თანამედროვე ხელოვნებაში ლევან სონღულაშვილი თავისი თაობის ერთ-ერთი ყველაზე გამორჩეული მოვლენაა. ის პირველი ქართველი მხატვარია, რომლის ნამუშევარიც ბრუკლინის მუზეუმის მუდმივ კოლექციაში მოხვდა. სხვადასხვა დროს კი სონღულაშვილის ტილოები გამოფენილა ხელოვნების სამეფო აკადემიაში, სააჩის გალერეაში, ნიუ-იორკის სოთბის აუქციონზე, საქართველოს ეროვნულ მუზეუმში და სხვ. მიუხედავად იმისა, რომ არტისტი ნიუ-იორკში ცხოვრობს (ის, ასევე, პირველი ქართველი იყო, ვინც ნიუ იორკის ენდი უორჰოლის სამხატვრო აკადემიის მაგისტრი გახდა), აქტიურად ადევნებს თვალს საქართველოში მიმდინარე პროცესებს; მუდმივად გამოხატავს მხარდაჭერას პროტესტისადმი, რომლის მიზანიც საქართველოს დასავლური ინტეგრაციისკენ სწრაფვა, თავისუფლების იდეალებისათვის და ავტორიტარიზმის წინააღმდეგ ბრძოლაა. 2024 წელს ლევან სონღულაშვილის მიერ შექმნილი ნამუშევარი – „მატრიოშკა“ – ძალზე ღრმა, კომპლექსური და მრავალშრიანი რეფლექსიაა სწორედ ამ პროცესებზე. „მატრიოშკამ“ თავიდანვე მიიქცია როგორც ხელოვნებათმცოდნეობის, ასევე ფართო აუდიტორიის ყურადღება და თანამედროვე ხელოვნებაში პროტესტის გააზრების მძაფრ სიმბოლოდ იქცა. სწორედ ამიტომ, გადავწყვიტეთ „არილის“ მკითხველებისთვის სიურპრიზად „მატრიოშკას“ მცირე ზომის რეპროდუქცია გვესახსოვრა. ნომერს კი ლევან სონღულაშვილისა და ლექსო დორეულის დიალოგით ვხსნით.
ლექსო დორეული: 2024 წელს შენს შემოქმედებაში ჩნდება ფიგურა, რომელიც აქამდე არასდროს გამოგიყენებია – „მატრიოშკა“. ნამუშევარი ბევრი ადამიანისთვის შემზარავ, მაგრამ მძლავრ და ემოციურ მეტაფორად იქცა იმ მდგომარეობის გასაგებად, რომელშიც აღმოვჩნდით. მაგრამ მანამდე მატრიოშკამ მრავალშრიან და წინააღმდეგობრივ სიმბოლოდ ჩამოყალიბების ისტორიული გზა განვლო. ის ნამდვილად არის საინტერესო და კომპლექსური სიმბოლო, რომელსაც თანამედროვე ხელოვნებამ შეიძლება მიმართოს, მაგრამ უნდა ითქვას, რომ, ამავდროულად, წარმოადგენს უწყინარ და მხიარულ სუვენირს, რომელსაც ტურისტები შესაბამის მაღაზიებში სიამოვნებით ყიდულობენ. ცხადია, განსაკუთრებული პოპულარობით სარგებლობს რუსეთში, მაგრამ, პირადად მე, სულ ბოლოს, მას რუმინეთში, ბუქარესტში წავაწყდი. სუვენირების პატარა, ლამაზი მაღაზია სავსე იყო ერთგვარ ჭრელაჭრულა ჰიჯაბებში (როგორი უცნაური ოქსიმორონია, არა?) გამომწყვდეული ქალების ხის ფიგურებით, რომლებიც ერთმანეთში იყო ჩასმული. კარგად დამამახსოვრდა, რომ მათ ამ ჰიჯაბებიდან ოქროსფერი თმის ერთი კულული მოუჩანდათ და ჰქონდათ მალინისფრად, უგემოვნოდ და გამაღიზიანებლად შეფაკლული ღაწვები. ისინი დიდი, მოლურჯო თვალებით, დედობრივი მზრუნველობით შემომცქეროდნენ და იყო ამ მზერაში რაღაც სასაცილო, უსიამოვნო და ამაზრზენიც კი. მიყვარს ასეთი დამთხვევები – ბუქარესტში მაშინ სწორედ შენი გამოფენის მოსანახულებლად ჩავედი, იქ Idem et idem-ის სერიიდან ორი ახალი ნამუშევარი იყო წარმოდგენილი.
