იტალიურიდან თარგმნა დარეჯან კიკოლიაშვილმა
რამდენი ოდისეაა „ოდისეაში“? პოემის დასაწყისში ტელემაქე მამის უცნობი ამბის გასაგებად მიდის. ამ ამბავს შემდეგ “ოდისეა”დაერქმევა. აედმა ფემიოსმა იცის ყველა გმირის nostoi – შინ დაბრუნება, გარდა ერთისა – თავისი მეფისა. სწორედ ამიტომ, პენელოპეს აღარ სურს, მის სიმღერებს უსმინოს, ხოლო ტელემაქე მიემგზავრება, ტროას ომგადახდილ მეომრებს მიაშურებს ამ ნაკლული ამბის საპოვნელად. თუ მას მიაგნებს, სულ ერთია, დასასრული ავი ექნება თუ კარგი, ითაკა თავს დააღწევს დროიდან და კანონებიდან ამოვარდნილ ამ მრავალწლიან ფორმადაკარგულ მდგომარეობას.
როგორც ყველა ძველ მეომარს, ნესტორსა და მენელაოსსაც მოსაყოლ ამბებს რა დაულევს, მაგრამ იმას არ ჰყვებიან, რასაც ტელემაქე ეძებს. ეს მანამ, სანამ ბოლოს მენელაოსი ფანტასტიკურ ამბავს არ გაამხელს: სელაპის ტყავში გადაცმულმა მენელაოსმა უთვალავჯერ სახეცვლილი პროტევსი – ბებერი ზღვისკაცი – შეიპყრო და აიძულა, წარსული და მომავალი მოეთხრო მისთვის. ცხადია, პროტევსმა დაწვრილებით იცოდა მთელი ოდისეა: იგი ულისეს ამბის თხრობას იწყებს კალიფსოს კუნძულით – ზუსტად იქიდან, საიდანაც ჰომეროსმა დაიწყო გმირის ამბავი; შემდეგ პროტევსი ჩერდება და ამ მომენტში ჰომეროსს შეუძლია, მას შეენაცვლოს და თხრობა განაგრძოს.
ფეაკების მეფის კარს მიღწეული ულისე უსმენს ჰომეროსივით უსინათლო აედს, რომელიც ულისეს თავგადასავალს მღერის; გმირს ცრემლები წასკდება, შემდეგ გადაწყვეტს, თვითონაც მოჰყვეს. ამ თხრობაში მიადგება ჰადესში ჩასვლის ამბავს, სადაც ტირესიას გამოჰკითხავს და ტირესიაც მისივე ამბის გაგრძელებას უყვება. შემდეგ ულისე ხვდება სირინოზებს, რომლებიც მღერიან; რას მღერიან სირინოზები? ისევ ოდისეას. შესაძლოა, ისეთს, როგორსაც ჩვენ ვკითხულობთ ან, შესაძლოა, სრულიად განსხვავებულს. ეს დაბრუნება-თხრობა ისეთი რამაა, რაც უკვე არსებობს, ჯერ კიდევ მოხდენამდე. უკვე ტელემაქეაში გვხვდება გამოთქმები „დაბრუნების ფიქრი“, „დაბრუნების უწყება“. ზევსს ატრიდთა „არდაბრუნება“ განეზრახა (III, 160); მენელაოსი პროტევსის ასულს სთხოვს, „დაბრუნება აუწყოს“ (IV, 379) და ისიც ასწავლის, როგორ აიძულოს ზღვისკაცი, ეს ათქმევინოს (390), და ატრევსის ძე შეძლებს, შეიპყროს პროტევსი და მოსთხოვოს: „დაბრუნება მაუწყე, როგორ დავძლევ თევზმრავალ ზღვას“ (470).
ადამიანმა ნათლად უნდა ჩამოაყალიბოს, რას ნიშნავს მისთვის დაბრუნება, იფიქროს მასზე, ახსოვდეს იგი: არსებობს საშიშროება, რომ მანამ დაავიწყდეს, სანამ აღასრულებს. მართლაც, მოგზაურობის ერთ-ერთ პირველ ეტაპზე – ლოტოფაგებთან მოხვედრისას, დიდია საფრთხე, რომ ულისემ მეხსიერება დაკარგოს, როგორც კი ლოტოსის ტკბილ ნაყოფს იგემებს. ის, რომ დავიწყების განსაცდელი მას გზის დასაწყისში დაუდგება და არა ბოლოს, შეიძლება, უცნაურად ჩანდეს. ულისეს რომ ამდენი განსაცდელის გადალახვის, ამდენი დაბრკოლების დაძლევის, ამდენი გაკვეთილის მიღების შემდეგ ყველაფერი დავიწყებოდა, მისი დანაკარგი ბევრად საშინელი იქნებოდა: ვერავითარი გამოცდილება ვერ შეეძინა ამდენი ტანჯვისგან, ვერავითარი აზრი ვერ გამოეტანა იმისგან, რაც გადახდა.
