშალე წერას ატანილმა. მდინარე ყურისწამღებად მოგრუხუნებდა, ტალახიანი, შემზარავი. ფეხის დაცდენა ნაღდი სიკვდილი იყო, ჩაგიხვევდა და გაგაქრობდა უგზოუკვლოდ. შუამდე რომ მივედი, გავჩერდი, რყევა დავიწყე, თვალები ამიჭრელდა, შევატყვე, წავხდი კაცი, წამიც და და… – უცებ ხელის შეხება ვიგრძენი: იურა იყო. კაპრონის თოკი ეჭირა: მოდი, გადავებათო, – ჩამძახა… არ ვიცი, საიდან მოვარდა ძალა და სიმხნევე, ჩოჩვა-ჩოჩვით, როგორც იქნა, გავედით ასე გადაბმულები და ძალაგამოცლილები, პირქვე დავეყარეთ გაღმა ნაპირზე.
რა იყო ეს, ძმობა? მეგობრობა? თავგანწირვა? თვითონვე განსაჯეთ! ასეთი გახლდათ იგი: სანდო, მოუქანცველი, დაუზარებელი, დაუურვებელი, თანაც ბრწყინვალე მცოდნე ხალხური სიტყვიერებისა, მერმე და მერმე კიდევ უფრო დაიხვეწა და ერთი მნიშვნელოვანი სპეციალისტთაგანი დადგა ამ საქმისა, თუმცა, სამწუხაროდ, ცოტას წერდა, პრაქტიკოსი იყო უფრო. თუნდაც ის რად ღირს, რომ ჩვენი ექსპედიციის მიერ დაფუძნებული ტრადიცია მან კიდევ უფრო გააფართოვა და გააღრმავა: ფშავ-ხევსურეთში ზამთრის ექსპედიციებში მუშაობას ჩაუყარა ბალავარი. მოგეხსენებათ, ზამთარში მთის ხალხი შედარებით მოცლილია და მოსვენებული, თოვლ-ყინულეთში ჩაჩუმებულს, ბედითად განმარტოებულს, სტუმარი დ სასაუბროდ გულის გახსნა ღვთის გამოცხადებად მიაჩნია. იურამ იცოდა ეს, აიყოლიებდა რამდენიმე თანამოაზრეს, გაუძღვებოდა, მიჰკვალავდა წელამდე თოვლს, მიდიოდა, მერმე ჩაბუდდებოდნენ ხევსურეთის რომელიმე სოფელში, სვამდნენ ლუდსა და ჟიპიტაურს, აწიტებდნენ ცეცხლში, უსმენდნენ ენამზე “ხევსურ დანტეებს” და იწერდნენ, იწერდნენ, იწერდნენ… და მართალაც რომ ხურჯინებით ჩამოჰქონდათ უნიკალური ფოლკლორული მასალა.
ეს იყო იურა ჯაფარიძის მოქალაეობნრივი, თუ გნებავთ მამულიშვილური ვალი, რომელიც მან პირნათლად მოიხადა შთამომავლობის წინაშე.
შემომრჩა ერთი სურათი, რომლის უკანა მხარეზე წარწერილია თითქმის ყველა იმ სოფლისა თუ ადგილის სახელწოდება, სადაც ფშავში და ხევსურეთში ყოფნისას ვიმუშავეთ 1963 წლის ექსპედიციაში. ჩემთვის იმდენად სასიამოვნოა ამ ტოპონიმების გახსენება, რომ თავს ვერ ვიკავებ, მომყავს სია: დუშეთი, ბაზალეთის ტბა, ჟინვალი, მაღაროსკარი, ჩარგალი, შუაფხო, უძილაურთა, ხოშარა, ლაშარისგორი, ახადი, თამარის ხატი, უკანა ფშავი, ბარისახო, გუდანი, როშკა, არხოტის უღელტეხილი, არხოტი – ახიელი, ამღა, ჭიმღა, ბლოს უღელტეხილი, ბლო, დათვისჯვარი, ჭეჭყეთი, შატილი, ანატორი, მუცო, ხონისჭალა, არდოტი, ხახაბო, წუბროვანი, ხახმატი, ჩარგლის ჭალა…
და ყველა ამ ადგილში, მკაფიოდ, თვალნათლივ ვხედავ, გიორგი ჯაფარიძეს, განუყრელი სვანური ქუდით, სიცოცხლითა და ხალისით სავსეს, ნამდვილ სულსა და გულს ექსპედიციისას. მისი შუშხუნა იუმორი, ომახიანი შემოძახილი, პოეტური იმპროვიზაციები, დაღლისა და მოდუნების, ცხვირის ჩამოშვების უფლებას არავის აძლევდა.
