რეცენზია ნინო დარბაისელის ლექსების კრებულზე – ,,ვიტა ბრევის“
,,რა მნიშვნელობა აქვს, რას ლაპარაკობენ; მთავარია, ლაპარაკობენ“
სამუელ ბეკეტი
,,ეს არის ის, რაც სიტყვას სიტყვად აქცევს და ყოველგვარ ყვირილსა და ხმაურზე მაღლა აყენებს, ეს არის მასში დაფარული წინადადება“.
მიშელ ფუკო; ,,სიტყვები და საგნები“
,,ნებისმიერ წინადადებაში გასათვალისწინებელია სამი მომენტი: კერძოდ, ორივე წევრი, ქვემდებარე და შემასმენელი და მაკავშირებელი სიტყვა, ანუ კოპულა. ქვემდებარე და შემასმენელი გონებაში ერთი და იგივე საგნის იდეას აღძრავენ, ხოლო მაკავშირებელი წევრი (კოპულა) წარმოშობს მიზეზის იდეას“.
ჰობსი; ,,ლოგიკა“
,,დამარხულ არს ენაი ქართული დღემდე მეორედ მოსვლისა მისისა საწამებელად, რაითა ყოველსა ენასა ღმერთმან ამხილოს ამითა ენითა. და ესე ენაი მძინარე არს დღესამომდე, და სახარებასა შინა ამას ენასა ლაზარე ჰრქვიან. და ახალმან ნინო მოაქცია და ჰელენე დედოფალმან, ესე არიან ორნი დანი, ვითარცა მარიამი და მართაი. და მეგობრობაი ამისთვის თქუა, ვითარმედ ყოველი საიდუმლოი ამას ენასა შინა დამარხულ არს, და ოთხისა დღისა მკუდარი ამისთვის თქუა დავით წინაწარმეტყველმან, რამეთუ: წელი ათასი ვითარცა ერთი დღეი”.
იოანე ზოსიმე; ,,ქებაი და დიებაი ქართულისა ენისაი“
,,შესავალი, რომლითაც ყველაფერი უნდა დავიწყოთ”…
,,საით მიექანება ეს სამყარო? რა ელით ადამიანებს – იმათ, ვინც ახლა ცხოვრობს დედამიწაზე, და იმათაც, აწი რომ ესტუმრებიან წუთისოფელს, მართლაც რომ წუთით შემოფარგლულსა და წარმავალს? ბანალური კითხვაა, თანაც ისეთი, ათასნაირი პასუხი რომ ეძებნება მრწამსიდან, კულტურული იდენტობისა და პიროვნული გამოცდილებიდან გამომდინარე. საბოლოოდ მაინც კონკრეტული ადამიანის გადასაწყვეტია, სად დაინახავს ხსნას ან, საერთოდ, იფიქრებს თუ არა ამაზე. ღმერთმა მას თავისუფალი ნება მისცა და, როგორც თავად სწადია და წარმოუდგენია, ისე მოეპყრობა თავის სიცოცხლეს, ამქვეყნიურს, ხორციელს და შემდეგ უკვე – მარადიულს. მაგრამ როგორია ადამიანის მიწიერი საცხოვრისი? რატომ ხდება ის თანდათან სულ უფრო ცივი და ძნელად ასატანი? ადამიანმა ცოდვის გამო დაკარგა სამოთხე, მაგრამ მასში შენახულია მოგონება, მის გულში ცხოვრობს სევდა და დაკარგულის მონატრება, მან კი ათასწლეულების განმავლობაში ყველაფერი გააკეთა იმისთვის, რომ წაეშალა ეს ხსოვნა, დაეთრგუნა თავისი მიწიერი სახლის იმისთვის მიმსგავსების სურვილი, რაც ოდესღაც ხელიდან გაუსხლტა.