მაგრამ, თუ დავაკვირდებით, დავიწყების საფრთხე IX-XII სიმღერებში არაერთხელ იჩენს ისევ თავს: ჯერ ლოტოფაგების მიპატიჟებით, შემდეგ კირკეს წამლებით, შემდეგ სირინოზების სიმღერით. ულისეს მუდამ სიფრთხილე მართებს, თუ არ უნდა, რომ წამში დაივიწყოს… რა დაივიწყოს? ტროის ომი? ალყა? ცხენი? არა: სახლი, ნაოსნობის მარშრუტი, მგზავრობის მიზანი. გამოთქმა, რომელსაც ჰომეროსი იყენებს, არის „დაბრუნების დავიწყება“.
ულისემ არ უნდა დაივიწყოს გზა, რომელიც გასავლელი აქვს და ბედი, როგორიც ერგო: მოკლედ, არ უნდა დაივიწყოს ოდისეა. მაგრამ აედსაც, რომელიც სახელდახელოდ თხზავს, რაფსოდსაც, რომელიც ზეპირად იმეორებს სხვათაგან ნამღერს, „უნდა ახსოვდეთ“, თუ სურთ, „დაბრუნებისა თქვან“; მათთვის, ვინც ლექსებს დაწერილი ტექსტის გარეშე მღერის, „დავიწყება“ ყველაზე უარესი სიტყვაა, რაც კი არსებობს; და მათთვის „დაბრუნების დავიწყება“ ნიშნავს, დაავიწყდეთ პოემები, რომლებსაც nostoi ჰქვია და მათი რეპერტუარის უმთავრესი ამბებია.
„მომავლის დავიწყების“ თემაზე წლების წინ რამდენიმე მოსაზრება დავწერე (Corriere della Sera, 1975 წლის 10 აგვისტო), სადაც დავასკვენი, რომ „ის, რასაც ულისე ლოტოსისგან, კირკეს წამლებისგან, სირინოზთა სიმღერისგან იცავს, მხოლოდ წარსული ან მომავალი არ არის. მეხსიერება მხოლოდ მაშინაა ნამდვილად ღირებული – ინდივიდებისთვის, კოლექტივებისთვის, ცივილიზაციებისთვის – თუ ერთად კრავს წარსულის დანატოვარს და მომავლის გეგმას, თუ საშუალებას იძლევა, იმოქმედო და არ დაგავიწყდეს, რის გაკეთება გსურდა, გარდაიქმნა, ოღონდ ისე, რომ იყო, რაც ხარ, და იყო, რაც ხარ და არ შეწყვიტო გარდაქმნა“.
ჩემს მოსაზრებას მოჰყვა ედოარდო სანგუინეტის გამოხმაურება (Paese Sera, ამჟამად შესულია კრებულში Giornalino 1973-1975) და პასუხის პასუხები ჩემგან და მისგან. სანგუინეტი მპასუხობდა: „არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ულისეს მოგზაურობა სულაც არ არის გამგზავრების გზა, შინ დაბრუნების გზაა. ჰოდა, დიახაც, უნდა ვიკითხოთ, მაინც რა მომავალი ეგებება ულისეს? რადგან ის მომავალი, რომელსაც ეძებს, სინამდვილეში მისი წარსულია. მეხსიერების რეგრესიის ცრუ დაპირებებს იმიტომ ამარცხებს, რომ მთელი არსებით ესწრაფვის რესტავრაციას – ძველის დაბრუნებას.
ვხვდებით, რომ ერთ დღეს ნამდვილი ულისე, დიდი ულისე, ღმერთების ურჩი, უკანასკნელი მოგზაურობის ულისედ იქცა, იმად, ვისთვისაც მომავალი წარსული კი არა, წინასწარმეტყველების, ანუ ნამდვილი უტოპიის, ახდენაა, მაგრამ ჰომეროსის ულისე საკუთარ წარსულს იბრუნებს, როგორც აწმყოს: მისი სიბრძნე გამეორებაშია, მისი ცნობა ადვილია ნაიარევით, რომელიც ატყვია და რომელიც მისი სამარადისო დაღია“.