<…>
ვხედავ:
იურა, ომარ გოგიჩაიშვილი, ნეტარხსენებული თედო ბექიშვილი და კიდევ ორი თუ სამი კაცი, როგორ მივათრევთ, უფრო სწორად, ჩოჩვა-ჩოჩვით მივაფხოკიალებთ მძიმე, მასიური საფლავის ქვას შოთა ჩანტლაძისა, ვაკის სასაფლაოს ჭიშკრიდან სამარემდე. ამ საქმიანობას მთელი დღე მოვუნდით. დავიქანცეთ, გავსავათდით, ბოლოს, მაინც მოვიტანეთ და სასტიკად მოშიებულებმა, ამავე ქვაზე გავშალეთ “პურმარილი”: ყველი, ძეხვი, არაყი… მაშინ იურამ თქვა: “იმდენი კაი კაცია წასული, აღარც კი ვიცი – აქ ჯობია თუ იქო”.
მაშინ უკვე დაწყებული გახლდათ ნაღვლიანი ფოთოლცვენა ჩვენი სამეგობროს ხიდან: ჯერ თემურ გორელიშვილი დავკარგეთ, მერმე ნოდარ ჩხეიძე დაიღუპა უღვთო სიკვდილით. მერმე ზაალ ჟვანიას უღალატა გულმა, შემდეგ ოტია პაჭკორიამაც მოგვტეხა ბეჭი და ბოლოს, ჩვენი უნაზესი დაიას, ლიანა შატბერაშვილის სამარის ამოვსებაც მოგვიწია თოვლიანი, გაყინული მიწით – მე და იურას…
* * *
<…>
მასში არაფერი იყო დუნე, “ფლაყვე”, ყოველთვის მშვილდის ლარივით მოჭიმულის და “მაგარის” შთაბეჭდილებას ახდენდა. მაგრამ აი, უკანასკნელი ორი წლის მანძილზე, როგორღაც “მოტყდა”, თვალები უთქმელი ნაღველით აევსო… არ წარიმართა ცხოვრება ისე, როგორც მას სურდა და ეოცნებებოდა. ეტყობა ამას ძალიან განიცდიდა, თუმცაკი ხმამაღლა თქმას ვით იკადრებდა ან სხვას აკადრებდა?
მატერიალურად გაუჭირდა, განსაკუთრებით მშობლების გარდაცვალების შემდეგ. ისე, როგორც მრავალმა ჩვენთაგანმა, მანაც ხელი მიჰყო რეპეტიტორობას, აბიტურიენტების მომზადებას – უმადურზე უმადურ, ქანცისგამწყვეტ შრომას, თანაც მისთვის ყოვლად შეუფერებელს. ეს დაახლოებით ისეა, არწივს რომ სადილების კეთება დაავალო. სიდუხჭირეს მაინც არაფერი ეშველა. იურა კი ფართო ჟესტებისთვის იყო დაბადებული: ხელგაშლილობა, სტუმართმოყვარეობა, გაცემა, გულუხვობა – ასეთი გახლდათ მისი ცხოვრების სტილი.
<…>
გიორგი ჯაფარიძე მძიმე წყალწყვის ხომალდი იყო, შორეული ცურვისთვის ნიშანდებული, მაგრამ “დამფერფლავმა წლებმა” (პასტერნაკი), ულმობლად შეუმუსრა ფერადი ოცნებანი, რკინის ჭანგებით დაუდუღრა სული, აშკარად დაანახა პირაშკმული უფსკრული – გათხრილი ადამიანურ სურვილებსა და შესაძლებლობებს შორის.
