იტალო კალვინოს არასოდეს არაფერი უთქვამს და დაუწერია “ამერიკულ ლექციებზე”, რადგან მუშაობის დამთავრება ვერ მოასწრო: მეექვსე ლექციის დასრულებამდე გარდაიცვალა.
1984 წლის 6 ივნისს ჰარვარდის უნივერსიტეტმა ოფიციალურად მიიწვია კალვინო ცნობილი “ნორტონის პოეზიის ლექციების” წასაკითხად. ის პირველი იყო იტალიელ ლიტერატორთაგან, ვისაც ეს პატივი ერგო. შემდეგი იტალიელი სტუმარი უმბერტო ეკო იყო. 1927 წლიდან დღემდე, მათ გარდა, “ნორტონის ლექციებმა” მხოლოდ ორ იტალიელს უმასპინძლა: არქიტექტორ პიერ ლუიჯი ნერვის და კომპოზიტორ ლუჩანო ბერიოს.
“ნორტონის ლექციებში” “პოეზია” არათუ მხოლოდ პოეზიას, არამედ – ლიტერატურასაც კი არ ნიშნავს. ამ სიტყვაში პოეტური კომუნიკაციის ყველანაირი ფორმა იგულისხმება: ლიტერატურული, მუსიკალური, სახვითი. “შეპყრობილი იყო ამ საქმით”, იგონებს კალვინოს ცოლი და მეგობარი, მთარგმნელი ესთერ კალვინო. “ამბობდა, რვა შეხვედრის მასალა მაქვსო. მერვე ლექციის სათაურიც იცოდა: “რომანის დაწყებისა და დამთავრების შესახებ…”. მაგრამ ქმრის გარდაცვალების შემდეგ ესთერ კალვინომ ტექსტს ვერსად მიაკვლია. დაუსრულებელი დარჩა მეექვსე ლექციაც, რომელიც ჰერმან მელვილის “ბართლბის” ეძღვნებოდა.
კალვინოს ამ წიგნისთვის იტალიური სათაური არ ჰქონდა მოფიქრებული. ესთერ კალვინომ სავალდებულოდ ჩათვალა, ინგლისური სახელი ქვესათაურად შეენარჩუნებინა: “ექვსი ფასეულობა დამდეგი ათასწლეულისთვის”. “…ამერიკული ლექციები” კი იმიტომ შევარჩიე, რომ იმ ზაფხულში, დილაობით, პიეტრო ჩიტატი მოდიოდა ჩვენთან სტუმრად და ეკითხებოდა: “როგორ მიდის ამერიკული ლექციები?” ისიც უყვებოდა. მხოლოდ ამაზე – ამერიკულ ლექციებზე – ლაპარაკობდნენ…” ის ზაფხული უკანასკნელი აღმოჩნდა კალვინოსთვის.
კალვინო არა მხოლოდ მხატვრული წერის დიდოსტატია, ის მხატვრულ წერაზე წერის დიდოსტატიცაა. მისი თეორიული ნაშრომების ენაც ისეთივე სავსე და ჯადოსნურია, როგორიც – რომანების. როგორ უნდა თარგმნო ოცგვერდიანი ტექსტი სისხარტეზე? იმაზე, რომ წერა იმ ერთადერთი, შეუცვლელი სიტყვის, შეხამების, რითმის მიგნებაა, რომლის წყალობითაც შინაარსიცა და ფორმაც მკაფიო, კამკამა და სამუდამოდ დაუვიწყარი ხდება? როგორ უნდა თარგმნო ნაწერი ნაწერის სილამაზეზე, ისეთ სიკოხტავესა და სილაღეზე, რომელიც თავისთავადაა შეუცვლელი ფასეულობა?
“ამერიკული ლექციები” საოცარი მაგალითია იმისა, თუ როგორ შეიძლება, თეორიული ნაწერიც მშვენიერი იყოს; იმდენადვე მოხდენილი და ელეგანტური, რამდენადაც – მასში გამოხატული აზრი. კალვინოს თეორიული ნაწერები ამ მხრივ მართლა გაუგონარი სირთულის წინაშე აყენებს მთარგმნელს. უთარგმნელი, ვფიქრობ, არაფერია, მაგრამ რამდენიც არ უნდა იმუშაო, შეუძლებელია, ისე გადაიტანო სხვა ენაში იტალო კალვინოს ტევადი და კოპწია ნააზრევი, რომ უკმარისობის გრძნობა არ გიხუთავდეს სულს, თუ, როგორც კალვინო იტყოდა, სიტყვით, ნაწერით ტკბობის უნარი და მგრძნობელობა გაგაჩნია.
ხათუნა ცხადაძე
——————————————–
ერთი ძველი ლეგენდით დავიწყებ.
იმპერატორ კარლოს დიდს მხცოვან ასაკში გერმანელი გოგონა შეუყვარდა. შფოთვამ მოიცვა სამეფო კარი: სიყვარულით ფრთაშესხმულ მეფეს ტახტის ღირსებაც გადაავიწყდა და იმპერიის საქმეებიც. გოგონა მოულოდნელად გარდაიცვალა. სასახლეში შვებით ამოისუნთქეს, თუმცა სიმშვიდე ხანმოკლე აღმოჩნდა: სატრფოს გარდაცვალებამ კარლოს დიდს გრძნობა ვერ მოუკლა. იმპერატორმა გოგონას ბალზამირებული ცხედარი თავის ოთახში დაასვენებინა. წამით არ სცილდებოდა საყვარელ სხეულს. ამ მაკაბრულმა ვნებამ შეაშფოთა არქიეპისკოპოსი ტურპინი: დაეჭვდა, იმპერატორი მოჯადოებულიაო, გვამის დათვალიერება ისურვა და მიცვალებულს ენის ქვეშ ძვირფასთვლიანი ბეჭედი უპოვა. როგორც კი ბეჭედი ტურპინის ხელში აღმოჩნდა, კარლოსმა სატრფოს ნეშტი დაასაფლავებინა და არქიეპისკოპოსისკენ მიმართა თავისი ვნება. ამ უხერხული ვითარებისაგან თავის დასაღწევად ტურპინმა ბეჭედი კონსტანცას ტბაში მოისროლა. კარლოსს ახლა ტბა შეუყვარდა. ვეღარ აშორდებდნენ მის ნაპირს.
“მაგიის წიგნიდან” ამოღებული ეს ლეგენდა ფრანგი რომანტიკოსის, ბარბე დორევილის გამოუქვეყნებელ ნაწერებში იყო ნახსენები (“ბარბე დორევილის შრომები”, გამომცემლობა Pléiade, I, გვ. 1315), ბევრად უფრო მოკლედ, ვიდრე მე მოგიყევით. ამ ეპიზოდის წაკითხვის შემდეგ ამეკვიატა შეგრძნება, რომ ბეჭდის ჯადოსნური ძალა თხრობით გადადის და მოქმედებას განაგრძობს.
ვეცდები, ავხსნა, რა არის ამ ამბავში მომხიბლავი: ესაა შთამბეჭდავი მიმდევრობა უჩვეულო მოვლენებისა, რომლებიც ჯაჭვის რგოლებივით ებმიან ერთმანეთს: მოხუცის სიყვარული გოგონასადმი, ნოკროფილური აკვიატება, ჰომოსექსუალური ვნება. ბოლოს კი – მელანქოლიური ჭვრეტა, დამცხრალი და დამშვიდებული: მხცოვანი მეფე მდუმარედ გაჰყურებს ტბის ლივლივა ზედაპირს. “კარლოს დიდი, ახალ სატრფოზე – კონსტანცას ტბაზე ბავშვივით მიჯაჭვული, უხილავ სიღრმეზე თავდავიწყებით შეყვარებული” – წერს ბარბე თავის რომანში “უკანასკნელი საყვარელი”.