პასუხად სანგუინეტის შევახსენებდი (Corriere della Sera, 14 ოქტომბერი, 1975), რომ „მითების, ისევე, როგორც ზღაპრებისა და რომან-ფელეტონების ენაში ყოველი მოქმედება, რომლებსაც სამართლიანობა, მიყენებული წყენის ზღვევინება ან უბადრუკ ყოფაზე შურისძიება მოაქვს, როგორც წესი, პირვანდელი იდეალური წესრიგის რესტავრაციადაა წარმოდგენილი;
მომავლის შექმნის სურვილი მით უფრო ძლიერია, რაც უფრო მწველია დაკარგული წარსულის ხსოვნა“.
თუ ხალხურ ზღაპრებს დავაკვირდებით, ვნახავთ, რომ მათში ხდება ორი ტიპის სოციალური ტრანსფორმაცია, რომელთა ბოლო ყოველთვის კეთილია: ჯერ მაღლიდან დაბლა დაშვება და შემდეგ ისევ მაღლა ასვლა. პირველი ტიპის ტრანსფორმაციის დროს უფლისწული, რომელიც რაღაც უიღბლო გარემოებების გამო ღორების მწყემსად იქცევა ან სხვა საბრალო ყოფაში ვარდება, ისევ იბრუნებს საკუთარ მეფურ მდგომარეობას; მეორე ტიპი ახალგაზრდა მწყემსია ან გლეხი, დაბადებით გლახაკი და შესაძლოა, სულით გლახაკიც, რომელიც საკუთარი ძალებით თუ მაგიური არსებების შეწევნით ახერხებს, ცოლად შეირთოს მეფის ასული და გამეფდეს.
იგივე სქემა მოქმედებს ზღაპრებში, რომლებშიც მთავარი მოქმედი პირი ქალია: პირველი ტიპის ზღაპრებში გოგონა მეფური ან, ყოველ შემთხვევაში, დალხენილი ცხოვრებიდან დიდ გაჭირვებაში ვარდება დედინაცვლის (როგორც ფიფქია) ან გერი დების მეტოქეობით (როგორც კონკია), ვიდრე უფლისწულს არ შეუყვარდება და სოციალური კიბის სულ ზედა საფეხურზე არ აიყვანს. მეორე ტიპის ზღაპრებში მწყემსი ან გლეხი გოგონა დაბადებით განპირობებულ ყველა დაბრკოლებას ძლევს და უფლისწულზე ქორწინდება.
შეიძლება ვთქვათ, რომ სწორედ მეორე ტიპის ზღაპრებში ვლინდება ყველაზე პირდაპირ სოციალური როლებისა და ინდივიდუალური ბედის ამოტრიალების ხალხური სურვილი, პირველი ტიპისა კი ამ სურვილს მსუბუქი ფორმით გვაგრძნობინებს, როგორც პირვანდელი ჰიპოთეზური წესრიგის აღდგენის სურვილს. მაგრამ თუ დავაკვირდებით, მწყემსი ქალის ან ვაჟის საოცარი ბედი მხოლოდ სასწაულის ახდენის ან ნუგეშის ილუზიაა, რომელსაც შემდეგ ფართოდ გამოიყენებს ფელეტონი და სენტიმენტალური რომანი. ხოლო უფლისწულის ან უიღბლო დედოფლის არაერთი განსაცდელი სიღატაკის სურათს გათელილი უფლების აღმდგენი სამართლიანობის იდეასთან აკავშირებს, ანუ აღნიშნავს წერტილს (ფანტაზიის სიბრტყეზე, სადაც იდეებს შეუძლიათ ფესვი გაიდგან ელემენტარული ფიგურების ფორმით), რომელიც გადამწყვეტი გახდება მოდერნული ეპოქის სამოქალაქო შეგნების გაღვიძებისთვის, საფრანგეთის რევოლუციიდან მოყოლებული.