მახსოვს, რომ ღრმა ბავშვობაში მეც მქონდა მატრიოშკა – ოჯახს საბჭოთა კავშირისგან გვერგო მემკვიდრეობით როგორც წარსულის რელიკვია. მატრიოშკა საბჭოთა სათამაშო იყო. საბჭოთა ბავშვის ერთგვარი „ქინდერ სიურპრიზი“, ოღონდ იმ განსხვავებით, რომ მასში არაფერი მოულოდნელი არ იდო. ერთმანეთის მიყოლებით, ზანტად ხსნიდი ხისგან გამოჩორკნილ და სქელი, პრიალა საღებავით გადალესილ ფიგურებს და არანაირი სიურპრიზის ეფექტი – შიგნით იგივე და იგივე (Idem et idem) გხვდებოდა. არ ვიცი როგორ, მაგრამ, ფაქტია, მატრიოშკებით ბავშვები თამაშობდნენ და ალბათ სწორედ ეს ობსესიური თამაში იყო ყველაზე მეტად აბსურდული და კარიკატურული.
კლასიკურ შემთხვევებში მატრიოშკას ჰქონდა ქალის სახე, რომელიც მზრუნველი დედის მარადიულ არქეტიპს განასახიერებდა. შემდეგ შეიქმნა მისი სხვა, უფრო კონკრეტული ვარიაციები და მან ლენინის, სტალინის, ხრუშჩოვის, გორბაჩოვისა თუ პუტინის ფორმებიც კი მიიღო. სიმბოლომ გარკვეული გზა გაიარა ბავშვის უბრალო და, ერთი შეხედვით, უწყინარი სათამაშოდან – პოლიტიკურ ლიდერებამდე.
შენს ნამუშევარში მატრიოშკა ახალ კონტექსტებს იძენს, სრულიად განსხვავებული კულტურული კოდებით იტვირთება. ერთი მხრივ, ის უსახო ფიგურაა, რომელიც რაღაც უნივერსალურის და არქეტიპულის მეტაფორად შეგვიძლია მივიღოთ, მაგრამ, მეორე მხრივ, მასში ნამდვილად არის მოცემული ვიზუალური დეტალები, რომლებიც რეციპიენტს კონკრეტული ადამიანის ამოცნობისკენ უბიძგებს. რატომ დაინტერესდი მატრიოშკას სიმბოლოთი და როგორ იქცა ის შენს ინსპირაციად შეგექმნა ნამუშევარი? რატომ არის ნამუშევარი ერთდროულად ასე ზოგადი, უნიფიცირებული და, ამავე დროს, კონკრეტულიც?
ლევან სონღულაშვილი: ახალდაბადებული ბავშვები სუფთა ფურცლებს ჰგვანან, რომელშიც უფროსები ხელებს აფათურებენ და თავიანთ მსგავსად და ხატად, მათზე კვალს ტოვებენ, ზრდასრულობაში კი ერთმანეთს აირეკლავენ. მატრიოშკა, პირველ რიგში, შინაგანი ადამიანის ალეგორიაა; ფენებს, რომლებსაც ვშლით, თითქოს ვაშორებთ ერთმანეთს, სინამდვილეში კი ისინი არასოდეს სცილდებიან. ჩვენ უბრალოდ ილუზიებს ვშლით. მატრიოშკა ამ ილუზიის არქიტექტურაა. როცა გარკვეული იდეოლოგიის, სისტემის ქვეშ ვერთიანდებით, კოლექტიური მთლიანობის შემადგენელი ნაწილი ვხდებით. ასე ლაგდებიან პერსონაჟები ერთმანეთის სხეულში, საიდანაც ამოიზრდებიან სხვა, შედარებით მცირე ზომის ფიგურები.