მოვლენათა ამ ჯაჭვს სიტყვიერი კავშირი ამთლიანებს: სიტყვა “სიყვარული” ან “ვნება”, რომელიც მუდმივად, ლტოლვის სხვადასხვა ფორმებში ნარჩუნდება. არსებობს ნარატიული კავშირიც, ჯადოსნური ბეჭედი – სხვადასხვა ეპიზოდის ლოგიკური, მიზეზ-შედეგობრივი მაკავშირებელი. არარსებული ობიექტის ნდომა, მისდამი მწველი ლტოლვა, სანატრელი არსების დაკარგვა, მისი მონატრება და ამ დაკარგვით დარჩენილი სიცარიელე, რასაც სიმბოლურად ბეჭდის რგოლში არსებული სიცარიელე განასახიერებს – ეს ყველაფერი თხრობის რიტმით უფროა გადმოცემული, ვიდრე ფაქტებით. მთელ ლეგენდას სიკვდილის სუნთქვა გასდევს, თითქოს ჩაგვესმის, როგორ უძალიანდება მას კარლოს დიდი, როგორი სასოწარკვეთით ებღაუჭება სიცოცხლეს. ბოლოს კი ეს მოქანცული, გულამოვარდნილი ჭიდილი ტბის უძრავი ზედაპირის ჭვრეტაში ცხრება და იკარგება.
ამ ამბის ნამდვილი მოქმედი გმირი ჯადოსნური ბეჭედია: მისი გაადაადგილების კვალდაკვალ მოძრაობენ პერსონაჟები, ის ადგენს ადამიანებს შორის ურთიერთობას, ემოციურ კავშირებს. ამ მაგიური ნივთის გარშემო ერთგვარი დაძაბულობის ველი იქმნება, იგივე – თხრობის ველი. შეიძლება ითქვას, მაგიური ნივთი ის ხილული ნიშანია, რომელიც ადამიანთა და მოვლენათა შორის კავშირს განსაზღვრავს: ჯერ კიდევ ძველი ჩრდილოური საგებისა და რაინდული რომანებისთვის კარგად ნაცნობმა ამ ნარატიულმა ხერხმა რენესანსის ეპოქის იტალიურ პოემებშიც გადაინაცვლა. არიოსტოს “გაშმაგებულ როლანდში” ბოლო არ უჩანს ხმლების, ფარების, ჩაჩქნების, ცხენების უსასრულო გადაცემ-გადმოცემას: ამ ნივთებიდან თითოეულს საკუთარი თვისებები აქვს, ასე რომ, თავისუფლად შეიძლება ეს ამბავი ნივთებისა და საგნების თვისებების ცვლილებებით იყოს მოთხრობილი და ეს ცვლილებები განსაზღვრავდეს პერსონაჟებს შორის ურთიერთობასაც.
რეალისტურ პროზაში მამბრინის ჩაჩქანი დალაქის ჯამად გვევლინება, მაგრამ არც ფუნქციას კარგავს და არც მნიშვნელობას; ასეთივე დატვირთვა აქვს ყველა იმ ნივთსა და ხელსაწყოს, რომელთაც რობინზონ კრუზო დაღუპული გემიდან გადაარჩენს ან თავად შექმნის კუნძულზე. როგორც კი საგანი თხრობაში შემოდის, ის განსაკუთრებული ძალით იტვირთება და ერთგვარი მაგნიტური ველის პოლუსად, უხილავი კავშირების ბადის ერთ-ერთ კვანძად იქცევა. საგნის, ნივთის სიმბოლური მნიშვნელობა მეტად ან ნაკლებად ხილული შეიძლება იყოს, მაგრამ მისი არსებობა გარდაუვალია: თხრობაში ნებისმიერი ნივთი ჯადოსნურია.
კარლოს დიდის ლეგენდას დავუბრუნდეთ. მან უდიდეს ტრადიციას დაუდო სათავე იტალიურ ლიტერატურაში. “ოჯახურ წერილებში” (I, 4) პეტრარკა წერს, ეს “მომხიბლავი და ნაღვლიანი ამბავი” აახენში შევიტყვე, როცა კარლოს დიდის საფლავი მოვინახულეო. პეტრარკას ლათინური ტექსტი მართლა შთამბეჭდავია: მასში საოცარი დეტალებია, რომლებიც ცოცხალ, ფიზიკურ შეგრძნებას გადმოგცემს (დაუვიწყარია სცენა, სადაც კიოლნის ეპისკოპოსი, ზეციდან მიღებული მინიშნების თანახმად, ენის ქვეშ თითს უყოფს გაქვავებულ გვამს). პეტრარკას ნაწერი კომენტარებითაც მდიდარია, მაგრამ პირადად ჩემზე უფრო მძაფრად მოქმედებს სიტყვაძუნწი, ლაკონური თხრობა, სადაც წარმოსახვას ეძლევა ასპარეზი და ფაქტების სწრაფი მიმდევრობა ბადებს გარდუვალობის შეგრძნებას.
კარლოსის ლეგენდა XVI საუკუნის აყვავებულ იტალიურში ისევ ბრუნდება. მისი მრავალი ვერსია არსებობს და ყველაში განსაკუთრებულადაა გამოკვეთილი ნეკროფილური ვნება. ვენეციელი მწერალი სებასტიანო ერიზო რამდენიმე გვერდს უთმობს მკვდარი სატრფოს წინ დამხობილი, სასოწარკვეთილი იმპერატორის გოდებას, ეპისკოპოსისადმი ჰომოსექსუალურ ლტოლვას კი მხოლოდ გაკვრით ახსენებს. სავარაუდოდ, ეს მონაკვეთი ცენზურის ხელშია გავლილი, ისევე, როგორც XVI საუკუნის სასიყვარულო ტრაქტატებიდან ერთ ყველაზე ცნობილ – ჯოვანი ბეტუსის – ტექსტში, სადაც თხრობა ბეჭდის პოვნით მთავრდება.
პეტრარკა და მისი იტალიელი მიმბაძველ-გამგრძელებლები ფინალში კონსტანცას ტბას არ ახსენებენ, რადგან მოქმედება აახენში ხდება და ეს ლეგენდა ხსნის, თუ რატომ ააშენა იმპერატორმა იქ სასახლე და ტაძარი. ბეჭედს ჭაობში აგდებენ. ჭაობის სუნს ძვირფასი სუნამოს ნელსურნელებასავით შეისუნთქავს იმპერატორი და “საოცარ ნეტარებას განიცდის” (ეს ვერსია სხვა ადგილობრივ ლეგენდებსაც ეხმიანება, რომლებშიც ბუნებრივი ცხელი წყაროებია ნახსენები). ეს დეტალები კიდევ უფრო მუქ ფერებში ხატავს ამ ისედაც შავბნელ ამბავს.
ამ ყველაფერს წინ უსწრებდა შუა საუკუნეების გერმანული ლეგენდები კარლოს დიდის ტრფობაზე მკვდარი ქალისადმი, რომლებსაც გასტონ პარი შეისწავლიდა. ამ სიუჟეტის ათასგვარი ვერსია არსებობს: ქალი ხან იმპერატორის კანონიერი ცოლია, რომელიც ჯადოსნური ბეჭდით ქმარს ერთგულებას შეჰფიცავს, ხან ფერიაა და ხანაც – ნიმფა, რომელიც ბეჭდის მოხსნისთანავე კვდება. ზოგან ის ჩვეულებრივი ქალია, რომელიც, ბეჭედს რომ მოიხსნის, მკვდარი აღმოჩნდება. ეს ყველაფერი, როგორც ჩანს, სკანდინავიური ზღაპრიდან იღებს სათავეს: ნორვეგიის მეფეს, ჰარალდს, მკვდარ ცოლთან ერთად სძინავს. ქალი ჯადოსნურ მოსასახამშია გახვეული, რომელიც გვამს გახრწნისგან იცავს.
გასტონ პარის მიერ შეგროვებულ, შუა საუკუნეების ვერსიებს მოვლენათა ჯაჭვური მიმდევრობა აკლია, პეტრარკასა და რენესანსის ავტორების ლიტერატურულ ვარიანტებს კი – სისწრაფე. ამიტომ ისევ ბარბე დორევილის ვერსიას ვამჯობინებ, მიუხედავად იმისა, რომ მოუხეშავია და სახელდახელოდ, ნაუცბათევად შეკოწიწებულს ჰგავს. მისი საიდუმლო ლაკონურობაშია: მოვლენები, მათი ხანგრძლივობის მიუხედავად, წერტილოვანია, წრფივი სეგმენტებით უკავშირდება ერთმანეთს და ზიგზაგს ქმნის, რომელიც უწყვეტ მოძრაობას გამოხატავს.