მახსოვს, ძველი ჩვეულებისამებრ, უნივერსიტეტიდან რუსთაველისკენ დავუყევით, დეკემბერ-იანვრის სამარცხვინო, ძმათამკვლელი ომიდან რამდენიმე დღის შემდეგ. პროსპექტი ჯერ კიდევ გაუწმენდავი იყო. “თბილისის” ჩაღამებული, ჩონჩხადქცეული სილუეტი, დაქცეული კაფე, სადაც ვინ იცის, რამდენი ლამაზი წუთი გაგვიტარებია ერთად, ქაშვეთის დაცხრილულ-დაფლეთილი ტანი და გუმბათი, მიწასთან გასწორებული პირველი სკოლა – შემზარავ, გამაოგნებელ შთაბეჭდილებას ახდენდა. ჩალეწილი ვიტრინის მინების ნამსხვრევებში შიშველი, ურცხვად ხელფეხგაფარჩხული მანეკენი ქალი ეგდო. მერმე ავარა ბიჭებმა სადღაც წაათრიეს სიცილ-ხარხარით. დავდიოდით, თან ვტიროდით მდუღარე კურცხლებით და არ ვცდილობდით ცრემლები ერთმანეთისგან დაგვემალა.
ჩემს წინ იდგა დაუდევრად ჩაცმული ხნიერი მამაკაცი, დღიურ საზრუნავისგან დამძიმებული და სურვილთაგან დაცლილი, მივდიოდით დანგრეულ-დამწვარ რუსთაველზე და ერთმანეთს შევჩიოდით სიდუხჭირისა და სიბეჩავის ამბავს, იმის საშუალებაც კი არ გვქონდა, რომ ბარში თითო კათხა ლუდი დაგველია (ძალიან ძვირი იყო, ჩვენი ღატაკი ჯიბე ვერ გაუძლებდა!)
უცნაური, ტრაგიკომიკური ამბავი მიამბო:
ერთი ციცქნა მიწა, რომელიც რაჭაში, აბარში ჰქონდა მამა-პაპით ნამემკვიდრევი, ნათხოვარი ცხენით მოუხნავს და ხორბალი დაუთესია. “ოცნებად მქონდა, საკუთარი პური მომეყვანა და მეჭმია ოჯახისთვისო”. ელოდა მოსავალს დიდი სასოებით, ღარიბი და ქილა ერბოსი არ იყოს, გეგმებს აწყობდა: ასე ვიზამ, ისე ვიზამო, მაგრამ თესლი არ გამოდგა თუ რა იყო, ერთიან დაბუგულა თურმე და ფინჩხაც ვერ მოუწევია ნალოლიავები ყანიდან.
აქ მთელი იურაა: კეთილი, გულუბრყვილო, მეოცნებე, რომელსაც, დონ-კიხოტისა არ იყოს, ძალიან უნდა, ამ “რკინის საუკუნეში ოქროს საუკუნე დაამყაროს”, მაგრამ ვერა, ვერ დაამყარა, რადგან ულმობელი რკინის საუკუნე მოურეველი აღმოჩნდა.
ბევრი ვიცინეთ, თუმცა, კაცმა რომ თქვას, რა იყო სასაცილო, აი, ამაზე იტყვიან, ცრემლიანი სიცილიო…
მერმე შორეული წლები გავიხსენეთ, მთაში რომ დავდიოდით. გავიხსენეთ განთიადი მყინვარწვერზე, ჩვენს ფერხთქვეშ გართხმული, გრანდიოზული კავკასიონი – მოლურჯო ნისლში ამომავალი მზის სხივებით რომ იყო გაცრიატებული… ორივენი ავღელდით, წავიდა, გაქრა, ქვიშასავით ჩაგვეპნა ცხოვრება თითებშუა…
იურამ თქვა:
ამასწინათ მესიზმრა, ვითომ მყინვარწვერზე ვიდექი, მაგრამ რაღაც შავი, მყრალი ფრინველი, ალბათ ყორანი, დამტრილებდა თავზეო.
ცუდად მენიშნა, მაგრამ არაფერი მითქვამს, უნებლიეთ გამახსენდა მისი მწარე ლექსი: “დარდისას გეტყვი”.
