ახალბერძნულიდან თარგმნა თათია მთვარელიძემ
ხიდთა შესაქმე
ადამიანებისა და საქონლის და ადამიანის როგორც საქონლის თავისუფალი გადაადგილების თანამედროვე, გლობალიზებულ პეიზაჟში მყოფებს ხშირად გვიწევს სიძულვილის ენის დათმენა.
ჩვენ მუდმივი თავდაცვისა და თავდასხმის პირობებში ვიმყოფებით. გამუდმებით ვიცავთ თავს სხვისგან, უცხოსგან, განსხვავებულისგან. მისი განადგურება გვინდა, გვსურს სასიცოცხლო სივრცე წავართვათ, აღვგავოთ იგი პირისაგან მიწისა.
და აქ ისმის შეკითხვა: თეატრი რას შვრება ამ დროს? დღეს, როცა ყველაფერი ერთგვაროვანდება, შეძლებს კი თეატრი გადოს ხიდი სხვასთან, უცხოსთან, ამოუცნობთან?
ლტოლვილთა უზარმაზარი ნაკადი იბრძვის იმისთვის, რომ გაექცეს დაბომბილ ქალაქებს. იმ შემთხვევაში, თუ ხმელთაშუა ზღვის წყლებში ჩაძირვას გადაურჩებიან – ისინი თანამედროვე საკონცენტრაციო ბანაკებს ავსებენ და იქ იხრჩობიან. დღევანდელი მეგაპოლისების ვირტუალური რეალობის სენაკებში გამოკეტილი, გაღატაკებული მოქალაქეები კი ამ დროს მათსავე მახრჩობელა პრივატულობაში არიან ჩაფლულნი.
ესაა გარობოტებულ არსებათა სამყარო კონტროლისა და რეპრესიების ტექნოკრატიული და ტოტალიტარული სისტემით, რომელიც ცხოვრების ყველა სპექტრს მართავს.
და აქ კვლავ ისმის შეკითხვა: მოახერხებს თეატრი გადოს ხიდი ჩვენს თანამედროვე ტრავმასთან?
მოქალაქე ხელმძღვანელობს და მოქმედებს პოლიტიკური და ეკონომიკური ინტერესებიდან გამომდინარე, საინფორმაციო ქსელებისა და საერთო აზრის ფორმირებაზე ამბიციის მქონე კომპანიების მითითებებით. სოციალური მედია, რაც არ უნდა ამარტივებდეს იგი ცხოვრებას, კარგ საკომუნიკაციო ალიბის წარმოადგენს, ვინაიდან გვთავაზობს უსაფრთხოებისთვის აუცილებელ დისტანციას სხვისგან. თანამედროვე ადამიანები ურთიერთობენ, მაგრამ არ თანაარსებობენ, ფართოდ გავრცელებული სხვისადმი შიშის შეგრძნება მართავს მათ ფიქრებსა და ქმედებებს.
და ისევ შეკითხვა:
– შეგვწევს კი ძალა მივაყურადოთ იმ SOS-ს, რომელსაც ჩვენი ეპოქა გამოსცემს? აქვს უნარი თანამედროვე თეატრს, გამოხატოს შეშფოთება ადამიანის იმ მდგომარეობის გამო, რომელსაც 21-ე საუკუნე აყალიბებს?
– შეიძლება თუ არა, რომ თეატრი არსებობდეს როგორც ერთგვარი ღია, დემოკრატიული სივრცე სოციალური, ეგზისტენციალური, პოლიტიკური, ონტოლოგიური პრობლემებისთვის; როგორც ერთგვარი სახელოსნო განსხვავებულობათა სიმრავლის თანაარსებობისათვის?
– შეგვიძლია გავდოთ ხიდები ენებს, სკოლებს, ეროვნულ ტრადიციებს, ეპოქებს, ტენდენციებს შორის ისე, რომ მხედველობაში არ მივიღოთ სოციალური ტრავმა?
სამყარო რამდენადაც ჰგავს ნამდვილს, იმდენად შორს არის რეალობისგან – საგანთა მაცოცხლებელი მოძრაობისგან. ესაა ერთგვარი პარალელური სამყარო, შექმნილი იმისთვის, რომ ადამიანებმა ჩამნაცვლებლებით იცხოვრონ, ფიზიკურ საჭიროებათა მიღმა. ჩვენმა ეპოქამ ჩამოაყალიბა დავიწყების მექანიზმი, ავტონომიური გახადა იგი და ამით გაჟღინთა ჩვენი ყოველდღიურობა.