სიცოცხლე საჩუქარია და ადამიანს თავის სულში სამოთხისაკენ მიმავალი გზის საპოვნელად ეძლევა. დაუნდობელი ცხოვრების უკუნეთში ერთადერთი ლამპარი ალბათ სიყვარულია, რომელიც ჯანღიდან და ბურუსიდან გამოიყვანს, სწორ გეზს ააღებინებს. რა არის სამოთხე უსიყვარულოდ? განა ეს შესაძლებელია?“1
,,რაც მეტია სიყვარული, მით უფრო მიმზიდველია სამყარო, – ქრისტესმიერი ეს შეგონება კაცობრიობის დიდმა ნაწილმა იცის, უმრავლესობა იზიარებს, მაგრამ, აი, ცხოვრებისეულ კრედოდ, ყოველდღიურ დევიზად თუ ორიენტირად ქცევა მრავალთაგან მრავალს ვერა და ვერ მოუხერხებია. ადამიანთა მოდგმის მთელი ისტორია გაჯერებულია ურთიერთმტრობით, შუღლით, ომებით. ჩვენს ბედკრულ ქვეყანას ხომ, ერთი საუკუნე რაა, სულ რაღაც ასიოდე წელიც კი არასოდეს გაუძლია უომრად. რა თქმა უნდა, ერთმანეთის ხოცვა-ჟლეტას კაცნი თავიანთ სამართლიანობას ან რაიმე სხვა მიზეზს უძებნიან სარჩულად და საყრდენად“2.
,,საბედნიეროდ ქართული სიტყვის გენიამ და ქართველი კაცის ნიჭიერებამ ინება უფალი და მწერალი მოეაზრებინა ერთ იდუმალ ცნებაში – შემოქმედი…, რათა ჩვენთვის მარადჟამს ფრთხილად, მაგრამ დაჟინებით შეეხსენებინა,,,…და სიტყვა იყო ღმერთი“… და რომ სიტყვასთან შეჭიდება ბიბლიური იაკობივით უფალთან შერკინებას კი არა – უფალთან თანალმობას ნიშნავს…
პოეზიასთან მიახლოება ღვთაებრივ პირველსაწყისთან შეხვედრას ჰგავს… ადამიანი გაჩენის დღიდან დღემდე წინ მიიწევს, შეუცნობელის შეცნობის და ჯერგანუცდელის შეგრძნების სურვილი ჰკლავს, მაგრამ მისი სწრაფვა უფრო დაკარგულის (სამოთხის) მოძიება და დაბრუნება უფროა ისევ და ისევ… რადგან ჯერ დაკარგული უნდა დაიბრუნო, რომ მერე წინ, მერმისში გაბედულად გაიხედო და გარისკო“3…
* * * *
,,საბჭოთა კავშირი ჩაკეტილი სივრცე რომ იყო, ეს ყველამ იცის. ეს მათაც იციან, ვისაც ამ სივრცეში არ უცხოვრია. ამის გამო მას უზარმაზარ ციხესაც ადარებენ. მე საბჭოთა კავშირის უზარმაზარ საავადმყოფოსთან შედარება უფრო მეგუნებება. ისიც ხომ ჩაკეტილია, იქაც ხომ დაგუბებულია და ჩახუთულია ჰაერი და, უფრო კი დრო… განსაკუთრებით დრო, რადგან საბჭოთა კავშირი პირველ რიგში ჩაკეტილი სივრცე კი არა, ჩაკეტილი დრო იყო. დროს მოწყვეტილი, მსოფლიო დროის დინებიდან ამოვარდნილი, შენელებული, გაჩერებული, თითქმის დამყაყებული დრო. აი, მდინარე რომ კალაპოტს შეიცვლის და მის ადგილას აქა-იქ დიდი ტბორები რომ დარჩება, რომ დაიფარება მწვანე ხავსით თუ წყალმცენარეებით (დანარჩენზე აღარ გავაგრძელებ)… განცდად, შეგრძნებად ემპირიულ დროზე ვსაუბრობ და არა ასტრონომიულ დროზე, რაღა თქმა