იურა იყო მაგალითი, ნიმუში იმისა, თუ უკუღმართი სოციალური ვითარება როგორ ანადგურებს, სპობს, მიწასთან ასწორებს ყველას, ვისაც მგლის კბილები და ბრჭყალები არა აქვს, ანდა, ზოგიერთი “ნაძირალა” ინტელიგენტივით, გაძრომ-გამოძრომის უნარი არ გააჩნია…
<…>
იგი სოფლის კაცი იყო დაბადებით, ფსიქიკით, მსოფლაღქმით, მაგრამ პროვინციელობისა არაფერი ეცხო, ნამდვილი ზოგადქართველი გახლდათ. ხასიათით და მეტყველების ინტონაციით თითქოს არქაულ შთაბეჭდილებას ახდენდა და ერთგვარ ანაქრონიზმად აღიქმებოდა ამ რკინის საუკუნეში. არ არის შემთხვევითი, მისი დაჟინებული ლტოლვა ხევსურეთისაკენ: იქაური ყოფა და ფოლკლორი განსაკუთრებით ესიტყვებოდა მის სულიერ მიდრეკილებას. ამიტომაც დაღალა, გააბეზრა დიდი ქალაქის უსაშველო აურზაურმა, დაშლილმა პლასტიკამ, ყალბმა, გულგრილმა დამოკიდებულებებმა, ფამილარობამ, სხვათა გასაჭირის წაყრუებამ… დაღალა მეცხრე სართულმა, უსახურმა არქიტექტურამ, შეკეტილმა ბინებმა… ის, როგორც ითქვა, ფსიქიკით სოფლის კაცი იყო, ხეების, ფრინველების, მდინარეების, ბალახის, ყვავილების, ბოჩოლას ალალი თვალების ხილვა მასში ადამიანისადმი, სიკეთისადმი რწმენას აღვივებდა. და როცა ქალაქში ყოველდღე ამას ვერ ჰპოვებდა, ზოგჯერ ცინიკური ხდებოდა. მაშინ იგი ძნელად მოსათმენი იყო და მისი ცინიზმი დამანგრეველ ძალას იძენდა, თუმცა, საბედნიეროდ, ეს იშვიათად ხდებოდა ხოლმე. ჩვეულებრივ კი, იურა დიდსულოვანი, მომთმენი, მიმტევებელი და სხვათა ჭირისა თუ ლხინის დაუმადლებლად გამზიარებელი კაცი გახლდათ.
მაშ რა იყო, რატომ მიაგო ცხოვრებამ ასე მწრედ, რატომ ასვა სამსალით სავსე ფიალა და ადამიანობის რწმენა შეურყია?
არასოდეს დამავიწყდება თოვლჭყაპიანი – ქარიანი დღე, 17 მარტი, 1993 წლისა. როგორც იტყვიან, ძაღლი არ გაიგდებოდა გრეთ, მაგრამ მამაჩემის დაბადების დღე გახლდათ და ვაკის სასაფლაოზე მივდიოდი, მივჩანჩალებდი. უცებ, მეტრო “თავისუფლებასთან” იურა შემომეფეთა, ისე საწყლად, უჩვეულო ტკივილით გამიღიმა, მაშინვე ვიაზრე, რაღაც ფარსაგი ტრიალებდა მის თავს. ისე ყველაფერი კარგად აგიხდეთ: თურმე, ორი სამი დღის უკან პირწმინდად გაუძარცვავთ. დღისით, მზისით, რკინის კარი გაუღიათ, სახლი მთლიანად გადაუქოთებიათ და წაუღიათ ყველაფერი, რისი წაღებაც კი შეიძლებოდა: ფული (მოწაფეებს წინასწარ მოვატანინე – დედის წლისთავისთვის მჭირდებოდაო), აგრეთვე შემორჩენილი ძვირფასეულობა, პაპის ნაქონი სმიტ-ვესონის რევოლვერი, რომელიც ახლა ძალზე ძვირი ღირს და მრავალი სხვა რამ. დარჩა ოჯახი უკაპიკოდ და უსახსროდ.
ვიდექით დამეხილები, ენაჩავარდნილები, ბეჩავნი, ამ ბნელი სამყაროს ნამქერში უგზოუკვლოდ ჩაჩუმებულები. იურა დინჯად, მწარე ღიმილით მამშვიდებდა: ჭირსაც წაუღია ყველაფერი, მხოლოდ ეგაა, ბაბუასეული რევოლვერი მენანებაო, როცა მომესურვებოდა, მაშინ შემეძლო თავის მოკვლა, ახლა რაღა უნდა ვქნაო… ამან მთლად მომიღო ბოლო. ო, რა გაუსაძლისი ურვა ალაპარაკებდა, როგორ სულის სიღრმემდე იყო შეძრული და შეურაცხყოფილი, რაც დანაკარგზე გაცილებით მძიმეა. პირქვე ჩამხობა და სიკვდილი მომინდა ბოღმისა და უილაჯობისაგან, შემრცხვა, შევძრწუნდი ჩემი უბედური ერის ასეთი არსმენილი, არგაგონილი დაცემის გამო. სად მიდიხარ-მეთქი? მუხის პარკეტი მქონდა მომარაგებული, უნდა დამეგო, იძულებული ვარ გავყიდო, უპურისფულოდ დავრჩიო. ავლაბარში მუშტრის საძებნელად მივდივარო.