კოლექტიურ ქვეცნობიერში გლახაკად გადაცმული უფლისწული იმის დასტურია, რომ ყოველი გლახაკი სინამდვილეში უფლისწულია, უზურპაციის მსხვერპლია და საკუთარი სამეფო უნდა დაიბრუნოს. ულისე, გუერინ გლახაკი, რობინ ჰუდი თუ გასაჭირში ჩაცვენილი მეფეები, მეფის შვილები თუ კეთილშობილი რაინდები მტრების ძლევის შემდეგ შეძლებენ მართალთა საზოგადოების რესტავრაციას, სადაც მათი ნამდვილი ვინაობა სადავო აღარ იქნება.
მაგრამ ეს ვინაობა იგივეა, რაც მანამდე იყო? ულისე, რომელიც ითაკაში ბრუნდება, როგორც ბებერი მათხოვარი, რომელსაც ვერავინ ცნობს, ალბათ, ის ულისე აღარაა, რომელიც ტროაში გაემგზავრა. ტყუილად როდი გადაირჩინა თავი იმით, რომ სახელად „არავინ“ დაირქვა. ერთადერთი, ვინც მყისიერად და ბუნებრივად ცნობს, მისი ძაღლია, არგო, თითქოს ინდივიდის უცვლელი ნიშნების ამოცნობა მხოლოდ ცხოველის თვალს შეეძლოს.
ძიძისთვის მისი ვინაობის დამადასტურებელი ნიშანი ტახის ეშვით დაჩნეული ნაიარევია, პენელოპესთვის – ზეთისხილის მასალით საქორწინო საწოლის დამზადების საიდუმლო, ხოლო მამისთვის – მათი ბაღის ხეხილის სახელები. არც ერთ ამ ნიშანს მეფურისა არაფერი სცხია და ისინი ჩვენს გმირს ბრაკონიერს, დურგალს, მებაღეს უფრო ამსგავსებენ. ამ ნიშნებს უნდა დავუმატოთ მისი ფიზიკური ძალა და მტერთან ულმობელი ბრძოლის ჟინი და, რაც მთავარია, ღმერთების ცხადი მხარდაჭერა, რითაც ტელემაქესაც დააჯერებს, თუმცა მხოლოდ რწმენის აქტით.
თავის მხრივ, ულისე, რომელსაც ვერავინ ცნობს, ითაკაზე დაბრუნებული ვეღარც თვითონ ცნობს სამშობლოს და ქალღმერთი ათენა დაარწმუნებს, რომ ითაკა სწორედ ითაკაა. იდენტობის კრიზისი ყოვლისმომცველია „ოდისეის“ მეორე ნაწილში. მხოლოდ თხრობის ტექსტი გვარწმუნებს, რომ მოქმედი პირები და ადგილები იგივენი არიან. მაგრამ თხრობაც იცვლება. ის, რასაც ინკოგნიტო ულისე უამბობს მწყემს ევმეოსს, შემდეგ კი – მეტოქე ანტინოეს და თვით პენელოპეს, სხვა ოდისეაა, სულ სხვაგვარი; თითქოსდა, კრეტიდან მოსული ამ პერსონაჟის ხეტიალის, ისევე, როგორც ზღვაში დაღუპულთა და მეკობრეთა ამბები იმაზე ბევრად უფრო მართალი ჩანს, ვიდრე ის, რაც ულისემ ფეაკების მეფეს უამბო. ვინ იტყვის, რომ „ნამდვილი“ ოდისეა ეს არ არის? მაგრამ ეს ოდისეა სხვა ოდისეისკენ გვახედებს: ეს, თითქოსდა, კრეტელი პერსონაჟი მოგზაურობის დროს ულისეს შეხვედრია: ამგვარად, ულისე ჰყვება ულისეს შესახებ, რომელიც მიდის ქვეყნებში, სადაც, „ნამდვილ“ ოდისეად მიჩნეულ ტექსტში, ფეხი არასდროს დაუდგამს.
„ოდისეამდეც“ ვიცოდით, რომ ულისე მისტიფიკატორია. განა მან არ მოიფიქრა „ტროას ცხენის“ მზაკვრობა? და „ოდისეას“ დასაწყისში მას პირველად ახსენებენ ტროას ომის ორ flashback-ში ჯერ ელენე, შემდეგ მენელაოსი: ეს არის სიმულაციის ორი ამბავი. პირველ ამბავში ულისე გადაცმული შედის ალყაშემორტყმულ ქალაქში და ხოცვა-ჟლეტა იწყება, მეორეში – თანამებრძოლებთან ერთად ცხენში დამალული შეაღწევს და ისე მოახერხებს, რომ ელენემ ვერ გამოააშკარაოს მათი ვინაობა და ვერ აიძულოს ისინი, ილაპარაკონ.
