ბინაში ჩუმად შესვლა წარმოუდგენელია, რკინის კარი ხმაურით იღება, ხის იატაკი ყოველ ნაბიჯზე ჭრიალებს, თან რაც უფრო მეტად ცდილობ არ იხმაურო, მით მეტად ხმაურობ — ეგაა სიჩუმის წესი. სიჩუმეა. სიჩუმეა და სიმშვიდე. ქურთუკს საკიდზე ვკიდებ, ფეხსაცმელს ვიხდი და კარადაში ვდებ. ჯერ გოგოების ოთახისაკენ მივდივარ, ვუყურებ, სძინავთ — მშვიდად. არ ვკოცნი, მეშინია არ გავაღვიძო, ხანდახან პირჯვარს ვწერ… არ ვიცი, ნერვული ტიკია თუ დროა ეგეთი, თუ დროა ნერვული, თუ, როგორც არის… აბაზანაში ხელ-პირს ვიბან და საძინებლისკენ მოვდივარ. მარიამსაც სძინავს. საწოლზე ვჯდები. მძიმედ. დაღლილი? უფრო მხრებჩამოყრილი… მაგრამ დანებებული არა. დანებების არც უფლებაა და არც ფუფუნება. ზურგი და მხრები მტკივა. ძალიან ხმადაბლა და ძლივს გასაგონად ვამბობ, არა — ამოოხვრას ვაყოლებ:
– ჩვენ გადავრჩებით — არ ვიცი ჩვენ ვინ ვართ. ოჯახი? სამეგობრო? სანაცნობო? თუ მთელი ქვეყანა. მაგრამ ვიცი, რომ: ჩვენ გადავრჩებით!
მერამდენე წრეა? მერამდენედ ვბრუნდები ასე მხრებჩამოყრილი და ტირილის პირას? სიგიჟის განმარტებაც ხომ ეგ არის, ყოველ ჯერზე აკეთო ერთი და იგივე და ყოველ ჯერზე სხვადასხვა შედეგს ელოდო. ჰოდა, რუტინა სიგიჟედ და სიგიჟე რუტინად როდის მექცა? როდის გვექცა?
ხუთი ოქტომბერია. გუშინ ყალბი არჩევნების და ცრუ რევოლუციის პრემიერა გვქონდა ქვეყანაში. და არჩევნები რომ საზიანო იყო და რევოლუციამ კიდევ ერთხელ გაუსვა ხაზი, რამხელა მსხვერპლი შეიძლება მოჰყვეს ინფანტილიზმს. კიდევ რამდენი, უდანაშაულო და გულანთებული ახალგაზრდა წავა ციხეში ჩვენში დამკვიდრებული კი არა, ფესვებგამდგარი სიგიჟის გამო?
ყველა ოდისევსი თავის ითაკას უბრუნდება, როგორც მე ჩემს სახლს, როგორც შენ შენსას… ითაკა კი წარსულია… სხვა არაფერი. ვეცდები ავხსნა…
ოდისევსზე კავაფისის,
დაბრუნებაზე ნიცშეს,
წარსულზე გოსპოდინოვის,
საქართველოზე კი წერედიანის გარეშე ვერ ისაუბრებ… ეგ ოთხი დაგვჭირდება და მილან კუნდერაც.
ვერც ვხვდები, საიდან დავიწყო? მუდმივად განმეორებადობის სიგიჟიდან თუ იმ საგიჟეთიდან ყოველდღე, სულ უფრო და უფრო მეტად რომ გვტოვებს წარსულში თუ მახინჯი წარსულიდან, ბერწი აწმყო რომ შობა და მომავლის ყველანაირი იმედი მოგვისპო?
იმით დავიწყოთ, რაც მეორდება, მესამდება, მეოთხდება — თაობიდან თაობაზე გადადის და თითქოს არც იცვლება, მაგრამ უფრო და უფრო მძიმდება და რთული სათრევი ხდება. მოდი, მუდმივად განმეორებადობის იდეით დავიწყოთ, მილან კუნდერათი, რომელიც ჰიტლერის შესახებ წიგნს ფურცლავს და ზოგიერთი ფოტო გულს უჩუყებს, ომის პერიოდში გაზრდილს, რა თქმა უნდა, ბავშვობას ახსენებს.