უნდა. ამ დაგუბებულ დროში, მის ზედაპირზე ყოველი მცირე მოძრაობა, ყოველი ცოცხალი ფიქრი, ტბაში ჩავარდნილი კენჭებივით უზარმაზარ წრეებს წარმოშობდა. ყაზახეთიდან ბალტიის რესპუბლიკამდე, საქართველოდან ვლადივოსტოკამდე, მოკლედ რაიმე მოვლენა თუ დისიდენტური ფიქრი ეპიცენტრიდან იმპერიის ნაპირებამდე აღწევდა. მახსოვს, კოლაუ ნადირაძის ერთმა პატარა ლექსმა ლამის ცუნამი გამოიწვია მთელი იმპერიის მაშტაბით ჩვენ იმ ჩაკეტილ სივრცეში, იმ დამდგარ, თითქმის დამყაყებულ დროში, იმ ,,საავადმყოფოში“, სადაც დავიბადეთ და გავიზარდეთ. ეს ჩვენთვის ბუნებრივი გარემო იყო. ამიტომ არ მიკვირს, ბევრი ეხლაც რომ მისტირის ,,იმ დროს“… იმ დროში ,,ლიტერატურული საქართველო“ მთელ საქართველოში მგონი ერთადერთი ყოველკვირეული გაზეთი იყო. გაზეთის რედაქტორები გვიან-გვიან, მაგრამ მაინც იცვლებოდნენ და ესეც დიდ მოვლენად ითვლებოდა გაჩერებულ დროში… და… აღარ მახსოვს ვინ იყო ამ გაზეთის მთავარი რედაქტორი, როდესაც იქ ნინო დარბაისელის პირველი ლექსები დაიბეჭდა. პოეზიის განყოფილების გამგე რომ ბორენა იყო, ჯაჭვლიანი, მახსოვს. ბორენა, იგივე დოდო. მშვენიერი პოეტი და უსათნოესი ადამიანი, ლამაზი ქალი. ეს იმიტომაც მახსოვს რომ, როდესაც ნინო დარბაისელის პირველი ლექსებით გამოწვეული ერთი ახალგაზრდა პოეტის (ჩემი) აღფრთოვანება მეორე ახალგაზრდა პოეტის, გელა კიკოლაშვილის ამავე საფუძველზე გამოწვეულ ემოციებს ერთი ერთზე დაემთხვა, ამ სინქრონული აღფრთოვანებით დატვირთულებმა ,,ლიტერატურული საქართველოს“ პოეზიის განყოფილებაში სწორედ ბორენას მივაკითხეთ“4…
,,მოკლედ, ძალიან რომ არ გამიგრძელდეს მოგონებათა სკივრიდან წარსულის გამოხმობა, პირდაპირ ვიტყვი:“5 ხშირად ხდებოდა – როცა ლექსები თავიანთი მომნუსხველი იდუმალებით ადამიანთა (მკითხველთა) ბედს განაგებდნენ, ცვლიდნენ მათ სამყაროს კანონზომიერებათა მიხედვით, მოქმედებენ მათ სულიერ მდგომარეობაზე (თავდაყირა აყენებდნენ, ანგრევდნენ და ხელახლა აგებდნენ მათ ეგზისტენციალურ ლაბირინთებს); თუმცა, ადამიანიც სხვაგვარი იყო ალბათ – გაცილებით მგრძნობიარე, გახსნილი და მიმღები ყოველი ახალი შეგრძნებისა, ტექსტუალური (ტექსტის კულტუროლოგიური მნიშვნელობით) გამოწვევისა. ასეთი ადამიანების ტიპი, თანამედროვე სტერეოტიპული აზრით, გასულ საუკუნეებს შემორჩა, მათ ზურგს უკან კი მთელმა ათასწლეულმა მოიხურა კარი და ბევრი რამ შეიცვალა.
თუნდაც ის შეიცვალა, რომ დღეს ასე ადვილად წიგნით (ტექსტით) ვერავის ,,დააბოლებ“, საიმისოდ ვეღარ შეძრავ, რომ მისი ბედი შეცვალო, განაპირობო (რა გულუბრყვილო განაცხადია!).