მაგრამ როგორ უნდა იცხოვრო მეხსიერების ანუ ჭეშმარიტების გარეშე? ვინაიდან ჭეშმარიტების ძიება მოითხოვს მიმართო მეხსიერების მასაზრდოებელ არხს.
გლობალიზაციის ეპოქას სულაც არ აწყობს შემოქმედებითი შეხვედრა მეხსიერებისა დროსთან, მითისა – სიტყვასთან, პირიქით – ამ ფუნდამენტურ პრინციპებს ავტორიტარულ, შემზღუდველ, რაციონალისტურ სისტემას უქვემდებარებს.
შემოქმედის უთანხმოება არღვევს საერთო დისკურსს, საზოგადო სივრცეს, საზოგადო დროს, საზოგადო გონს… ეს არის დროის ტრავმული რღვევა, ეს არის დროითვე რღვევა დროში, ესაა მითის შინაგანი სისხლდენა და მისი რეკონსტრუქცია.
როგორც ჰაინერ მიულერი – თეატრალური ოლიმპიადის დამფუძნებელი წევრი განმარტავს: „მითი არის აკუმულატორი, ერთგვარი მანქანა, რომელზეც შეიძლება მუდმივად ემაგრებოდეს სხვა მანქანები. იგი ენერგიის გადამზიდავია, მანამ სანამ მზარდი სიჩქარე არ ააფეთქებს ცივილიზაციის ციკლს“, მე კი დავამატებდი – ბარბაროსობის ციკლს.
და აქ მინდა გავიხსენო 22 ოქტომბრის ღამის ამაღელვებელი მოვლენა, როდესაც ჩილეში, სანტიაგოში, მოძრაობის აკრძალვით განპირობებულ მომაკვდინებელ სიჩუმეში, აივანზე გამოვიდა ერთი მეცო-სოპრანო და გასაოცრად იმღერა ერთ-ერთი არია. მოსახლეობა ფანჯრებსა და აივნებს მიაწყდა, შეძახილებით უკრავდნენ ტაშს. ეს მოვლენა ელექტროტალღასავით გადაედო უბნიდან უბანს. სოპრანო სიმღერას განაგრძობდა, მხიარულება და შეძახილები გახშირდა, გამრავლდა მანამ, სანამ ეს ყველაფერი მოთხოვნათა რიტმულ სლოგანად არ იქცა. აი, სწორედ იქ, იმ დროს მიულერისეული მანქანა შეიქმნა – სიცოცხლის პროექტორმა მომავალს მიანათა, მაშინ როდესაც თეატრის პროექტორი დღესაც დამაბნევლად აგრძელებს მხოლოდ საკუთარი თავის განათებას.
მითის შესახებ
მინდა მითის იმ ასპექტებზე გავამახვილო ყურადღება, რომლებიც გაუჩინარების საფრთხის წინაშე დგას.
მითს საოცარ მიზიდულობას იწვევს ადამიანში. მას შესწევს ძალა საკუთარ ტრაექტორიაზე გადმოიყვანოს იგი. ამიტომაც ევროპაში ყოველთვის იყო და დღემდე დგას აუცილებლობა იმისა, რომ მითი განჯადოვდეს და მასზე დაკვირვება რაციონალური პერსპექტივიდან მოხდეს. ხშირად მითი ყავარჯენივით გამოიყენება საიმისოდ, რომ ფეხზე მყარად იდგნენ ეროვნული იდენტობები. ამგვარი აკვიატება კი ყოველთვის იყო და რჩება სახიფათო მოვლენად. თუკი მითს მოვგლეჯთ მისი ბნელი ფესვებიდან, ვეღარ შევძლებთ მისი გასაოცარი ენერგიის გამოყენებას მომავლის რესურსად და ჩვენდა უნებურად, ერთგვარ მონსტრს შევქმნით მისგან. სწორედ ამგვარ მონსტრად მოგვევლინა ფაშიზმი.