ბავშვობაში, როცა პირველად გავხსენი მატრიოშკა, უცნაური სიცარიელის გრძნობა დამეუფლა — თითქოს ველოდი, რომ შიგნით რაიმეს აღმოვაჩენდი, და არაფერი… ეს “არაფრის პოვნა” იყო, მგონია, ჩემი პირველი შეხვედრა იმ ფენომენთან, რასაც ვუწოდებ წმინდა მექანიკურ გამეორებას, Idem et Idem. სწორედ მანდ იწყება სულიერი დისონანსი, როცა ფორმა მეორდება.
მატრიოშკა საბჭოთა არქეტიპია, ფასადურად უწყინარი, მაგრამ სინამდვილეში სისტემური სიმბოლო: შიგნით ჩალაგებული უსახო კლონები, ერთმანეთზე გადაფარებული ნარატივები, გამოგონილი ერთიანობა. დედობრივი სახე იქ მხოლოდ ილუზიაა — მზრუნველი მზერა, რომელიც სინამდვილეში გაკონტროლებს და გშთანთქავს.
ლ. დ.: მატრიოშკას, ცხადია, გააჩნია ფსიქოანალიტიკური კონტექსტიც. ერთმანეთში ჩასმული ფიგურები ადამიანის შინაგანი „მე“-ების კოლექციას წარმოგვიდგენს. ის გზას გვიჩვენებს ყველაზე ტრაფარეტული, ყველასათვის ხილული „მე“-დან ლატენტური, იდუმალი, რეპრესირებული და ზოგჯერ საკუთარი თავისთვისაც უცნობი „მე“-სკენ. მაგრამ ხშირად აღმოჩნდება, ხოლმე, რომ ეს „მე“-ები ერთმანეთისგან არაფრით განსხვავდებიან. გაწბილების, დაბნეულობისა და აბსურდულობის განცდა ჩვენში სწორედ მაშინ იბადება, როცა გამოარკვევ, რომ პირველად, ხილულ ფიგურას არანაირი დაფარული სიღრმე არა აქვს და ზედაპირი უბრალოდ ფსკერს აირეკლავს. შენი მატრიოშკაც, ვფიქრობ, ამ პრინციპით არის შექმნილი. თითქოს ვიღებთ ერთგვარ ფუჭ უსასრულობას, რომელიც შედგება „მე“-ების ობსესიური გამეორებისგან. „მე“-ების რომლებიც ამ გამეორებაში არ იცვლებიან და მხოლოდ საკუთარი თავის სიმულაკრებს ამრავლებენ. მაგრამ, ცხადია, მატრიოშკა აჩენს განცდასაც, რომ პირველად „მე“-ს, რომელიც შენი პიროვნების ფსიქიკური ბირთვია, ვერასოდეს მიაგნებ და არ არსებობს არანაირი საწყისი ფიგურა. რატომ ემთხვევა მატრიოშკების წესრიგში ასეთი მძაფრი სიზუსტით გარეგანი „მე“ შინაგანს? როგორ უკავშირდება ეს ძალაუფლების პრობლემას? იმის თქმა ხომ არ გინდა, რომ, ერთი მხრივ, ძალაუფლება, უხილავია, მაგრამ, მეორე მხრივ, მისი ვირუსის მატარებელი და უნებლიე გამავრცელებელი ყველა ჩვენგანია? რამდენი მატრიოშკაც არ უნდა გავხსნათ, ბოლოს ხომ მაინც იმ პატარა ფიგურას მივიღებთ, რომელიც არაფრით განსხვავდება სხვებისგან… იქნებ არ არსებობს არანაირი დამწყვდეული და უხილავი სიმართლე და ყველაფერი უბრალოდ ისეა, როგორც გარედან გამოიყურება? ბევრ ადამიანს დღეს ამის გააზრება საკმაოდ უჭირს.
ლ. ს.: მე კომპლექსური სურათების შექმნით ვარ დაინტერესებული და ცალსახა, სწორხაზოვანი, არცერთი ნამუშევარი არ არის. დიახ, მატრიოშკა გამოვიყენე არა როგორც მხოლოდ პოლიტიკური ან ეთნოგრაფიული ობიექტი, არამედ როგორც ადამიანური მეტაფორა, რომელიც ფენა-ფენად იხსნება — კულტურული, სოციალური, სქესობრივი, ეროვნული ნიღბებით — სანამ ბოლოში აღარაფერი რჩება. და სწორედ ეს სიცარიელე არის ყველაზე ძლიერი არსი, დაბრუნება ბავშვობაში, საიდანაც სათავეს იღებს მეხსიერება და გადარჩენის სურვილი.