ამით არ ვგულისხმობ, რომ სისწრაფე თავისთავადი ღირებულებაა: ნარატიული დრო შენელებულიც შეიძლება იყოს, ან – ციკლური, ან, სულაც, უძრავი. ყველა შემთხვევაში თხრობა ხანგრძლივობაზე მოქმედებაა: ჯადოსნობა, რომელიც აჩქარებს ან ანელებს დროს. სიცილიურ ზღაპრებში ხშირია გამოთქმა, “თხრობას დრო არ სჭირდებაო”. ამას მაშინ ამბობენ, როცა ზღაპარში მოვლენათა მთელი რიგი ან ხანგრძლივი პერიოდია გამოტოვებული. ზეპირი თხრობის ტექნიკა ხალხურ ტრადიციაში ფუნქციონალობას ემსახურება: ზედმეტ დეტალებს უგულებელყოფს, სამაგიეროდ, დიდ ყურადღებას უთმობს გამეორებებს. მაგალითად მაშინ, როცა ზღაპრის სიუჟეტი სირთულეების, დაბრკოლებების ჯაჭვზეა აგებული. ლექსებსა და სიმღერებში რიტმს რითმა განსაზღვრავს, პროზაში კი მოვლენები ერითმება ერთმანეთს. კარლოს დიდის ლეგენდის ნარატიული ეფექტი სწორედ ამაშია: მოვლენები ისე ეწყობა ერთმანეთს, როგორც რითმა – ლექსში.
ზღაპრები ყოველთვის მიყვარდა, მაგრამ არა ეთნიკური ტრადიციის ერთგულების გამო (ჩემი ფესვები თანამედროვე, კოსმოპოლიტურ იტალიაშია). ეს არც ბავშვობისდროინდელი წიგნების მონატრება ყოფილა: ჩემს ოჯახში ბავშვს მხოლოდ საგანმანათლებლო, შემეცნებითი ლიტერატურა უნდა ეკითხა. ზღაპრები მხოლოდ და მხოლოდ სტილისტური, კულტურული ინტერესისა და ცნობისმოყვარეობის გამო მიზიდავდა: მომჭირნე ენის, რიტმის, შინაგანი ლოგიკის გამო. როცა ხელახლა ვწერდი გასული საუკუნის ფოლკლორის მკვლევართა შეგროვებულ იტალიურ ზღაპრებს, განსაკუთრებულ სიამოვნებას მანიჭებდა მოკლე ტექსტებზე მუშაობა. მომწონდა ამბის თავიდან მოყოლა მისი ლაკონურობის დაცვით, მაქსიმალური ნარატიული ეფექტისა და პოეტური ხიბლის შენარჩუნებით. მაგალითად:
მეფე ავად გახდა. ექიმებმა უთხრეს: “ხელმწიფეო, მხოლოდ დევის ბუმბული გიშველით, მაგრამ არ გვეგულება ადამიანი, ვინც ბუმბულის მოტანას შეძლებს, დევის სიახლოვეს სულიერი ვერ გაჭაჭანდება”. მეფე ქვეშევრდომთ იხმობს, დახმარებას სთხოვს, მაგრამ დევთან შერკინებას ვერავინ ბედავს. მაშინ ხელმწიფე თავის ერთგულ, საყვარელ მსახურს სთხოვს შველას. ის დასთანხმდება. მთის წვერზე, შვიდი გამოქვაბულიდან ერთ-ერთში ცხოვრობს დევი. კაცი გზას გაუდგება. შემოღამებულზე ფუნდუკს შეაფარებს თავს… (“იტალიური ზღაპრები”, 57).
არაფერია ნათქვამი იმაზე, რა სენი სჭირს მეფეს, რატომ აქვს დევს ბუმბულები ან რანაირია ის გამოქვაბული. მაგრამ რაც კი ნახსენებია, სიუჟეტისთვის ფუნქციურად ყველაფერი მნიშვნელოვანია. ხალხური ამბის უმთავრესი მახასიათებელი მომჭირნე თხრობაა. ყველაზე დაუჯერებელ ამბავშიც კი მხოლოდ არსებითზეა ყურადღება გამახვილებული. ზღაპარში მუდამ არის დროსთან ჭიდილი, დაბრკოლებების დაძლევა ნატვრის ასასრულებლად ან სამართლიანობის აღსადგენად. დრო შეიძლება სულაც გაჩერდეს, როგორც, მაგალითად, მძინარე მზეთუნახავის სასახლეში. საკმარისია, შარლ პერომ დაწეროს:
…ბუხარში მოტრიალე შამფურებიც კი, ზედ წამოგებული ხოხბებითა და კაკბებით, ძილს მიეცემა. ცეცხლიც იძინებს. ყველაფერი წამში ხდება: ფერიებს დროის გაწელვა არ სჩვევიათ.
დრო თითქმის ყველა ხალხურ ამბავში ფარდობითია: სხვა სამყაროში მოგზაურობა ხშირად ერთი გასეირნებასავითაა აღწერილი, ამასობაში კი უამრავი წელი გადის და უკან დაბრუნებული ადამიანი მშობლიურ ადგილებს ვეღარ სცნობს. სხვათა შორის გავიხსენებ, რომ ამერიკული ლიტერატურის გარიჟრაჟზე სწორედ ეს მოტივი დაედო საფუძვლად ვაშინგტონ ირვინგის “რიპ ვან ვინკლს” და ცვლილებაზე დამყარებული ამერიკული საზოგადოების მითად გადაიქცა.
ეს მოტივი ნარატიული დროის ალეგორიადაც შეიძლება გავიგოთ, იმად, რომ თხრობის დრო რეალურ დროს ვერ მოერგება. იგივე ხდება მაშინაც, როცა დრო, პირიქით, გაწელილია, როცა ერთი ამბიდან მეორე იბადება, რაც აღმოსავლური პროზისთვისაა დამახასიათებელი. შეჰერეზადა ყვება ამბავს, რომელშიც მოთხრობილია ამბავი, რომელშიც მოთხრობილია ამბავი და ასე შემდეგ.
შეჰერეზადას ოსტატობა, რომლის წყალობითაც ის სიცოცხლეს ინარჩუნებს, იმაშია, რომ ერთ ამბავს მეორე გადააბას და თან ზუსტად მაშინ გაჩერდეს, როცა საჭიროა. ამ ამბავში ერთდროულად დევს დროის უსასრულობაც და წყვეტაც. სწორედ ესაა რიტმის საიდუმლო, დროის “დაჭერა”, რომელსაც ლიტერატურის სათავეებთანვე ვხვდებით: ეპიკურ ლიტერატურაში ეს ლექსის მეტრიკით მიიღწევა, პროზაულ თხრობაში კი იმ ეფექტით, რაც ცნობისწადილს ბადებს და აცოცხლებს მკითხველში. ყველასათვის ნაცნობია საშინელი უხერხულობის გრძნობა, რომელიც გვეუფლება, როცა ანეკდოტს ყვება ის, ვისაც მოყოლა სრულიად არ ეხერხება. ასეთ დროს ადამიანს სწორედ ეფექტები ეშლება: ბმები, თხრობის რიტმი. ამას გვახსენებს ბოკაჩოს ერთ-ერთი ნოველა (Vi, 1), რომელიც ზეპირსიტყვიერების ხელოვნებას ეხება.