დღეს მკითხველის ,,გული გონიერი“ ათასი ჯურღმულითაა სავსე და, მათი გასაღებებიც ისეთივე მოუკვლეველია, ან ძნელად მისაკვლევი, შესახსნელი, როგორც თვითონ ცხოვრება“.6
,,მიუხედავად ყველაფრისა“7 – ,,არიან თანამედროვე პოეტები, ახალი ფერებით, სტილით, ლექსიკით… არიან ძველ დროსა და ესთეტიკაში დარჩენილები, რომელთაც მუდამ ჰყავთ თავისი მკითხველი… და არიან პოეტები – ხიდები, რომელთაც ძველიდან ახალზე, ახლიდან ისევ ძველზე გადასასვლელის შექმნა დააკისრეს და მუდმივად ამ გზის გაკვალვაში არიან. ლიტერატურაში ზოგადი კანონების ძებნას აზრი არა აქვს. ერთი ისაა, რომ რომელიმე პერიოდის ლიტერატურულ მოძრაობას აქვს თავისი ინდივიდუალური ნიშან-თვისებები. შესაბამისად, დაყოფილია ამ ლიტერატურით დაინტერესებულ ადამიანთა ჯგუფებიც. ზემოთ ,,პოეტები-ხიდები“ ვახსენე. მათთან საკომუნიკაციო ველი უფრო ფართოა, შესაბამისად ფართოვდება კომუნიკაციის მსურველთა დიაპაზონიც. ,,ხიდი პოეტი“ უნებურად ექცევა რეტროგრადისა და თანამედროვე მსოფლმხედველობის ლიტერატურისმოყვარულის ხედვის არეალში. მას ერთი კატეგორია ტრადიციების უგულვებელყოფაში ამუნათებს, მეორე კი – ძველმოდურობაში. ორივე იღებს და ამავ დროულად ვერ იღებს მას როგორც თავისიანს. ერთდროულად მისაღებია და მიუღებელიც მისი ენა, როგორც ყოფითისა და ლიტერატურულის ნაერთი, როგორც ერთგვარი ანაქრონისტული ოქსიმორონი. არსად ყოფნა და იმავდროულად ყველგან ყოფნა სავარაუდოდ ამგვარი პოეტების ტვირთია ხოლმე. საბოლოოდ კი ისინი ჰარმონიას ქმნიან და ავსებენ ბზარებს, რომელიც პოეზიაში ეპოქასა და ეპოქას შორის, ესთეტიკასა და ესთეტიკას შორის, ხედვასა და ხედვას შორის წარმოიშობა”.8,,ეს ქმნის იმ სინედლის შეგრძნებას, სადაც საგნები და მოვლენები პოტენციაში არსებობენ. აქ არ არის რაიმე ბმულობები და შვერილები. რაც ჩამოვარდება სარეკალაზე, წისქვილიც იმას ფქვავს. ყველაფერი ერთად ჩამოდის – ყველა ასო და საგანი ნატურალური სახელდებით, ყველა სათქმელ-უთქმელი საუბრები – ხანდახან ქაღალდსაც რომ აწითლებს და, საერთოდ, ყველაფერი ის, რასაც ერთი დიდი არსებობა და ადამიანური ყოფა ჰქვია. და ეს კარგია თუნდაც იმისთვის, რომ მითოლოგიური სიუჟეტებით დამტვერილი მხრები ჯერ აიჩეჩო კაცმა და მერე ჩამოიბერტყო. ვინ დაამტკიცა, რომ ცხოვრების არატრადიციულად აგებული ლიტერატურული რეპრეზენტაცია რაიმეთი ნაკლებია იმ საგანგებოდ ნაშენებ, რაღაც ზეამოცანის ეგიდითა და კონტექსტის გათვალისწინებით შექმნილ სიუჟეტზე“9?