მატრიოშკა ჩემთვის იქცა ადამიანის ალეგორიად — იმ შინაგანი არსებობის, რომელიც მუდმივად საკუთარი ცენტრის ძიებაშია, მაგრამ ხშირად მხოლოდ ფორმების უსასრულო გამეორებაში იკარგება. ის ერთდროულად უნივერსალურიცაა და კონკრეტულიც, რადგან ყოველ ჩვენგანშია, ვცხოვრობთ შიგნიდან გარეთ და გარედან შიგნით, ვცდილობთ მოვიცილოთ ზედმეტი შრეები, რათა ბოლოს სიცარიელეს შევეხოთ, სადაც ალბათ პირველად ვხვდებით ნამდვილ მე-ს.
მატრიოშკა ასევე თითქოს ადამიანის ფსიქიკური სტრუქტურის სარკეა. შეიძლება გეგონოს, რომ საკუთარ თავში ჩაღრმავება და ზედაპირული შრეების გარღვევა იმ პირველ, ავთენტურ “მე”-მდე მიგიყვანს, მაგრამ რაც უფრო ღრმად ჩადიხარ, მით უფრო ხვდები, რომ იქ არ არსებობს ერთი ბირთვი. მხოლოდ გამეორებაა — იგივე ფორმა, იგივე ფერი, იგივე ჟესტი, ოღონდ სულ უფრო მცირე მასშტაბში, რომელიც ზედაპირზე გაბრუნებს. ეს გამოცდილება ერთდროულად აბსურდულია და ზედმიწევნით ადამიანური.
დიახ, რატომღაც გადაწყვეტილი გვაქვს, რომ სიღრმე აუცილებლად ზედაპირისგან განსხვავებული უნდა იყოს. სწორედ ამ დროს იბადება დაბნეულობისა და სიცარიელის განცდა, როცა ხვდები, რომ პირველ და ბოლო ფიგურას შორის არსებითი სხვაობა არ არის. თითქოს სარკეში სარკეს უყურებ და უსასრულო, ლაბირინთულ რეფლექსიაში იკარგები.
მატრიოშკა ჩემთვის ძალაუფლების ვიზუალური მოდელიც არის. მისი გახსნა თითქოს ცოდნისა და ფლობის ჟესტია, მაგრამ სინამდვილეში ჩვენ ვიმეორებთ იმავე სტრუქტურას, რომლისგანაც გვგონია, რომ ვთავისუფლდებით. ძალაუფლება ამ შემთხვევაში ზემოდან კი არ მოდის, არამედ იშლება ჩვენსავე ქცევებში, აზროვნებაში, ყოველდღიურობის ენობრივ ფორმებშიც კი. ჩვენ თვითონ ვახორციელებთ მას, ვმონაწილეობთ მის გამეორებაში, ხანდახან უნებლიედაც.
შეიძლება, მართლაც არ არსებობს ის ერთი, მიღმიერი „მე“, რომელსაც ასე ჯიუტად ვეძებთ. იქნებ, ეს არ ნიშნავს სიცარიელეს, არამედ პირიქით, იმას, რომ თავად ძიება, ამ უსასრულო შრეების გახსნა შესაძლოა გახდეს ეგზისტენციალური გამოცდილება. მატრიოშკა, თავისი აბსურდულობით, სწორედ ამ გაშიშვლებულ სპირალში პოულობს აზრს — როცა აღარ გჭირდება მიაგნო ბოლო ფიგურას, რადგან ხვდები, რომ თვითონ გახსნის პროცესი უკვე არის არსებობა არარსებობაში.