ღმერთო, ჩემო, რა ბალღამი უტრიალებდა გულში, რა ნაღველი უდუღდა? მიდიოდა გიორგი ჯაფარიძე, ინტელიგენტი კაცი, პარკეტის გასაყიდად.
მეტი არაფერი!..
დღემდე ვერ მიპატიებია ჩემი თავისთვის, ვერც ოდესმე ვაპატიებ, თან რომ არ წავყევი, გვერდიდან რომ მოვწყდი. ახლა ვხვდები, საუბედუროდ, ძალიან გვიან, თუ როგორ სჭირდებოდა მაშინ ჩემი თანადგომა, მაგრამ ვერ ავუღე ალღო, თვითონ კი ამაყად არაფერი მითხრა, არაფერი მაგრძნობინა, წავიდა მარტოსული, მიუსაფარი, დამცირებული და შეურცხყოფილი.
როგორც კი საგაზაფხულო ამინდები დაიჭირა, იურამ, ჩვეულებისამებრ, რაჭისკენ გასწია და თან უმრწემესი ვაჟი – ლუკაც წაიყვანა. დიდ ხანს, დიდ ხანს აღარ გამოჩენილა. <…> ხნავდა, ბარავდა, თესავდა, მძიმე ფიზიკურ შრომას ეწეოდა და ისედაც მძიმე ჯანმრთელობა კვლავ უფრო გაიუარესა. თან, სანერვიულოც შეხვედრია: მიწების ახლებური განაწილებისას ჯეროვანი წილი არ არგუნეს თურმე…
უყვართ მიწა სოფელში, ნამეტანი უყვართ, “სხვისთვის” არ ემეტებათ და რას იზამ კაცი!
27 მაისს, ხუთშაბათს, მოულოდნელად, უნივერსიტეტში გადავაწყდით ერთმანეთს, შეხვედრა იმდენად უცნაური იყო, სიხარულით ხმა ვერ ამოვიღეთ, უსიტყვოდ ვეხვეოდით ერთმანეთს. პირკატა მეცა მისი ძალზე შეცვლილი გარეგნობის გამო: სახე თითქოს ჩამუქებულ-ჩაშავებული ჰქონდა, თვალები ჩაღამებული, თავი წაფერდებული, გამხდარი და ბეჭებში მოხრილი იყო. ხომ არ იავადმყოფე-მეთქი.Aარა, მაგრამ სერთოდ ვერა ვარ კარგადო. შემომჩივლა: სოფლის სკოლაში წვიმა ჩამოდის, როგორმე თუნუქი უნდა ვიშოვნო და გავგზავნოო, კაკლისოდენა სეტყვა მოვიდა, ყველაფერი გააოხრაო. მოდი, დავჯდეთ, ვილაპარაკოთ-მეთქი. არაო, მეჩქარებაო, კონდიციონერი უნდა გავყიდო, თორემ სულ უპურისფულოდ ვარო, ხვალ-ზეგ გნახავ და მერე ვილაპარაკოთო.
და წავიდა გიორგი ჯაფარიძე, ინტელიგენტი კაცი კონდიციონერის გასაყიდად.
მეტი არფერი.
საუბედუროდ, “ხვალ-ზეგ” ჩვენ ვეღარ შევხვდით ერთმანეთს, კვირას, 30 მაისს, იგი გარდაიცვალა.