დამებისა და რაინდების ხალისიანი ჯგუფი მდიდარი ფლორენციელი ქალის სასახლეში შეკრებილა. სადილის შემდეგ ახალგაზრდები ქალაქგარეთ გასეირნებას გადაწყვეტენ. გზაში ერთ-ერთი ყმაწვილი ამბის მოყოლას შესთავაზებს მასპინძელს:
“დონა ორეტა, თუ ნებას მომცემთ, რომ არ მოვიწყინოთ, ერთ საინტერესო ამბავს მოგითხრობთ”. ქალი პასუხობს: “მესერ, სიამოვნებით, ძალიან დაგვავალებთ”. ყმაწვილი მოყოლას იწყებს, მაგრამ აღმოჩნდება, რომ თეძოზე ჩამოკონწიალებულ დაბლაგვებულ ხმალზე მეტად არც სიტყვა უჭრის. საინტერესო ამბავს ყვება, მაგრამ ცოდვილობს, სამჯერ, ოთხჯერ, ხან ექვსჯერაც იმეორებს იმავეს, თავიდან იწყებს, ხანაც იბოდიშებს, კარგად ვერ ვთქვიო, სახელები ეშლება, ერთმანეთში ერევა. მოკლედ, სრულიად წაახდენს ამბავს, საშინელებაა მისი მოსმენა. დონა ორეტას სიმწრის ოფლი ასხამს, ლამისაა, გული შეუღონდეს, თითქოს ავადაა და საცაა, სული ამოხდებაო. ბოლოს ქალი ტანჯვას ვეღარ აიტანს, თანაც ხვდება, რომ ყმაწვილი დაუხმარებლად ვერ დააღწევს თავს თავისსავე დაგებულ ხაფანგს და თავაზიანად ეტყვის ახალგაზრდა კაცს: “მესერ, ამ თქვენს ცხენს მეტისმეტად მძიმე ჩორთი ჰქონია, გთხოვთ, გააჩეროთ და ჩამომსვათო…”
ამბავი იგივე ცხენია, გადაადგილების საშუალება, ხან ჩორთით მიდის, ხანაც – ჭენებით, გზის მიხედვით აჩქარებს ან ანელებს ნაბიჯს, მაგრამ სისწრაფეში აქ, პირველ რიგში, გონებრივი სისწრაფე იგულისხმება. ბოკაჩოსთვის უგერგილო მთხრობელის მთავარი ნაკლი, სტილური ხარვეზების გარდა, სწორედ რიტმის დარღვევაა: შეუსაბამო გამოთქმების გამოყენება პერსონაჟების, მოქმედებების ასაღწერად. თუმცა, კარგად თუ დავუკვირდებით, სტილის მოხდენილობისთვისაც აუცილებელია სიტყვის მოქნილობა, აზრის სისხარტე.
ცხენი, როგორც სისწრაფის (გონებრივი სისწრაფისაც) სიმბოლო, ლიტერატურის ისტორიაში უძველესი დროიდან არსებობდა და იმ საკითხებსაც განასახიერებდა, რაც თანამედროვე, ტექნოლოგიურ ხანას ახასიათებს. გადაადგილებისა და ინფორმაციის გავრცელების სწრაფ საშუალებათა ხანა ინგლისური ლიტერატურის ერთ-ერთი საუკეთესო ესეთი იღებს სათავეს. ესაა თომას დე ქუინსის “ინგლისური საფოსტო ეტლი”. იმ შორეულ, 1849 წელს დაწერილ ამ ტექსტში ყველაფერია ნათქვამი, რაც თანამედროვე სამყარომ იცის ჩქაროსნულ ავტობანებზე, სატრანსპორტო საშუალებებზე, სასიკვდილო ავტოკატასტროფებსა და თავბრუდამხვევ სიჩქარეზე. დე ქუინსი აღწერს უსწრაფესი საფოსტო ეტლით მგზავრობას ღამით. მგზავრი კოფოზე ზის, მის გვერდით, ვეებერთელა მეეტლეს ღრმად სძინავს, ასე რომ, მგზავრს ეტლის ტექნიკური გამართულობის იმედი თუ ექნება. დე ქუინსი, რომელსაც ოპიუმის ზემოქმედებით შეგრძნებები კიდევ უფრო აქვს გამძაფრებული, ხვდება, რომ ცხენები ცამეტი მილის სიჩქარით მიქრიან, თანაც – გზის მარჯვენა მხარეს, ეს კი გარდაუვალ კატასტროფას ნიშნავს. მკვიდრად ნაგებ საფოსტო ეტლზე მეტად საფრთხე იმ უბედურს ელის, ვინც მას გზაზე გადაეყრება. მართლაც, ცოტა ხანში, ხეივნის ბოლოს ხის ორთვალა გამოჩნდება. კოფოზე ახალგაზრდა წყვილი ზის. ორთვალა ნელა, ალბათ ერთი მილის სიჩქარით მოიწევს წინ. “რამდენიმე წამი აშორებთ მარადიულობას”. დე ქუინსის თავგანწირული ღრიალი აღმოხდება. “პირველი ნაბიჯი მე გადავდგი. მეორე იმ ყმაწვილზე იყო, მესამე კი – ღმერთზე.”
ამ რამდენიმე წამის თხრობაში ასახვა სრულიად შეუძლებელია: დღესაც კი, როცა თავბრუდამხვევი სიჩქარე ადამიანთა ყოველდღიურობის მნიშვნელოვანი ნაწილია.
თვალის დახამხამება, აზრის გაელვება, ანგელოზის ფრთის აქნევა: რა იქნებოდა იმდენად სწრაფი, რომ შეკითხვასა და პასუხს შორის ჩატეულიყო, ერთმანეთისგან გაემიჯნა ისინი? სინათლის სიჩქარეზე სწრაფად ახლოვდებოდა საბედისწერო წამი და არაფერი იყო უფრო გარდაუვალი, ვიდრე ჩვენი ეტლისა და იმ საბრალო ორთვალას შეჯახება.
დე ქუინსი დროის იმ უმოკლესი მონაკვეთის აღწერასაც ახერხებს, თუმცა წამის მეათასედში ეტევა ყველაფერი: იმის გაცნობიერებაც, რომ შეჯახება ტექნიკურად გარდაუვალია და ის რაღაც აუხსნელიც (ღმერთის წილი), რომლის წყალობითაც შეჯახება არ ხდება.
მაგრამ ამ ეპიზოდში ფიზიკური სიჩქარე კი არ გვაინტერესებს, არამედ – კავშირი ფიზიკურსა და გონებრივ სისწრაფეს შორის. ეს კავშირი აინტერესებდა დე ქუინსის თაობის ერთ დიდ იტალიელ პოეტსაც. ახალგაზრდა ჯაკომო ლეოპარდი, სახლში გამოკეტილი და მარად სევდიანი, ერთგან მისთვის უჩვეულო ხალისით წერს: “სისწრაფე, მაგალითად, ცხენით თავდავიწყებული ჭენების სისწრაფე, ნანახი იქნება თუ პირადად განცდილი, (…) თავისთავად სასიამოვნოა, რადგან ეს შეგრძნება ულევი სიცოცხლით, ენერგიით, ძალით აგვავსებს. სისწრაფე უსასრულობის იდეას აღვივებს ადამიანში, სულს ამაღლებს, აძლიერებს…” (“ძიბალდონე”, 27 ოქტომბერი, 1821 წ.)
“ძიბალდონეს” შენიშვნებში, რომლებიც მოგვიანებითაა დაწერილი, ლეოპარდი კვლავ უბრუნდება სისწრაფეს, როცა სტილზე ლაპარაკობს: “სტილის სისხარტე, მკაფიოობა მომხიბლავია, რადგან აზრების უსასრულო კორიანტელს აშლის, რომლებიც იმდენად სწრაფად ენაცვლებიან ერთმანეთს, რომ სინქრონული გვეჩვენება; სისწრაფე აზრების, შეგრძნებების, სურათ-ხატების ისეთ მრავალფეროვნებაში არწევს ჩვენს სულს, რომ ის ვერც ყველას ერთად აღიქვამს და ვერც – რომელიმეს ცალკე, მაგრამ წამითაც არ რჩება გულხელდაკრეფილი, შეგრძნებებისგან დაცლილი და მოსვენებული. პოეტური სტილის ძალა მხოლოდ სისწრაფეშია, მხოლოდ ამით გვანიჭებს ნეტარებას. აზრები, შეიძლება რომელიმე ერთმა, სწორად შერჩეულმა სიტყვამ აგვიშალოს, რომელიღაც მეტაფორამ, წინადადებაში სიტყვათა განსაკუთრებულმა განლაგებამ, ან თავად ფრაზის თავისებურმა აგებამ, შეკუმშვამ, დაწმენდამ და ასე შემდეგ.” (3 ნოემბერი, 1821 წ.).
გონებრივი სისწრაფისთვის ცხენის მეტაფორა, ვფიქრობ, პირველად გალილეო გალილეიმ გამოიყენა. “სინჯის ოსტატში”, როცა მეტოქეს ეკამათება, რომელიც კლასიკურ ლიტერატურას იშველიებს თავისი მოსაზრების დასაცავად, გალილეო წერს:
“რომ შეიძლებოდეს რთული მსჯელობა სიმძიმეების აწევას შევადაროთ (მაგ: ცხადია, რომ ბევრი ცხენი მეტ ტომარას აიკიდებს, ვიდრე ერთი), დაგეთანხმებოდით, რომ ბევრი ლაპარაკი სჯობს სიტყვაძუნწობას. მაგრამ ლაპარაკი სირბილს უფრო ჰგავს, ვიდრე ტვირთის ტარებას: ერთი ბედაური უკეთ დარბის, ვიდრე ასი ჯაგლაგი”(45).