“ზოგიერთ ჩემს ნათესავს, ჰიტლერის საკონცენტრაციო ბანაკში აღმოხდა სული; მაგრამ რა არის მათი სიკვდილი იმასთან შედარებით, რომ ჰიტლერის ფოტოებმა ჩემი წარსული ცხოვრება მომაგონა, ხანა, რომელიც აღარასდროს განმეორდება ჰიტლერთან შეგუება წარსულის გამეორების უარყოფაზე დაფუძნებული მსოფლიოს ღრმა ზნეობრივ გარყვნილებაზე მეტყველებს, რადგან ასეთ მსოფლიოში ყველაფერი წინასწარ შენდობილი და, ამდენად, ყველაფერი წინასწარ ნებადართულია.”[1]
ჩვენ იმ სამყაროში ვცხოვრობთ, სადაც შევთანხმდით, რომ წარსულს არ გავიმეორებთ და სადაც არაფერს ვიმეორებთ წარსულის გარდა და სადაც ვერც ვხვდებით, აწმყო ისტორიად როდის იქცევა, როდის ყალიბდება, როდის იხრწნება, ლპება და გვწამლავს. და ასე მოწამლულებმა “ჯოს” კი შევცვალეთ შეძახილით “ბოლომდე”, მაგრამ ბოლომდეც ვერ ვიწამეთ, რომ თუ ჩვენ ვიბრძვით ბოლომდე, მტერიც ბოლომდე გვებრძვის და რომ ომი ბრძოლებისგან შედგება და ორს რომ მოიგებ, მესამისთვისაც უნდა ემზადო, ანდაც პირიქით, სამს თუ წააგებ, მეოთხედაც მოგიწევს გაიბრძოლო, რომ ერთხელ და სამუდამოდ აღარ განმეორდეს წარსული აღარც თავისით და აღარც ჩვენით, რომ იმ ქუჩაზე არ დაბერდე, სადაც დედაშენი და მამაშენი, სადაც ბებიაშენი და ბაბუაშენი, რომ იმ ქუჩაზე არ დაბერდნენ შენი შვილები, სადაც შენ ბერდები, რომ ერთხელ გამეორებულს, აკვიატება სჩვევია, რადგან წარსული მარტივი მელოდიაა, ბევრჯერ ნამღერი და ნაღიღინები, გულში და ტვინში გამჯდარი და თუ აიკვიატე — სიკვდილის კარამდე მაგას იღიღინებ.
არ გამოვა ძველისგან ახალი და ვერც მილიონჯერ მოღალატე პოლიტიკოსები მოიშლიან კიდევ ერთ ღალატს, ვინც ერთხელ გაგწირა მეორედაც იმავეს გიზამს და მესამედაც და, მეოთხედ კი, ის კი აღარ, მე და შენ ვართ დამნაშავე, რომ ვენდეთ და ავყევით თუ გავყევით.
ეგეთი სიმწარეა, ამ წამს მომავალი არ ჩანს და იქ, სადაც მომავალი არ ჩანს, ყველაფერი წარსულია და ერთადერთი, რაც შეგიძლია, აწმყოში მყარად დგომაა, მშვიდად დგომაა, ლოდინში დგომაა, არ დანებება და არ შეგუებაა, არ ისმის რევოლუციის ხმა, ეგ რაც კარზე გვიკაკუნებს, ცვლილებები კი არა, დიქტატურაა, აუტანელი სტუმარი, სულ ოდნავ შეღებული ღრიჭოდანაც რომ შემოვა და იმდენ ხანს დარჩება, რამდენ ხანსაც შეუძლია.
“საფრანგეთის რევოლუციას მუდმივად გამეორება რომ ეწეროს, ფრანგული ისტორიოგრაფია რობესპიერით ნაკლებად იამაყებდა. მაგრამ რადგან ლაპარაკია იმაზე, რაც აღარ განმეორდება, სისხლიანი წლები ცარიელ სიტყვებად, თეორიად, სასაუბრო თემად გადაიქცა, ბუმბულზე მსუბუქი გახდა და თავზარს აღარ გვცემს. წარმოუდგენელია განსხვავება ერთხელ მოვლენილ რობესპიერსა და იმ რობესპიერს შორის, რომელიც მუდმივად ბრუნდება ფრანგებისთვის თავის წასაცლელად”[2]
ჩვენი რობესპიერი კი ბრუნდება და ბრუნდება, სხვადასხვა სახით და სხვადასხვანაირად – ალესილი გილიოტინით და ჩვენც მუდმივად, ჩვენი ნებით და სურვილით ავდივართ ეშაფოტზე და გმირებად ვკვდებით. ეს ქვეყანა კი გმირებს რომ ივიწყებს, ეგეთი უნდა, აბა, ჰკითხე რიგით თბილისელს სინამდვილეში რა ჰქვია ბელინსკის ქუჩას. ან იქნებ ის მაინც გავარკვიოთ, ლენინის მოედანს რომ თავისუფლებისა დაერქვა და ლენინის მაგივრად წმინდა გიორგის ძეგლი გვიდგას, იქვე, ორ მეტრში, რატომ შემოგვრჩა გრიბოედოვის თეატრი და თუ მაგას ვერ ვუპასუხებთ, იქნებ იმაზე დავფიქრდეთ, თუ რატომ დაქრიან ჩვენი ახალგაზრდები “იანდექსის” ორთვალებით. იმ “იანდექსის”, აფხაზეთი პიცის ნაჭრად, სამაჩაბლო კი დონატად რომ გვიქცია ქვეყნის რუკაზე, და თუ მაგაზეც ვერ ვფიქრობთ და თუ წარსულს საკუთარ თავში ვერ ვიაზრებთ და ყოველდღიურ წვრილმანებში ვერ ვამარცხებთ, გილიოტინაზე რა გვინდა? რანაირი გმირები ვართ?