(ორივე ეპიზოდში ულისე ელენეს წინაშე დგას; პირველში ელენე მოკავშირეა, მეორეში – მოწინააღმდეგე, რომელიც აქაველთა ცოლების ხმებს ჰბაძავს, რომ მათ როგორმე თავი გასცენ. ელენეს როლი წინააღმდეგობრივია, მაგრამ აშკარად სიმულაციური. ამგვარადვე სიმულაციურია პენელოპე – ქსოვის სტრატაგემით. პენელოპეს ტილო „ტროას ცხენის“ სიმეტრიული სტრატაგემაა და, მის მსგავსად, ხელსაქმესა და გაყალბებაში მის სიმარჯვეს გამოხატავს: ულისეს ორი მთავარი თვისება პენელოპეს თვისებებიცაა).
თუ ულისე სიმულატორია, ყველაფერი, რასაც ფეაკების მეფეს უამბობს, შეიძლება, სიცრუე იყოს. მართლაც, მთელი მისი საზღვაო თავგადასავლები, „ოდისეას“ ოთხ მთავარ წიგნში თავმოყრილი, ფანტასტიკურ არსებებთან მისი შეხვედრების სწრაფი მიმდევრობა (არსებებთან, რომლებიც ყველა დროისა და ქვეყნის ფოლკლორში გვხვდებიან: მონსტრი პოლიფემე, ტიკში დამწყვდეული ქარები, კირკეს ჯადოები, სირინოზები და ზღვის ურჩხულები) ეწინააღმდეგება პოემის დანარჩენ ნაწილებს, სადაც დინჯი თხრობა, ფსიქოლოგიური დაძაბულობა, საბოლოო მიზნისკენ – სასიძოებისგან შევიწროებული ცოლისა და სამეფოს დაბრუნებისკენ მიმართული დრამატული კრეშენდო დომინირებს. აქაც გვხვდება ხალხური ზღაპრებისთვის დამახასიათებელი მოტივები, როგორებიცაა სუდარის ქსოვა ან მშვილდით გამოცდა, მაგრამ აქ უფრო ახლოს ვართ თანამედროვე რეალიზმისა და თხრობის სარწმუნოობის კრიტერიუმებთან: ზებუნებრივის ჩარევა მხოლოდ ოლიმპის მკვიდრი ღვთაებების, თანაც, ძირითადად, ადამიანური სახით გამოცხადებული ჩარევაა.
აქ უნდა გავიხსენოთ, რომ იგივე თავგადასავლები (განსაკუთრებით პოლიფემესთან დაკავშირებული) პოემის სხვა ადგილასაც გვხვდება, შესაბამისად, თვით ჰომეროსიც ადასტურებს მათ; მეტიც, თვით ოლიმპზე ღმერთებიც ამაზე მსჯელობენ. მენელაოსიც ტელემაქეაში ულისეს ამბების მსგავს ზღაპრულ თავგადასავალს ჰყვება: ზღვის მოხუცთან შეხვედრას. ისღა დაგვრჩენია, რომ ფანტასტიკური სტილის ასეთი მრავალფეროვნება სხვადასხვა წარმომავლობის ტრადიციების მონტაჟს მივაწეროთ, ტრადიციებისა, რომლებიც აედებმა თაობებს გადასცეს და შემდეგ ჰომეროსის „ოდისეაში“ მოიყარეს თავი, ულისეს მიერ პირველ პირში მოთხრობილი ამბები კი პოემის ყველაზე არქაულ ფენად ჩავთვალოთ.
ყველაზე არქაულად? ალფრედ ჰოიბეკის აზრით, შეიძლება, საქმე სწორედ პირიქით იყოს (იხ. ჰომეროსი, „ოდისეა“, I-IV. ალფრედ ჰოიბეკის შესავალი. სტეფანი ვესტის დამუშავებული ტექსტი და კომენტარები. ლორენცო ვალას ფონდი/მონდადორი, მილანი 1981).