,,ერთი საგულისხმო დეტალიც“10 – ,,ეს პრობლემა მკაფიოდ ვლინდება ენის ონტოლოგიური დეკონსტრუქციის პარადიგმაშიც, რომელიც ხორხე ლუის ბორხესთანაა მოცემული. არგენტინელი მწერალი თავის ერთ-ერთ მოთხრობა ,,საჩუქრების ღამეში“ მიუთითებს, თუ როგორ შეიძლება ესენციურ-ექსისტენციალურად გაემიჯნოს ენა როგორც მეტყველება იმ მოვლენებს, რომლებსაც ის აღწერს და სინამდვილე, ყოფიერება წარმოსდგეს, როგორც ლინგვისტური მეხსიერება, რომელსაც არაფერი ახსოვს გარდა თავისი ფონეტიკური სტატიკისა. შედეგად ადამიანები ერთმანეთს და საკუთარ თავებს მოუთხრობენ არა თავის არსებობას როგორც სიცოცხლის სტიქიონალურ ნაკადში თვითგანხორციელებული აქტის ნარატივს, არამედ იმ სიტყვებს, რომლითაც ეს ამბავი მოხდა.
ენის ამგვარი ონტოლოგიზაცია, მისი უნივერსალურ და აბსოლუტურ, ერთადერთ შესაძლებელ ყოფიერებად და ეიდეტიკურ მოცემულობად გამოცხადება, გარდა იმისა, რომ, საბოლოო ანგარიშით, გულისხმობს, რომ ,,ჩვენი ენა ციტირებების სისტემაა”, დაკავშირებულია ექსისტენციალური დროის ასწრაფებასთან.
აქვე ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ, ამ შემთხვევაში, საუბარია ენაზე (როგორც ციტირებების სისტემაზე), რომლის გონშიც სიტყვებს შორის სივრცეები გამოცარიელებულია და ისინი ერთმანეთთან ქიმიური რეაქციებისას მიზანდასახულობის გარეშე წარმოშობენ საზრისს. ამგვარი ენა ამბავს კი არა, თავის თავს ჰყვება და ონტური თვალსაზრისით არის კიდეც თავისი თავის იდენტური.
ვინ შეძლებს უარი ათქმევინოს ენას, იქცეს ძალმომრეობის ინსტიქტად?
რაღა თქმა უნდა, პოეტი!
ჩემი აზრით, ნინო დარბაისელი ის პოეტია, რომელიც ახერხებს, სიტყვები აამეტყველოს, როგორც ბუნება და, შესაბამისად, მკითხველსა და ტექსტს შორის ცოცხალი კომუნიკაცია, შეხვედრის წამი შედგეს“11.
,,კიდევ ერთი, რასაც ხაზი უნდა გაესვას, არის ის, რომ“12 – ,,მსოფლმხედველობრივი და მხატვრული ამოცანის შესაბამისად, ნინო დარბაისელი, ძირითადად, ციკლურ დროს ანიჭებს უპირატესობას. როგორც დროის ფსიქოლოგიური არქეტიპი და გადარჩენის იდეის მაორგანიზებელი პრინციპი, დროის ციკლური სვლა მოვლენათა შექცევადობის, დაკარგულის დაბრუნების, გარდაცვალების და არა კვდომის, მიღმურ ყოფიერებასთან მარადიული კავშირის, მოვლენათა ბუნებრივი და სამართლიანი ცვალებადობის რწმენას უკავშირდება“13.
,,ამის აუცილებლობა კი მაშინ იგრძნობა, როდესაც“14 ,,ნოვაციის ფსიქოლოგიური გენეზისი სათავეს იღებს პოეტის პიროვნული ხასიათიდან, სადაც შეიძლება არსებობდეს საკმაო ამბიციები ლექსის ევოლუციური გარდაქმნისათვის, მაგრამ არ იყოს შესაბამისი შინაგანი მზაობა, ამიტომ კომპენსაციის ფუნქცია უნდა დაეკისროს ინტუიციას, რომელიც პოეტს უკარნახებს აზრის, რიტმისა და რითმის დინამიკური კონსტრუქციების შექმნის იდეას.