მითი სახიფათოა, ვინაიდან იგი განეკუთვნება უჩვეულოსა და უცნაურის სამყაროს, თუმცა, ამავდროულად, იგი არის ერთგვარი გასასვლელიც ამ სამყაროსკენ. მითის საშუალებით კავშირს ვამყარებთ საგანთა ბნელ მხარესთან. მითი იწვევს ძრწოლას, ვინაიდან იგი განგვიცხადებს მოუთვინიერებელს, ძალადობრივს, ანუ იმას, რისი დამორჩილებაც ცივილიზაციას არ შეუძლია. მითი არის კაცობრიობის კოშმარი, თუმცა სწორედ ამ კოშმარიდან იბადება ადამიანი. კოშმარი არის „კაცობრიობის სამშობლო“, „გაურკვევლისა და უჩვეულოს“ განზომილება და გადამწყვეტ როლს თამაშობს იგი ადამიანის ცხოვრებაში.
ამ სახის კითხვებზე ჩვეული რეაქცია იმთავითვე წარმოადგენდა სირთულეთა და დაძაბულობათა განმუხტვის ერთგვარ მცდელობას, რომელიც შობს უჩვეულოს იმით, რომ მიმართავს ჰუმანიზების ტექნიკას, რაც ადამიანური გამოცდილების შელამაზებას ისახავს მიზნად. მაგრამ ადამიანი საკუთარ თავზე ყველაფრის მორგებით, არსებითად უარყოფს ყველაფერს, რაც კი „არაადამიანურია“, განუდგება ცხოვრების ამოუცნობ, ბნელსა და დაფარულ მხარეს, ხელს უწყობს და წარმოაჩენს ნაცნობსა და შინაურს, ჩვეულს – ჰუმანიზებისა და შელამაზების პროცესების მეშვეობით.
ადამიანი გაუთავებელი და ამაო მოქმედებით ცდილობს შეავსოს უფსკრული, გადაახტეს მას და გააქროს, მალავს მას მეტაფორებისა და მითითებების საშუალებით, ცდილობს არაპირდაპირი გზით განმარტოს გამოუთქმელი. თუმცაღა, კოშმარი ინახავს ღია უფსკრულს და უარს აცხადებს „გამოუთქმელის“ მოთვინიერებაზე.
მითის სიღრმის კვლევით, შემოქმედი საკუთარ თავისუფლებას პოვებს. იწვრთნება „უცნაურის“ ძიებაში ანუ იმის ძიებაში, რასაც ვერ იგებს და ცდილობს, რომ გაიგოს. ეძიებს განუჭვრეტელს, უჩვეულოს, პარადოქსულს. „უცნაურის“ სამსხვერპლოზე გააქვს თავისი სხეული, განუწყვეტლივ სვამს შეკითხვებს და მუდამ დილემათა წინაშე დგას.
სპექტაკლის ესთეტიკას განაპირობებს სხეულის დინამიკური კავშირი მითთან, დროსა და ხსოვნასთან. ამ კავშირის საშუალებით დაისმის ფუნდამენტურად ონტოლოგიური შეკითხვა: „რასთან გვაქვს საქმე?“. ესაა შეკითხვა, რომელსაც, ბუნებრივია, საბოლოო პასუხები არ გააჩნია, მაგრამ განუწყვეტლივ აღძრავს შემოქმედს ადამიანური გამოცანის მრავალწახნაგოვან განზომილებათა, სიტყვისა და ხმის ფესვების სულ უფრო და უფრო ღრმად საკვლევად.
მითი უნდა დაფასდეს არა მხოლოდ მისი ნარატიული და სიმბოლური ფუნქციის გამო არააღქმად რეალობასთან კავშირში, არამედ იმ ყველაფრის მყისიერად გამოცხადების უნარის გამოც, რასაც კი სხეული და სული მალავს საკუთარ თავში.
მითი კიდევ უფრო ახლოს მიდის ინდივიდთან, წარმოგვიდგება რა მეხსიერების ფორმით, და ეს გადამწყვეტი შემობრუნება შიგნითა მიმართულებით აღმოგვაჩენინებს შინაგანი ენერგიის მდიდარ მარაგებსა და ფსიქოსომატურ ფუნქციათა მთელ წყებას.