ულისე, „ოდისეაზე“ ადრე („ილიადის“ ჩათვლით), მუდამ ეპიკური გმირი იყო, ეპიკურ გმირებს კი, „ილიადას“ აქილევსისა და ჰექტორის მსგავსად, ამ ტიპის ზღაპრული თავგადასავლები, ზღვის ურჩხულებითა და ჯადოქრობებით, არ ახასიათებთ. მაგრამ „ოდისეას“ ავტორმა ულისე ათი წლით უნდა დააშოროს სახლს, გადაკარგოს, რომ ვერც ოჯახმა მიაგნოს, ვერც ყოფილმა თანამებრძოლებმა. ეს რომ შეძლოს, მან ულისე ნაცნობი სამყაროდან სხვა გეოგრაფიულ სივრცეში უნდა გაიყვანოს, ადამიანთა მიღმა, ერთგვარ იმიერ სამყაროში (ქვესკნელში მისი ჩასვლა ტყუილად როდია მოგზაურობის კულმინაცია). ეპიკის სფეროდან მისი ამ გადასახლებისთვის „ოდისეის“ ავტორი ისეთ (ნამდვილად არქაულ) ტრადიციას დაიხმარს, როგორიცაა იაზონისა და არგონავტების ამბები.
ამრიგად, „ოდისეის“ სიახლეა ის, რომ ულისეს მსგავსი ეპიკური გმირი „ჯადოქრებსა და გოლიათებს, ურჩხულებსა და კაციჭამიებს“ ერკინება, ანუ მოქმედებს ბევრად უფრო არქაული საგებისთვის ტიპურ სიტუაციებში, რომელთა ფესვები „ძველი ზღაპრის სამყაროში, მეტიც, მაგიურ და შამანურ პრიმიტიულ აღქმებში“ უნდა ვეძებოთ.
ჰოიბეკის აზრით, სწორედ აქ მჟღავნდება „ოდისეას“ ავტორის ჭეშმარიტი თანამედროვეობა, რომლითაც იგი ახლობელი და აქტუალურია ჩვენთვის: თუ ტრადიციულად ეპიკური გმირი არისტოკრატიული და მხედრული სიქველით იყო შემკული, ულისეც ასეთია, მაგრამ დამატებით ის არის ადამიანი, რომელიც იძენს და უძლებს უმძიმეს გამოცდილებას – განსაცდელს, ტკივილს, მარტოობას. „რა თქმა უნდა, მას მკითხველი სიზმრისეულ მითურ სამყაროში შეჰყავს, მაგრამ ეს სიზმრისეული სამყარო, ამავე დროს, იმ სამყაროს ჭვრეტის სურათად იქცევა, სადაც ჩვენ ვცხოვრობთ, სადაც დომინირებს მომხმარებლობა და შფოთვა, ზაფრა და ტკივილი, და ადამიანი ამ სამყაროში უიმედოდაა ჩაფლული“.
ამავე გამოცემაში სტეფანი ვესტი, მიუხედავად იმისა, რომ მისი ამოსავალი წერტილი ჰოიბეკისგან განსხვავდება, დასაშვებად მიიჩნევს აზრს, რომელიც ჰოიბეკის თვალსაზრისს განამტკიცებს: არსებობდა ჰომეროსზე ადრინდელი სხვა ოდისეა, შინ დაბრუნების სხვა მარშრუტი. ჰომეროსმა (ან ვინც „ოდისეას“ წერდა), რომელსაც მეტისმეტად ღარიბად და უმნიშვნელოდ მოეჩვენა მოგზაურობის აღწერა, ის ზღაპრული თავგადასავლებით შეცვალა, თუმცა რაღაც შტრიხები უცვლელად დატოვა ფსევდოკრეტელის ვარიანტიდან.
მართლაც, პოემის შესავალში არის სტრიქონი, მთელი „ოდისეის“ სინთეზად რომ გამოდგებოდა: „ვინც მრავალი ქალაქი მოვლო და შეიცნო მათი ზნენი“. რომელი ქალაქები? რა ზნენი? ეს ჰიპოთეზა ფსევდოკრეტელის მოგზაურობებს უფრო მიესადაგებოდა…
მაგრამ მას შემდეგ, რაც პენელოპემ იცნო, სანთიობოში მოსვენებული ოდისევსი ისევ ჰყვება კიკლოპების, სირინოზების ამბებს… განა ოდისეა ყოველი მოგზაურობის მითი არ არის? ალბათ ულისე-ჰომეროსისთვის ტყუილ-მართალი გამიჯნულად არ არსებობდა, იგი ერთსა და იმავე გამოცდილებას ხან პირადად განცდილის, ხანაც მითის ენით გვიამბობდა, და ჩვენთვისაც ხომ ყოველი მოგზაურობა, დიდი თუ მცირე, მუდამ ოდისეაა.
© არილი