რა მაგნიტია იმპერია, რომ ჯერ თავს გატყუებინებს, შემდეგ კი გილიოტინისაკენ გიზიდავს. რით გატყუებს? რით გიტყუებს?
“…სულ უფრო ხშირად ვუბრუნდები ხოლმე “ოდისეას”. ყოველთვის ისე ვკითხულობდით, როგორც სათავგადასავლო რომანს. მოგვიანებით მივხვდით, რომ ეს წიგნი მამის ძიებაზეცაა. და, რა თქმა უნდა, წარსულში დაბრუნებაზეც. ითაკა წარსულია. პენელოპე წარსულია. სახლი, რომელიც ამ კაცმა დატოვა, წარსულია. ნოსტალგიაა ის ქარი, რომელიც ოდისევსის იალქნებს ბერავს. წარსული საერთოდ არაა აბსტრაქტული, ის ძალიან კონკრეტული, პატარა საგნებისაგან შედგება…ოდისევსმა დაბრუნება აირჩია პენელოპესა და ტელემაქეს გამო, დიახ, მაგრამ ასევე იმ რაღაც სპეციფიკურისა და უმნიშვნელოს გამოც, რომელსაც თავად ითაკის მეფემ “კერიის კვამლი” უწოდა… კერიის კვამლს ვერც კალიფსოს სხეული გადაწონის და ვერც უკვდავება. კვამლს, რომელსაც მასა არ გააჩნია ვერაფერი გადაწონის. ოდისევსი უკან ბრუნდება.”[3]
ოდისევსი ერთ-ერთი პირველი გმირია, ვინც აწმყოსაც უარყოფს და კალიფსოს შეთავაზებულ უკვდავებას, ანუ პერმანენტულ მომავალსაც ეუარება.
ის, ვინც აწმყოს უარყოფს და უნდა-არ უნდა მომავალს ემშვიდობება და ამიტომ წარსულს ირჩევს. საკუთარ “კერიის კვამლს”, საბჭოეთში მიმოფანტულ “უდარდელობას”, ირიბად რომ იმპერიაზეც აჯაჭვებს. ბავშვობას, რომელიც ამ ქვეყნის ყველა თაობამ, ყველა ომში გავატარეთ, მაგრამ რატომღაც და როგორღაც ზუსტად ისე რომ გვესაყვარლება, როგორც კუნდერას. პოლიტიკური ძალა, რომელიც ვიცით, რომ არ ვარგა, მაგრამ ახლანდელს სჯობს და რომელიც წარსულშიც არ ვარგოდა, ზუსტად იმ ძალით შევცვალეთ, რომელიც ახლაც არ ვარგა და ასე უცნაურად, აწმყოს მომავალს კი არა წარსულს ვუპირისპირებთ…
იმპერია საკვამურიდან ამოსული ჭვარტლია, ჭვარტლი, რომელიც თვალს გიცრემლებს და ნოსტალგიით კი არა, ტყუილით ბერავს ლეთეზე მცურავი ჩვენი წარსულის გემის იალქანს.
წარსული ტყუილია. წარსული გაყალბებულია. წარსული რომანტიზებულია და ყველაზე მნიშვნელოვანი — წარსული, წარსულია, რომელსაც ვერ გააცოცხლებ, რომლითაც ვერ იცოცხლებ.
… სჯობს კუნძულს გვიან მიეახლო, იქ მოხუცმა ჩაუშვა ღუზა, მოხუცმა და მდიდარმა იმით, რაც კი ამ გზაზე მოიპოვე და არ ელოდო – რამე განძი მოგცეს ითაკამ.
ითაკამ მოგცა საოცარი მოგზაურობა.
მის გარეშე ხომ გზას არასდროს დაადგებოდი,
მაგრამ ახლა მას აღარაფერი გააჩნია.
და თუ ღატაკი ჰპოვო იგი, არ გეგონოს,
თითქოს დაგცინა.