სხეული და ხმა იქცევა მეხსიერების ერთიან ადგილად და აქ უკვე მითს ამბების თხრობა კი აღარ აინტერესებს, არამედ მეხსიერების აღდგენა. სხეული გადადის არაცნობიერში დაბრუნებისა და ტრანსცენდენტურ მდგომარეობაში და როგორც ინდივიდუალურ, ისე კოლექტიურ დონეზე საუბრობს ან, უფრო მეტად – გაჰყვირის რაღაც ახალ ენაზე და ცდილობს ახალი მითის რეკონსტრუქციას.
მითიდან მეხსიერებასა და სულზე გადასვლა, თავისი გამორჩეული მითური პროტაგონისტის – დიონისეს შუამავლობით, ღრმად ამოიტვიფრება იმ შემოქმედის სხეულსა და სულზე, რომელიც სხეულის ენერგიის მატარებელ კომპონენტებს იკვლევს და მათი საშუალებით ეძიებს თავის წარმომავლობას, მოგონებებს, ხილვებს. უფრო მეტიც, შეუძლებელია არსებობდეს ხილვა იმ ცოდნის გარეშე, რომელიც თითოეული ინდივიდის ძარღვებში, სისხლსა და ენერგიაში ძევს, და რომელიც მრავალფორმიანი და ამოუწურავია.
დღევანდელ გარდამავალ ეპოქაში ჩვენ მოწმენი ვხდებით არაერთი კატასტროფული ცვლილებისა სხვადასხვა საფეხურზე. საკმაოდ ბევრი შემოქმედის საფიქრალიც ისე, როგორც არასდროს, დღეს ღიაა ახალი ხერხების გამოსაკვლევად, იმ უფსკრულთა საკვლევად, რომლებიც გვემუქრებიან, და იმ სტერილურ დოგმატურ მოსაზრებათა ახალი ინტერპრეტაციებისთვის, რომლებმაც სამყარო კატასტროფის პირას მიიყვანეს და ადამიანური არსება ადამიანობისგან განძარცვეს.
ამიტომაც დგას აუცილებლობა, შევქმნათ, გამოვიგონოთ ახალი ფსიქოფიზიკური და სომატოცენტრისტული ფილოსოფია, რომელიც შორს დგას სხეულისა და სულის, მითისა და სიტყვის, სახელდებულისა და ანონიმურის, სემიოტიკურისა და სიმბოლურის შესახებ არსებული უნაყოფო აკადემიური და ასევე პოსტმოდერნისტული მოსაზრებებისგან, იმისათვის, რომ გავხსნათ ახალი ფილოსოფიური სივრცე, რომელშიც შევძლებთ ურთიერთსაწინააღმდეგოთა ჰარმონიულ დაწყვილებას.
ჩვენ უნდა ვფოკუსირდეთ ცხოვრების თხრობის ახალ ხერხზე, განვმარტოთ იგი არა წინასწარ ზუსტად განსაზღვრული იმ მითის ტერმინოლოგიით, რომელიც მცირერიცხოვანი ელიტის პატივმოყვარეობას აკმაყოფილებს, არამედ იმ ტერმინებით, რომლებიც მიზნად ისახავს სამყაროს გაადამიანურების უფრო შედეგიანი, ახალი ხერხების აღმოჩენას.
ნეოლიბერალიზმს სულაც არ აწყობს შემოქმედებითი შეხვედრა სხეულისა სამყაროსთან, მეხსიერებისა – დროსთან, მითისა – სიტყვასთან. დროის რღვევა დროშივე – აი, ეს არის მითის შინაგანი სისხლდენა და მისი რეკონსტრუქცია.
[1] თანამედროვე თეატრის ერთ-ერთი უდიდესი შემოქმედის – თეოდოროს ტერზოპულოსის ეს ორი მანიფესტი ხელოვნების საერთაშორისო ფესტივალის – „საჩუქარი“ – ფარგლებში შეიქმნა. ტექსტები თეოდოროს ტერზოპულოსმა მოხსენების სახით წარადგინა თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში, 2023 წლის 22 ოქტომბერს თსუ კლასიკური ფილოლოგიის, ბიზანტინისტიკისა და ნეოგრეცისტიკის ინსტიტუტის მიერ ორგანიზებულ შეხვედრაზე.
© არილი