მერმე მიამბობდნენ:
შაბათს თავი ვერ უგრძვნია კარგად, მაგრამ მაინც წასულა უნივერსიტეტში, დიპლომანტთან შესახვედრად. ფოლკლორის კაბინეტში ცუდად გამხდარა, ველური ტკივილები დასწყებია გულისა. სახეზე მთლად გაშავებულა. რაღაც წამლები მიუციათ სახელდახელოდ, მომჯობინებულა და ასე, ერთი საათის შემდეგ, სახლში დაბრუნებულა. უთხოვიათ: გაგაცილებთო, მაგრამ გაჯიქებულა და არავინ გაუყოლებია. შეეტენა გადაჭედილ ტროლეიბუსში. მერმე გაჩერებიდან იარა ფეხით, მერმე ლიფტით… მეუღლისათვის, ბავშვებისათვის არაფერი უთქვამს – დაფეთდებიანო (აქაც მთელი იურაა!), დაწვა და მთელი ღამე მარტომ გაატარა. ღმერთო ჩემო, ვინ იცის, ვინ გაიგებს, როგორი იყო ის ღამე? კოშმარული ტკივილი ჰქონდა? ითმენდა? ცოლ-შვილის დაძახება უნდოდა და მათი ძილის გაფრთხობას მოერიდა? ან იქნებ ტკბილ სიზმრებში იყო, საამოდ უფშვენდა სული, ეზმანებოდა თავისი ეზოს მუხა და კვიპაროსი, ლუკა, რომელიც რაჭაში ჰყავდა დატოვებული, ან იქნებ მამა, ან ბაბუა – თეთრწვერა, კეთილი, დამაშვრალი? ვინ იცის… მე კი მგონია, მინდა მეგონოს, რომ მის სიზმრისეულ ხილვებში ნელ-ნელა ამოიზარდა, ამოიბურცა და გამყარდა მყინვარწვერის ყინვით ნაკვეთი თავი, რომელზედაც იგი მკვიდრად იდგა და ხელაწეული, ძველებურად, ავაზასავით შემართებული, ესალმებოდა ამომავალ მზეს და მარადისობას.
* * *
არის ერთი სიმღერის ჰანგი, რომელიც ჰამლეტ გონაშვილმა გიორგი ლეონიძის ცნობილ ლექსს “შინ მოუსველო სადა ხარ” მიუსადაგა და გუნდის თანხლებით ჩონგურზე დაამღერა. ვისღა არ მოუსმენია ეს სიმღერა, რომელიც, ალბათ, არ გადავაჭარბებ თუ ვიტყვი, მისტიურ შთაბეჭდილებას ახდენს, ვითარცა გადაძახილი, შეხმიანება სოფლისა და ზესთასოფლისა. მახსოვს, ერთხელ, მეგობრულ სუფრასთან, სწორედ ეს სიმღერა წავიღიღინეთ. იურამ გაგვაჩერა: მოდით, გვთხოვა, სხვა სიტყვებზე ვიმღეროთო და გვიკარნახა:
ტიალი წუთისოფელი, ეს რა უღმერთოდ მამექცა,
ბედის ჯეირანზე ვიჯექ, გადმომაგდო და გამექცა.
ტექსტი კარგად მოაჯდა მელოსს. ვიმღერეთ და მშვენივრადაც გამოგვივიდა. ეს ლექსიო, გვითხრა იურამ, ერთი მიტოვებული საფლავის ქვაზე ამოვიკითხეო, ქვა დრო-ჟამისაგან გალეულ-გადარეცხილი იყო, მიწაში ღრმად იჯდა და წარწერა ძლივს ამოვიკითხეო, იურას უჩვეულოდ მაღალი, თითქოს ხაოიანი პირველი ჰქონდა, ერთხელაც რომ მოგესმინა, აღარასოდეს დაგავიწყდებოდა. ეს ხმა მთათა ორწოხებისთვის, ან გაშლილი სივრცეებისთვის იყო ნაშობი და ოთახის კედლები აშკარად ევიწროვებოდა. ასეთი ხმებით მღეროდნენ, ალბათ, ჩვენი ამაყი წინაპრები “რაშოვდას”, და “მაღლა მთას მოდგას”.
მაგრამ ეს ლექსი, საბედისწერო, ნაღვლიანი ლექსი რაღა იყო ნეტავ?
ბედის ჯეირანზე ვიჯექ, გადმომაგდო და გამექცა…
ნუთუ გულმა უგრძნო, წინათგრძნობამ ააფორიაქა? მართლა ნახა წარწერიანი, გალეული საფლავის ქვა, თუ, მოიგონა? არ ვიცი, მაგრამ ლექსი რომ ბედკრულ იღბალზე გოდებდა, ცხადია.
ტიალი წუთისოფელი მართლაც უღმერთოდ მოგექცა ჩემო ამაყო და გულსაწყალო, ჩემო სვანურქუდიანო მეგობარო, ჩემო გივარგი.
24 აგვისტო – 9 სექტემბერი
1993წ. – გომბორი – თბილისი
© არილი