ნოვატორულ განწყობილებათა მეტრული ორგანიზაცია მას პიკის ზღვრამდე ჰყავს მიყვანილი. რაც იმას ნიშნავს, რომ შეიძლება გაჩნდეს ტრივიალური ალტერნატივა – ფორმა თუ შინაარსი? მაშინ საკითხავი იქნება ისიც, თუ რამდენად მყარია პოეტის შინაგანი გადაწყვეტილება, ხომ არ გადაექცევა ფორმა ცთუნებად ან ფორმის ძიება ხომ არ გაუჩენს ეჭვს საკუთარი შესაძლებლობების მიმართ? საინტერესოა აგრეთვე, ფორმა ეძებს შინაარსს, თუ პირიქით შინაარსი ეძებს ფორმას? ანდა ავტორს ფორმა მხოლოდ საყრდენად სჭირდება, თუ ეს არის გადამწყვეტი დაპირისპირება ტრადიციასთან“15?
,,საქმე ის არის, რომ ნინოს ლექსების ვიზუალური სტრუქტურები, ფრაზებისა და სტროფების ფურცელზე განლაგების დინამიკა, პუნქტუაცია, ცარიელი სივრცეები სტროფებსა და ფრაზებს შორის ქმნის ისეთ წარმოდგენას, თითქოს ნაბეჭდი ასოები ყინვას ჭირხლით მიუხატავს ფანჯრის მინებზე ან თითქოს მიკროსკოპის ქვეშ უყურებდე რომელიმე მცენარის ფოთოლს – ხო, ზუსტად ასე, განა მხატვრულ თქმას ვცდილობ, რეალობაა, რომ ეს ლექსები, გარეგნულადაც ფრაქტალებია, რომელთა ცალკეული ნაწილები დაუსრულებლად იმეორებენ ერთმანეთს და ერთ დიდ მთლიანობს ქმნიან.
ნინო დარბაისელის პოეტური ენა ისეა აწყობილი, როდესაც ყველა ენობრივი ნიუანსი, ყველა ენობრივი დონის ერთეული – უმცირესიდან დაწყებული უდიდესით დამთავრებული – ერთ მიზანს ემსახურება – შექმნას კონკრეტული, თავისებური ენობრივი სამყარო. ეს ენა, თავისი არსით, უფრო აგლუტინაციურია, ვიდრე ფლექსიური და მისი ერთ-ერთი მთავარი მახასიათებელია გამოხატვათა სიზუსტე: აქ ყოველი აღსანიშნისათვის აბსოლუტურად ზუსტად, ორაზროვნების გარეშე მორგებული აღმნიშვნელი უნდა არსებობდეს“16.
,,არანაკლებ მნიშვნელოვანია ისიც, რომ“17, ,,ნინო დარბაისელის პოეზიის გარეგნული სისადავე ერთგვარი სატყუარაა, რითაც პოეტი ცდილობს მკითხველი თავის სამყაროში შეასახლოს, შემდეგ კი აღარანაირ სიძნელეს აღარ წარმოადგენს მისი აყოლიება, რომ სხვაგვარად იფიქროს. იფიქროს არა დღემდის – თითქმის ტრადიციად ქცეული აზროვნებით – არამედ აიძულოს იმ სიღრმეებში ხეტიალს, რომელიც მისი ყოველი სტრიქონის სუნთქვასთან ერთად იცვლება. მკითხველი რთულად, მაგრამ ავტორისავე დახმარებით იოლად აღწევს სასურველ მიზანს. ნინო დარბაისელის სამყაროში მოსახვედრად აუცილებელია იმ სათავის პოვნა, იმ ფილოსოფიური სიღრმეების შიდა დინებათა მიგნება, რომელიც მისი პოეზიის განსაკუთრებული ძალაა და რომლის გარეშეც ძნელია ამ სამყაროს აღქმა.“18
,,ამრიგად“19, ჩემთვის, ჯერჯერობით, სანუგეშოდ, ნინო დარბაისელის ,,არაჩვეულებრივად ჩვეულებრივი“ ლექსები დარჩენილა. ტრადიციული ლექსის დეკონსტრუქციის გარეშეც რომ შეიძლება თურმე საკუთარი პოეზიის სახლი ააშენო, ამ საყოველთაო ნგრევის ფონზე, მისმა ლექსებმაც დაგვარწმუნა.