“ლაპარაკი”, “მსჯელობა”, გალილეოსთვის აზროვნებას ნიშნავს და ხშირად – დედუქციურ აზროვნებას. “ლაპარაკი სირბილს ჰგავს” – ეს გალილეოს ერთგვარი სტილისტური პროგრამაა. სტილი, როგორც აზროვნების მეთოდი, როგორც ლიტერატურული გემოვნება, სხარტი, მოქნილი, მოხდენილი აზრი, ლაკონურად წარმოჩენილი არგუმენტები, მაგრამ ამავე დროს მდიდარი, მრავალფეროვანი მაგალითების მოყვანის უნარი: ესაა გალილეოსთვის კარგი აზროვნების მთავარი მახასიათებლები.
გალილეოს მეტაფორებსა და აზრობრივ ექსპერიმენტებში ცხენის სიყვარული აშკარაა: ერთ კვლევაში, რომელიც გალილეოს მეტაფორებს მივუძღვენი, თერთმეტი მაგალითი მომყავს, სადაც გალილეო ცხენს ახსენებს. მისთვის ცხენი მოძრაობის განსახიერება და, ამრიგად, კინეტიკის ექსპერიმენტების ობიექტია, ბუნების ქმნილება მთელი თავისი კომპლექსურობითა და მშვენიერებით, არსება, რომელიც საოცარ გასაქანს აძლევს ფანტაზიას და წარმოუდგენელ არსებებს ახატვინებს: ენით აღუწერელი ზომებისა თუ შესაძლებლობების ცხენებს. სწორედ ცხენი უბიძგებს გალილეოს, მსჯელობა თვისებრივად სირბილთან გააიგივოს.
გალილეოს ნაშრომში “დიალოგი სამყაროს ორ ძირითად სისტემას შორის” აზრის სისწრაფეს საგრედო განასახიერებს, პერსონაჟი, რომელიც პტოლემეს მიმდევარ სიმპლიჩოსა და კოპერნიკის მიმდევარ სალვიატის შორის გამართულ კამათში ერთვება. სალვიატი და საგრედო გალილეოს ბუნების ორ განსხვავებულ მხარეს განასახიერებენ: სალვიატი მკაცრი, ლოგიკური აზროვნების კაცია, დინჯი, ფრთხილი; საგრედო კი “სხაპასხუპით ლაპარაკობს”, მდიდარი წარმოსახვა აქვს, დაუსაბუთებელ მოსაზრებებსაც ხშირად გამოთქვამს და ყოველთვის, ყველანაირ იდეას უკიდურესობამდე ავითარებს: მაგალითად, წარმოიდგენს სიცოცხლეს მთვარეზე ან იმას, თუ რა მოხდება, დედამიწამ რომ ბრუნვა შეწყვიტოს.
მაგრამ სწორედ სალვიატი განსაზღვრავს ღირებულებათა სკალას, რომელზეც გალილეოსთვის გონების სისწრაფეა განთავსებული: სწრაფად, მყისიერად, “გადასვლების” გარეშე მხოლოდ ღვთიური გონება აზროვნებს, რომლის შესაძლებლობებიც უსაზღვროდ აღემატება ადამიანის გონებისას, თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ ადამიანის გონება მდაბალია: ის ხომ ღმერთის შექმნილია და ყოველივე, რასაც ადამიანის გონება ნაბიჯ-ნაბიჯ იკვლევდა, შეიცნობდა და სწვდებოდა საუკუნეთა მანძილზე, აღფრთოვანებას იმსახურებს. ამ დროს საუბარში საგრედო ერთვება და ხოტბას ასხამს უდიდეს ადამიანურ გამონაგონს, ანბანს (“დიალოგი სამყაროს ორ ძირითად სისტემას შორის”, პირველი დღის დასასარული):
განა ნებისმიერ გასაოცარ აღმოჩენაზე მეტად არ აღგვაფრთოვანებს იმ გონების ბრწყინვალება, რომელმაც მოიფიქრა, როგორ გადაეცა თავისი ნააზრევი ნებისმიერი სხვა, თუნდაც დროში უსაზღვროდ დაშორებული, ადამიანისთვის? მოიფიქრო გზა, როგორ ესაუბრო ინდოეთის მცხოვრებთ, ან მათ, ვინც ჯერ არც კი შობილა და შესაძლოა, ათასი, ან სულაც ათი ათასი წლის შემდეგ დაიბადოს? თანაც – ესაუბრო ასე მარტივად… სულ რაღაც ოციოდე ასო-ნიშნის სხვადასხვაგვარად დალაგებით…
სიმსუბუქის შესახებ ჩემს წინა ლექციაში ლუკრეციუსი ვახსენე, რომელიც ანბანის კომბინატორიკაში მატერიის ატომური სტრუქტურის მოდელს ხედავდა; დღეს გალილეოს სიტყვები მომყავს, რომელიც ანბანის კომბინატორიკას (…ოციოდე ასო-ნიშნის სხვადასხვაგვარად დალაგებით…) კომუნიკაციის უმაღლეს საშუალებად მიიჩნევდა. გალილეო სივრცესა და დროში დაშორებულ ადამიანებს შორის კომუნიკაციაზე ლაპარაკობს, მე “მყისიერსაც” დავამატებდი: ანბანი, წერის შესაძლებლობა სწორედ მყისიერ კავშირს ამყარებს ყოველივე არსებულსა და ჯერ არარსებულს შორის.
ამ ლექციების მიზანია, მომავალი ათასწლეულისთვის ის ფასეულობები შევარჩიო, რომელიც ჩემთვის განსაკუთრებით ძვირფასია. ფასეულობა, რომელზეც დღეს მინდა ვილაპარაკო, სწორედ ესაა: უსაზღვრო არეალის მქონე, უსწრაფესი მედიასაშუალებების ეპოქაში, როცა არის საშიშროება, რომ ყოველგვარი კომუნიკაცია სწორხაზოვანი და ერთფეროვანი გახდეს, ლიტერატურის ფუნქცია განსხვავებულთან კომუნიკაციაა, სწორედ განსხვავებულობის, განსხვავებების მკვეთრად წარმოჩენით, წერილობითი ენის უნიკალური შესაძლებლობებით.
მოტორიზაციის ეპოქამ სისწრაფე გაზომვად მნიშვნელობად აქცია, რომლის რეკორდები ადამიანური და ტექნოლოგიური პროგრესის ისტორიას რჩება. მაგრამ გონების სისწრაფე ვერ გაიზომება და მასში გაპაექრებაც შეუძლებელია კონკურსის ან შეჯიბრის ფორმით. ისტორიას ვერ შემორჩება მისი რიცხვითი მონაცემები. გონებრივი სისწრაფე თავისთავადაა ღირებული და მხოლოდ იმათ ანიჭებს ტკბობას, ვისაც ამ ტკბობის მიღების უნარი და მგრძნობელობა გააჩნია. გონებრივი სისხარტის პრაქტიკული გამოყენება არ არსებობს, სწრაფი აზროვნება სულაც არ ნიშნავს, რომ ის ყოველთვის სჯობია მოზომილსა და ფრთხილს. მაგრამ ასეთი აზროვნება გადმოგვცემს რაღაცას, რაც მხოლოდ მის სისხარტეშია.
თავიდანვე ვთქვი, რომ ღირებულებები, რომლებიც ჩემი ლექციების თემებად ავირჩიე, არავითარ შემთხვევაში არ აკნინებს საპირისპირო ღირებულებას. სიმსუბუქის აპოლოგია გულისხმობდა ჩემს მოწიწებას სიმძიმისადმი; არც სისწრაფის ხოტბა უარყოფს სიდინჯის მშვენიერებას და მისით მიღებულ ნეტარებას. ლიტერატურამ ათასგვრი ხერხი შეიმუშავა დროის მსვლელობის შესანელებელად. უკვე ვახსენე გამეორება. უნდა ვახსენო გადახვევაც.