ლ. დ.: თუ შეიძლება ასე ითქვას, ნამუშევრის ძირითადი, წამყვანი ფერი, წითელია. მეტიც – სისხლისფერი. ყველა ფერი, რომელიც გამოყენებულია, რაღაცნაირად მაინც წითელია: შავი წითელი, თეთრი წითელი, მწვანე წითელი… თითქოს ცეცხლი უკიდიაო – წითლად ანათებს პერსონაჟის შავი, მოფლაშული პიჯაკიც. შეუძლებელია არ გაგახსენდეს საბჭოთა სიმბოლიკა. წითელია პერსონაჟის სხეულიც. და უცბად, სრულიად მოულოდნელად ჩნდება საოცარი კონტრასტი – მწვანე ფონი, რომელსაც თითქოს სიმშვიდის განცდა შემოაქვს. თითქოს შესაძლებელია სისხლიანი სხეულების წრიდან მწვანე, უსაფრთხო მინდვრებში გაღწევა… წითელი ფერით აღგზნებულ გონებას მწვანე ფონი ამშვიდებს, მაგრამ, იქვე ჩნდება შიში, რომ ეს სიმშვიდე მოჩვენებითი და ილუზორულია. იქნებ, ფერთა ეს კონტრასტი იმ პროპაგანდაზე რეფლექსიაა, რომლის ექსპერიმენტულ ველადაც თანამედროვე ქართული საზოგადოება იქცა. დიქტატურას ერთი უცნაური თვისება ახასიათებს – ადამიანების დიდმა ნაწილმა არასოდეს იცის, უბრალოდ ვერ ხვდება, რომ დიქტატურაში ცხოვრობს. მამარდაშვილი ორივეს გვიყვარს. ის ამბობდა, რომ ამ დროს მოქმედებს რაღაც ფსიქიკური მექანიზმი, რომელიც შეუძლებელს ხდის ადამიანმა გაიაზროს საკუთარი მდგომარეობა. მისი მეტაფორა რომ გამოვიყენო – ლენინის ძეგლის წინ ფიქრი რთული და იქნებ შეუძლებელიც კია. თანამედროვე საქართველოში ავტორიტარული ტენდენციები იმდენად სწრაფად მზარდია, რომ შეიძლება არც კი ვიცით და უკვე გადავკვეთეთ ზღვარი, რომლის იქითაც დიქტატურა იწყება. არილის ამ ნომრის თემა დიქტატურა და ლიტერატურაა. მინდა გკითხო, როგორი ხდება ხელოვნება დიქტატურაში? რად იქცევა ის? შენი აზრით, შესაძლებელია ნამდვილი ხელოვნება შეიქმნას დიქტატურაში?
ლ. ს.: დიქტატურა იწყება არა გარედან, არამედ შიგნიდან. ის იმ მომენტში იჩენს თავს, როცა ადამიანი წყვეტს აზროვნებას, კითხვების დასმას, ქრება ინტერესი, შორდება რეალობას, ბუნებას. პოლიტიკური რეჟიმი უკვე მომხდარი შიდა დანებების პროექციაა, სივრცე, სადაც იდეოლოგია სუნთქავს შენში და აზროვნების შესაძლებლობას გართმევს.
დიქტატურაში ხელოვნება ყოველთვის დგას ზღვარზე — სიცოცხლესა და დუმილს შორის. ერთი მხრივ, ის ხდება თვითგადარჩენის ინსტინქტის გამოხატულება, მეორე მხრივ კი სარკე, რომელიც სისტემას საკუთარი თავის დანახვას აიძულებს. ამ დროს თავად სისტემა ჰგავს მედუზა გორგონას, რომელიც თავისივე ანარეკლს თვალს ვერ უსწორებს.
შესაძლებელია ხელოვნების ნაწარმოები დიქტატურაში დაიბადოს? მე ვფიქრობ დიახ, და ზოგჯერ სწორედ კრიზისის დროს იბადება ნამდვილი ხელოვნება. იმიტომ, რომ ტოტალიტარული სივრცე ართმევს ადამიანს გარეგან თავისუფლებას და აიძულებს შინაგან სამყაროში იპოვოს იგი. ხელოვნება იქცევა ფსიქიკურ წინააღმდეგობად, როგორც სულიერი დისიდენტობა. კატასტროფა მაშინ იწყება, როცა თავად ხელოვანი ხდება იმავე სისტემის ნაწილი, რომლის წინააღმდეგაც იბრძოდა, როცა ხელოვნებით მშვიდობის იმიტირებას ცდილობს, რეჟიმი კი მისით საზრდოობს.
დღეს ჩემთვის მთავარი კითხვა არ არის, ვართ თუ არა ავტორიტარიზმში, არამედ ვახერხებთ თუ არა ადამიანური სახის შენარჩუნებას რეჟიმის პირობებში?
© არილი