რადგან ის ბრძენი, შენ რომ იქეც – უამრავი გამოცდილებით, უკვე თავადაც მიხვდებოდი, ითაკები რასაც ნიშნავენ. [4]
წარსულში დაბრუნებას მაშინ აქვს აზრი, როდესაც იცი, ითაკები რასაც ნიშნავენ, როდესაც იცი, რომ წარსულში დაბრუნება რუტინად ქცეული სიგიჟე კი არა, გამიზნული არჩევანია, რომ მოგზაურობისას გზაა მთავარი და ის, თუ რა ისწავლე ამ გზაზე. წარსულს, წარსული ცოდნით ვერ დაუბრუნდები, ეგ ნიშნავს, რომ არც კი წასულხარ. ითაკას ვერ დაუბრუნდები თუ არ დატოვებ! ჩვენ ჯერ კუნძულზე ვართ! კვამლს თვალი რომ გავაყოლეთ, მოგზაურობაზე წავიოცნებეთ, მაგრამ გემი ჯერ არ შეგვიცურებია ტალღებში.
ასე რომ, არ ჰგავს ჩემი დაბრუნება ულისეს დაბრუნებას. ითაკადან ერთხელ მიდიან და ერთხელ ბრუნდებიან.
ეგ მაშინებს. ეგ მაშფოთებს. წარსულის კუნძულზე რომ ვარ გაჩხერილი, წარსულით რომ ვსადილობ და წარსულის გარდა ვერაფერს ვთავაზობ საკუთარ შვილებს.
მოძალადე ხელისუფლებამ მომავალი მოგვპარა, აწმყო დაგვისახიჩრა და წარსული გაგვიყალბა.
მტერს მოყვასი დაარქვა, მოყვასს – მტერი.
მეომარ მეფეს – დიპლომატი.
დიპლომატებს კი ქვეყნის ომში ჩასათრევად შემოგზავნილი მსტოვრები.
ყველაფერი მოგვიშალეს წარსულის გარდა.
ჩაგვაბნელეს. ჩაგვაშავეს. ჩაგვაქრეს.
ჭუჭრუტანაც კი არ დატოვეს, რომ ამ წყვდიადში მომავლის სხივმა შემოაღწიოს. არ ვიცი წარსულიდან როგორ უნდა გამოვიდე. როგორ უნდა გამოვიდეთ.
“იყო ასეთი ქვეყანა…” საქართველოზე ფიქრისას ეს ფრაზა ავიკვიატე.
იყო. და არა, არის…
კუნძულიდან როგორ გამოცურავ, თუ პესიმიზმის ლოდები გიმძიმებს ხომალდს?
ცარიელი კითხვები ვარ, უპასუხო კითხვები.
საქართველო როგორმე აწმყოდ უნდა ვაქციო. ეს ვიცი.
არ ვიცი როგორ. არ ვიცი რანაირად.
ასეთი უიმედო… ასეთი ცარიელი… ასეთი სასოწარკვეთილი…
სასოწარკვეთა…
ეგაა საქართველო.
მარადი სასოწარკვეთა. მარადი წარსული. მარადი უმომავლობა და საქართველო მაინცაა.
ხოლო ის, ვინც სასოწარკვეთას თესავს და იმკის და წარსულის ეშაფოტზე ძალით მიგათრევს, ადრე იქნება თუ გვიან, თავადაც წარსულად იქცევა, თავისივე ალესილ გილიოტინაზე დაასრულებს სიცოცხლეს.
საქართველო ამ წამს სასოწარკვეთაა.
წერედიანის ლექსს ვიმეორებ ტვინში.
ეგებ არც ისე ძნელია,
სულის უჟამო ხდამდე
უფსკრულზე დაკიდებული
ტყვიას ტყვიაში სვამდე,
ტკივილის ძაფსღა ემაგრო,
ბოლო ხავილის ეხოს,
არა ძალა და იმედი,
სასოწარკვეთა გეყოს…[5]
სხვა არც არაფერი მაქვს დარჩენილი… სულსაც მხდიან და უფსკრულზეც ვარ დაკიდებული.
ბოლო და სასოწარკვეთილი ხავილი ვარ, რომ ჩემი სამშობლო საქართველოა. ცა ფირუზ, ხმელეთ ზურმუხტი, კავკასიონი მაქვს გენებში და მშვიდი სიყვარული გულში.
და სანამ ეს ორი არსებობს, იქამდე არსებობს იმედიც, რომ წარსული სენია და სახადი, რომელსაც მოვიხდით და იქ აღარასდროს დავბრუნდებით.
[1] მილან კუნდერა “ყოფის აუტანელი სიმსუბუქე” მთარგმნელი: სულხან მუხიგულაშვილი
[2] იგივე
[3] გეორგი გოსპოდინოვი “დროსაფარი” მთარგმნელი: ალექსი სიუკაევი
[4] ნაწყვეტი ლექსიდან “ითაკა” — ავტორი: კონსტანტინოს კავაფისი მთარგმნელი: თათია მთვარელიძე
[5] დავით წერედიანი “ძველი სიმღერა”
© არილი