რეალურ ცხოვრებაში დრო სიმდიდრეა, რომლის ფლანგვას ძალიან ვუფრთხით. ლიტერატურაში კი დრო სიმდიდრეა, რომელსაც ლაღად განვკარგავთ: აქ მთავარი მიზანთან სწრაფად მისვლა სულაც არაა. პირიქით, დროის ეკონომია იმიტომაა კარგი, რომ რაც მეტ დროს დავზოგავთ, მით მეტი დრო გვექნება დასაკარგად. სტილისტური, აზრობრივი სისწრაფე პირველ რიგში მოქნილობას, სისხარტეს, სილაღეს ნიშნავს; ყველა ეს თვისება კი წერის ისეთ მანერას ახასიათებს, რომლისთვისაც ნაცნობია ბუნდოვანება, თემასთან დაშორება, ერთი საკითხიდან მეორეზე გადახტომა, თხრობის ხაზის ასჯერ დაკარგვა და ხანგრძლივი ძიების შემდეგ მასთან დაბრუნება.
ლორენს სტერნის დიდი მიგნება იყო მთლიანად გადახვევებზე აგებული რომანი; მაგალითი, რომელიც მალევე გამოიყენა დიდრომ. თემიდან გადახვევა სტრატეგიაა ფინალის მაქსიმალურად შორს გადასაწევად, ნაწარმოების შინაგანი დროის გასაწელად. გადახვევა გაქცევაა. რისგან? ცხადია, სიკვდილისგან – ამბობს “ტრისტრამ შენდის” წინათქმაში იტალიელი მწერალი კარლო ლევი, რომელიც სტერნის თაყვანისმცემელი ნამდვილად არაა, მაგრამ მისი საიდუმლოც სწორედ გადახვევების სიყვარულია, შეუზღუდავი დროის შეგრძნება, მაშინაც კი, როცა სოციალურ პრობლემებზე მსჯელობს.
“საათი შენდის პირველი სიმბოლოა”, წერდა კარლო ლევი. მართლაც, საათი შენდის ყველა პერიპეტიას თან ახლავს, დაბადებიდან მოყოლებული. “სიკვდილი საათებში იმალება”, ამბობდა ბელი. და ადამიანის ცხოვრების – დროის ამ პაწაწინა ნასხლეტის – ბედკრულობაც იმაშია, რომ სიკვდილი გარდაუვალია. სიკვდილიც ხომ დროა: ერთგვარი გამორკვევის, განმარტოების აბსტრაქტული დრო, რომელიც სადღაც, დასასრულისკენ მიდის. ტრისტრამ შენდის დაბადება არ უნდა, რადგან სიკვდილი არ სურს. ყველა საშუალება, ყველა ხერხი მისაღებია სიკვდილისაგან, დროისაგან თავის დასაღწევად. სწორი ხაზი ხომ უმოკლესი მანძილია ორ ფატალურ, გარდაუვალ წერტილს შორის: თუ ასეა, მაშ გადახვევები ამ მანძილს აგრძელებს. თუ ეს გადახვევები იმდენად რთული, ჩახლართული და სწრაფი იქნება, რომ სიკვდილსაც კვალი აურიოს, იქნებ სიკვდილმა ვეღარც მოგვაგნოს, იქნებ დროს მოვერიოთ კიდეც და მარადიულობა მოვიპოვოთ ხან რომელ და ხანაც – რომელ სამალავს შეფარებულებმა.
ეს სიტყვები მაფიქრებს, რადგან ბუნდოვანების, გადახვევ-გადმოხვევის თაყვანისმცემელი არ ვარ. მირჩევნია, სწორ ხაზს მივენდო, იმედით, რომ არასოდეს დასრულდეს და ამით გახადოს შეუძლებელი ჩემი მოძებნა. მირჩევნია, სიგრძეში გავთვალო ჩემი გაქცევის ტრაექტორია და იმ მომენტს დაველოდო, როცა შევძლებ, ისარივით გავიტყორცნო და ჰორიზონტს მიღმა გავუჩინარდე. ან, თუ მეტისმეტად ბევრი დაბრკოლება გადამეღობა, ის სწორი გზები დავინახო, რომლებიც შეძლებისდაგვარად უმოკლეს დროში გამომიყვანს ლაბირინთიდან.
ახალგაზრდობიდანვე ავირჩიე დევიზად უძველესი ლათინური გამოთქმა Festina lente – იჩქარე ნელა. ალბათ, სიტყვებსა და შინაარსზე მეტად სიმბოლოები მხიბლავდა და მიზიდავდა. გახსოვთ ალბათ, დიდი ვენეციელი ჰუმანისტი და გამომცემელი, ალდუს მანუციუსი ყველა წიგნის ყდაზე ათავსებდა ამ გამოთქმას – Festina lente – დელფინის გამოსახულებასთან ერთად, რომელიც ღუზას ეთამაშება. მძიმე, შეუპოვარ ინტელექტუალურ შრომას განასახიერებს ეს მოხდენილი გრაფიკული ნიშანი, რომელზეც ერაზმ როტერდამელი თავის უკვდავ ნაშრომში საუბრობდა. მაგრამ დელფინიც და ღუზაც ზღვასთან დაკავშირებულ, ჰომოგენურ სიმბოლოთა სამყაროს ეკუთვნის. მე კი ყოველთვის ისეთი სიმბოლოები მიზიდავდა, რომლებიც ერთმანეთთან შეუთავსებელ, ამოუცნობ სურათ-ხატებს აერთიანებენ, როგორც რებუსები. მაგალითად, პეპელა და კიბორჩხალა, რომლებიც სწორედ Festina lente-ს განასახიერებენ მეთექვსმეტე საუკუნის, პაოლო ჯოვიოს მიერ შედგენილ, სიმბოლოთა კრებულში: ორი ცხოველი, ორივე უცნაური და თან სიმეტრიული, რომლებიც, ერთად, რაღაც იდუმალ, მოულოდნელ ჰარმონიას ქმნიან.
როგორც მწერალი, მუდამ ვაყურადებდი, ვაკვირდებოდი აზრის ელვისებურ გაელვებას, რომელიც დროსა და სივრცეში დაშორებულ წერტილებს იჭერს და ერთმანეთთან აკავშირებს. სათავგადასავლო სიუჟეტისა და ზღაპრის სიყვარულის გამო მუდამ ვეძებდი შინაგანი ენერგიის, გონებრივი მოძრაობის ეკვივალენტს. წარმოსახვაზე, სურათ-ხატზე შევაჩერე ყურადღება: მოძრაობაზე, რომელიც ბუნებრივად იბადება გამოსახულებიდან, თუმცა კარგად ვიცოდი, რომ შეუძლებელია, რამე თქვა ლიტერატურულ შედეგზე იქამდე, სანამ სურათ-ხატების ეს ნაკადი სიტყვად არ იქცევა. პროზაშიც და პოეზიაშიც წარმატება სწორ სიტყვათშეხამებას ნიშნავს, რომელიც ხანდახან სპონტანურად, თავისთავად, ბუნებრივად ჩამოიღვრება ქაღალდზე, მაგრამ, როგორც წესი, ეს პროცესი “საჭირო სიტყვის” ხანგრძლივ, გულმოდგინე ძიებას ნიშნავს, იმ ფრაზის მიგნებას, რომელშიც თითოეული სიტყვა შეუცვლელია, ჟღერადობისა და აზრის ისეთ ურთიერთშეხამებას, რომელიც ყველაზე ქმედითი და შინაარსით ყველაზე დატვირთულია. დარწმუნებული ვარ, რომ პროზაში წერა ლექსად წერისგან არ განსხვავდება. ორივე შემთხვევაში საჭირო, ერთადერთ გამოთქმას ეძებ: ერთადერთს, დატვირთულს, ღრმას, მკაფიოს, ნათელს, სხარტსა და დაუვიწყარს.
ძნელია ამ მუხტის შენარჩუნება დიდტანიან ნაწარმოებში. ხასიათიდან გამომდინარე, პირადად მე მოკლე ტექსტში უკეთ გამოვხატავ სათქმელს. ამას ნათლად მოწმობს ჩემი შემოქმედება, რომელიც უმეტესწილად მოთხრობებისა და მცირე ზომის ჩანაწერებისგან შედგება. მაგალითად, იმის გაკეთება, რაც “კოსმოკომიკურ ამბებსა” და “ათვლის წერტილში” ვცადე – თხრობით შემესხა ხორცი სივრცისა და დროის აბსტრაქტული იდეებისთვის – მხოლოდ მოკლე მოთხრობის უკიდურესად შეკუმშულ დროში იყო შესაძლებელი. თუმცა უფრო მცირე ზომის ტექსტებიც დამიწერია, სადაც თემა მინიმუმამდეა შეკვეცილი: აპოლოგიები, პატარა პროზაული პოემები. ეს ხერხი თავის დროზე “უხილავ ქალაქებში” გამოვიყენე, ბოლოს კი – “პალომარშიც”. ცხადია, ტექსტის ზომა გარე კრიტერიუმია, მაგრამ მე განსაკუთრებულ სიმჭიდროვეს, სისავსეს ვგულისხმობ, რომელიც ვრცელ ნაწარმოებშიც მიიღწევა, მაგრამ არსებითად მაინც ერთი გვერდის მასშტაბში არსებობს.
მოკლე ნარატიული ფორმებისადმი ჩემი სიყვარული იტალიური ლიტერატურის ბუნებას შეესაბამება: ის ხომ ღარიბია რომანებით, მაგრამ უმდიდრესია პოეტებით, რომლებიც პროზაშიც საოცარი ექსპრესიულობითYგამოირჩევიან და შინაარსისა და წარმოსახვის მაქსიმუმს რამდენიმე გვერდში ატევენ. ამის ნიმუშად ლეოპარდის “ეთიკური ნაწერებიც” კმარა: სრულიად განსაკუთრებული წიგნი, რომლის მსგავსი არცერთ სხვა ლიტერატურაში არ მოიძებნება.
ამერიკულ ლიტერატურას მოკლე მოთხრობის ბრწყინვალე ტრადიცია აქვს, რომელიც დღემდე ცოცხალია. უფრო მეტიც, ვიტყოდი, რომ სწორედ ამ ჟანრმა აჩუქა ამერიკულ ლიტერატურას ნამდვილი მარგალიტები. მაგრამ ხისტი საგამომცმლო მიდგომა (“მოკლე მოთხრობა” ან “რომანი”) უგულებელყოფს მცირე ნაწარმოების სხვა შესაძლებლობებს, რომლებითაც ასე მდიდარია დიდი ამერიკელი პოეტების – უოლტ უიტმენის, უილიამ კარლოს უილიამსისა თუ სხვათა – პროზაული შემოქმედება. წიგნის ბაზრის მოთხოვნების გამო არ უნდა შეწყდეს ექსპერიმენტები, არ უნდა გაქვავდეს და მოკვდეს წერის ახალი ფორმები. ორიოდე სიტყვა მინდა ვთქვა მოკლე ტექსტის სტილისტური და შინაარსობრივი სისავსის, სიმდიდრის სასარგებლოდ. მაგონდება პოლ ვალერის “ბატონი ტესტი” და სხვა ესეები, ფრანსის პონჟის პროზაული პოემები, მიშელ ლეირისის ენობრივი ძიებები, ანრი მიშოს უმოკლესი მოთხრობების იდუმალი, ჰალუცინაციური იუმორი კრებულში “პლუმი”.
ლიტერატურული ფორმების სამყაროში უკანასკნელი დიდი აღმოჩენა ლაკონური წერის დიდოსტატს, ხორხე ლუის ბორხესს ეკუთვნის: ეს იყო ბორხესის მიერ საკუთარი თავის, როგორც პროზაიკოსის აღმოჩენა. ბორხესმა გადალახა ბარიერი, რომელიც ორმოცი წლის ასაკამდე აბრკოლებდა და არ აძლევდა ესეისტური პროზიდან მხატვრულ პროზაზე გადასვლის საშუალებას და გადაწყვიტა, თავისი წიგნი ვიღაც სხვის მიერ, ოდესღაც, სადღაც, სხვა ენაზე, სხვა კულტურის წიაღში დაწერილად ეჩვენებინა მკითხველისთვის, საკუთარი თავი კი ავტორად კი არა, ამ წიგნის ერთგვარ მიმომხილველად, კომენტატორად წარმოეჩინა. ასე დაწერილი პირველი შთამბეჭდავი ისტორია, “ალმოტასიმთან მიახლოება”, რომელიც 1940 წელს ჟურნალ “სურში” დაიბეჭდა, მკითხველს მართლა ეგონა უცნობი ინდოელი ავტორის წიგნის რეცენზია. ბორხესის განხილვისას, როგორც წესი, აღნიშნავენ, რომ მისი ყველა ტექსტი აორმაგებს თუ ზრდის საკუთარ სივრცეს რაღაც, წარმოსახვითი თუ რეალური ბიბლიოთეკის კლასიკური, სამეცნიერო თუ მხატვრული ტექსტებით. მაგრამ მე ყველაზე მეტად იმაზე მინდა გავამახვილო ყურადღება, თუ როგორ არღვევს ბორხესი უსასრულობას ყოველგვარი დაბრკოლების გარეშე, თავისი გამჭვირვალე, მკაფიო, ფხიზელი წერის მანერით. როგორ აყალიბებს მისი ლაკონური, სრულიად განსხვავებული ხედვის რაკურსი თხრობის უზუსტეს, უკონკრეტულეს მანერას, რომლის ეფექტურობა რიტმის მრავალფეროვნებაში, სპეციფიკურ სინტაქსურ სვლებში, სრულიად მოულოდნელ, გამაოგნებელ ზედსართავებში ვლინდება. ბორხესის ხელში ლიტერატურა კვადრატში ადის და ამავე დროს კვადრატული ფესვი ამოჰყავს საკუთარი თავიდან, მის ხელში იბადება “პოტენციური ლიტერატურა”, თუ ფრანგებს დავესესხებით გამოთქმას. ეს ტერმინი მოგვიანებით ახსენეს, მაგრამ მისი ჩანასახი უკვე “ფიქციებში” გვხვდება, გამოგონილი ავტორის, ჰერბერტ ქუეინის, აზრებსა და გამონათქვამებში.
ლაკონურობა მხოლოდ ნაწილია იმისა, რაზეც მინდოდა ლაპარაკი. მხოლოდ იმას გეტყვით, რომ ვოცნებობ, შეიქმნას ეპიგრამის ზომის კოსმოლოგიური ნაშრომები, საგები და ეპოპეები. მომავალში დროის სულ უფრო მწვავე დეფიციტი გველის და ლიტერატურაში მაქსიმალურად უნდა იყოს კონცენტრირებული აზრიცა და პოეზიაც.
ბორხესმა და ბიოი კასარესმა “მოკლე და დაუჯერებელი მოხრობების ანთოლოგია” შეადგინეს. მე კი ერთწინადადებიანი, ან სულაც ერთსტრიქონიანი, მოთხრობების კრებულის შედგენაზე ვოცნებობ. მაგრამ ჯერ არ შემხვედრია ისეთი, გვატემალელი მწერლის, აუგუსტო მონტეროსოსას რომ სჯობდეს: “გამოღვიძებულს დინოზავრი ისევ იქ დახვდა”.
ვხვდები, რომ ეს ლექცია, რომელიც უხილავ კავშირებს მივუძღვენი, მეტისმეტად დაიქსაქსა და მეშინია, აზრიც არ დაიფანტოს. ვფიქრობ, შესაძლებელია, გაერთიანდეს ყველაფერი, რაზეც ამ ლექციაში ვილაპარაკე და ალბათ ისიც, რასაც წინა ლექცია მივუძღვენი: ამ ყველაფერს ხომ ოლიმპოს ერთი ღმერთი განაგებს, რომელსაც განსაკუთრებულად ვეთაყვანები: ჰერმეს-მერკური, ურთიერთობისა და შუამავლობის ღმერთი, რომელიც თოტის – დამწერლობის გამომგონებლის – სახელითაა ცნობილი და რომელიც, როგორც იუნგი ამბობს თავის ნაშრომებში ალქიმიის სიმბოლიკაზე, ვერცხლისწყლის ორთქლის სახით, “ინდივიდუაციის პრინციპსაც” წარმოადგენს.
ფეხებზე ფრთებგამოსხმული მერკური, მსუბუქი, ჰაეროვანი, მოქნილი და ლაღი, ღმერთებს ერთმანეთთან აკავშირებს, ადამიანებს კი – ღმერთებთან; უნივერსალურ კანონებს – ინდივიდუალურ შემთხვევებთან, ბუნების ძალებს – განსხვავებულ კულტურებთან, სამყაროში არსებულ საგნებსა და ნივთებს – მოაზროვნე არსებებთან. განა მოიძებნება უკეთესი მფარველი ჩემი ლიტერატურული მოსაზრებებისთვის?
ანტიკურ სწავლებაში, სადაც მიკროკოსმოსი და მაკროკოსმოსი ფსიქოლოგიურ და ასტროლოგიიურ შესაბამისობებში აისახება, განწყობების, ტემპერამენტების, პლანეტებისა და ვარსკვლავედების მიხედვით, მერკურის მდგომარეობა ყველაზე არამდგრადი და ბუნდოვანია. თუმცა, გავრცელებული მოსაზრების თანახმად, მერკურის ზემოქმედების ქვეშ მყოფ ადამიანებს ვაჭრობა, გაცვლა-გამოცვლა ეხერხებათ, რაც სრულიად უპირისპირდება სატურნის ზეგავლენის ქვეშ მყოფთა ხასიათს: მელანქოლიურს, მჭვრეტელს, მარტოსულს. უძველესი დროიდან ითვლება, რომ სატურნის ტემპერამენტი ხელოვანებს, პოეტებს, მოაზროვნეებს აქვთ და ეს მოსაზრება, ვფიქრობ, მართლა ჰგავს სიმართლეს. ეჭვი არაა, ლიტერატურა არ იარსებებდა, ადამიანთა ნაწილი გულჩახვეული და მარტოსული რომ არ ყოფილიყო, გარემომცველი სამყაროთი უკმაყოფილო, უდრტვინველად, დღეობით, თვეობით უხმოდ ჩაჩერებული მუნჯ სიტყვათა უძრაობას. ცხადია, ჩემი ხასიათიც ირეკლება იმ კატეგორიის ტრადიციულ მახასიათებლებში, რომელსაც ვეკუთვნი: მუდამ სატურნის ტიპი ვიყავი, რომელი ნიღბის მორგებაც არ უნდა მეცადა ცხოვრებაში. მერკურისადმი ჩემი თაყვანისცემა კი ალბათ უფრო გატაცებით, სიყვარულით, ლტოლვით აიხსნება: სატურნის ბინადარი ვარ, რომელიც მერკურის თვისებებზე ოცნებობს და ეს დაუოკებელი სურვილი ყველაფერში იგრძნობა, რასაც ვწერ.
სატურნ-კრონოსის ზეგავლენის ქვეშ ვარ, მაგრამ ის ჩემი ღმერთი არასოდეს ყოფილა. მოკრძალებისა და შიშის გარდა, მისდამი არაფერი მიგრძნია. სამაგიეროდ, არსებობს სხვა ღვთაება, რომელიც სატურნს ჰგავს, მას ენათესავება და რომელიც განსაკუთრებულად მიყვარს, ღმერთი, რომელსაც არც ასტროლოგიური თვალსაზრისით აქვს დიდი წონა და, შესაბამისად, არც ფსიქოლოგიურით, რადგან შვიდი ციური სხეულიდან არცერთს არ ჰქვია მისი სახელი. სამაგიეროდ, ეს ღვთაება, ჰომეროსის დროიდან მოყოლებული, ძალიან უყვარს ლიტერატურას: ვულკანოს-ჰეფესტოს ვგულისხმობ, ღვთაებას, რომელიც ცაში კი არა, კრატერის ფსკერზე ცხოვრობს, სამჭედლოში შეკეტილა და დაუღალავად შრომობს: ათასგვარ ნივთს ქმნის ღმერთებისათვის: სამკაულს, იარაღს, ფარ-ხმალს, ბადესა თუ ხაფანგს. მერკურის მსუბუქ ნავარდს ვულკანოსი მძიმე ნაბიჯით, ჩაქუჩის ნელი და მონოტონური დარტყმით უპირისპირდება.
ისევ შემთხვევით წაკითხული უნდა მოვიშველიო. ხანდახან სწორედ შემთხვევით, ზერელედ თვალჩაკრული უცნაური წიგნი გვკარნახობს აზრს, რომელიც გონებას გაგვინათებს; წიგნი, რომელსაც აკადემიურ გამოცემათა შორის ადგილს ვერაფრით მიუჩენ. ანდრე ვირელის წიგნს ვგულისხმობ, “ჩვენი სურათ-ხატების ისტორია” (ჟენევა, 1965). ბანქოს ქაღალდის სიმბოლიკაზე რომ ვმუშაობდი, მაშინ წავიკითხე. ავტორი, კოლექტიური ცნობიერების მკვლევარი (ვფიქრობ, იუნგის სკოლის), მიიჩნევს, რომ მერკური და ვულკანოსი ერთმანეთისგან განუყოფელ, ერთმანეთის შემავსებელ სასიცოცხლო ფუნქციებს განასახიერებენ: მერკური – ჰარმონიას, გარემომცველ სამყაროსთან შეთავსებას, ხოლო ვულკანოსი – კონკრეტულობას, ქმედით, კონსტრუქციულ ძალისხმევას. მერკურიცა და ვულკანოსიც იუპიტერის შვილები არიან, მაგრამ დედის მხრიდან მერკური ურანს ენათესავება და მისგან გამოჰყვა “ციკლოფრენია”, ვულკანოსი კი სატურნის შთამომავალია და “შიზოფრენიაც” მისმა მემკვიდრეობამ განაპირობა. მერკურსა და ვულკანოსს იუპიტერის წონასწორობა და სინათლე აერთიანებთ, რომელშიც ინარჩუნებენ შთამომავლობით გადმოყოლილ სნეულებათა ნიშნებს, მაგრამ აკეთილშობილებენ და ღირსებებად – ჰარმონიად და ქმედითობად – გარდაქმნიან მათ.
როცა მერკურისა და ვულკანოსის დაპირისპირებისა და ურთიერთშევსებადობის ეს ახსნა წავიკითხე, იმას მივხვდი, რასაც ადრე მხოლოდ გუმანით, ბუნდოვნად ვგრძნობდი: მივხვდი, როგორი ვარ და როგორი მინდა ვიყო, როგორ ვწერ და როგორ შემიძლია ვწერდე. ვულკანოსის კონკრეტულობა, კონცენტრირებულობა, ხელმარჯვეობა აუცილებელია მერკურის თავგადასავლებისა და მეტამორფოზების ასაღწერად. მერკურის მოძრაობა და სისწრაფე კი აუცილებელია იმისთვის, რომ ვულკანოსის ხანგრძლივმა, მძიმე შრომამ შინაარსი შეიძინოს და უფორმო, მინერალური მასალიდან ღმერთების განუყოფელი ატრიბუტები შვას: ციტრები და სამკბილები, შუბები და დიადემები. მწერლის ხელობა დროის სხვადასხვა შრეებს უნდა ითვალისწინებდეს: მისთვის მნიშვნელოვანია მერკურის ტემპიც და ვულკანოსის ტემპიც; მყისიერებაც, რომელსაც მოთმინებით აღსავსე, ნელი, გაზომილი მოქმედებებით ესხმის ხორცი; ელვისებური ინტუიციაც, რომელიც, ჩნდება თუ არა, მაშინვე იქცევა რაღაცად, რაც სხვაგვარად ვერ იქნებოდა; და დროც, რომელიც მხოლოდ იმიტომ მიედინება, რომ მომწიფება, დალექვა აცადოს გრძნობებსა და ფიქრებს: დრო, რომლისთვისაც სრულიად უცხოა ყოველივე, რაც მოუსვენარი, სულსწრაფი და წარმავალია.
ეს ლექცია ამბის მოყოლით დავიწყე და ნება მომეცით, ასევე დავასრულო. ჩინურ ამბავს მოგიყვებით:
ბევრ სხვა ღირსებასთან ერთად ჩუანგ-ცუს ხატვის ნიჭიც ჰქონდა. მეფემ კიბორჩხალას დახატვა უბრძანა. ჩუანგ-ცუმ ამისთვის ხუთი წელიწადი, ვეებერთელა სასახლე და თორმეტი მსახური ითხოვა. ხუთი წელი რომ მიილია, აღმოჩნდა, რომ ჩუანგ-ცუს ხატვა არც კი დაეწყო. კიდევ ხუთი წელი მჭირდებაო. მეფემ მისცა დრო. როცა მეათე წელიც მიიწურა, ჩუანგ-ცუმ ფუნჯი აიღო და წამში, ხელის ერთი მოსმით დახატა კიბორჩხალა. ისეთი მშვენიერი, როგორიც არასოდეს არავის ენახა.
© “არილი”