,,ერთი ცრემლით მეტი ვარ თქვენზე!“ – ასე გამოხატა ბესიკ ხარანაულმა პოეტის პიროვნება და რაოდენ სასიხარულოა, რომ ასე სჯერა ნინო დარბაისელსაც!
ცრემლი, სულხან-საბა ორბელიანის განმარტებით, ჩვეულებრივ, ,,თვალის წყალია“, მაგრამ თუ იგი პოეტს ეკუთვნის, მას წყლის სიწმინდესთან ერთად, შემოქმედის დაჭრილი გულის სისხლიც ემატება და გაცილებით ძვირფასი ხდება მკითხველისათვის. პოეტის ცრემლი გულ-მკერდზე დაკერებული მარგალიტის ღილია, ცისარტყელას მაკრატლით გამოჭრილი და წვიმის ძაფით შეკერილი ხელთათმნის ღილია, იად აღმოცენებული სილამაზეა, ამიტომაც გასაფრთხილებელი და მოსაფერებელი“20.
,,მახსენდება… მისი სულის პოეტური ნაკაწრების მოსმენის ბედნიერება ჩვენ, ხობისწყლის პირას დაჩიტულ გოგო-ბიჭებს – ელისო ლემონჯავას, ბელა ქებურიას, კოტე უბირიასა და სხვებს ხშირად გვქონია. ჩვენზე უფროს ნინო დარბაისელის ლექსების მდინარისპირულ პრეზენტაციას სულ სხვა ხიბლი ჰქონდა. ნინო პირველი იყო, ვინც ქართულ ლექსს, წყობილსიტყვას გვაჭაშნიკებდა. იყო ,,შვიდფერი მუზის“ ლამაზი საღამოები ჩვენს ჩხოროწყუში, ჩვენს ოდობადესა და შურუბუმაში. რა ვიცოდით მაშინ, რომ იქ თურმე სულს ვითქვამდით. ამას ახლა ვხვდები, აგერ, ამ მითაჟამის მოახლოებულ გზაგასაყართან“21.
,,ახლა კი ნინოს ლექსების კითხვისას ისეთი გრძნობა მეუფლება, თითქოს ბავშვობისდროინდელ თამაშს ვეთამაშებოდე სიტყვებს – წრეში ვიდგე თვალახვეული და ხელის ცეცებით ვეძებდე, ვისაც ვეთამაშები. სიტყვები იდუმალებით არიან მოსილნი და მათი მოხელთება მეტად ძნელია, ოღონდ შეუძლებელი არ არის. მთელი ეს პროცესი მომაგონებს ტიციან ტაბიძის ტერმინს ,,გადავარდნა“, რითაც იგი აღნიშნავდა თავის ,,ლიცენცია პოეტიკას“, რომელიც ასე უხდება და შეეფერება ნინო დარბაისელის ლექსებს“ 22.
,,ყოველივე ამ სახის სიკეთეს და მხატვრულ მაღალ ღირებულებას ქმნის შიდა ადამიანური სიბრძნის და პოეზიის ხელშეუხებელი ჭეშმარიტებით.
ლექსის არქიტექტონიკის ინდივიდუალური ფორმა და სტილი, რითმა და პლასტიკა თავისი პასაჟებით ურთიერთში ჰარმონიულად გადადის ზომიერი მუსიკის და ფერის მეოხებით“ 23.
,,და ამის მიზეზია ის, რომ“24,,პოეტური გარდასახვისა და ადაპტაციის არაჩვეულებრივი უნარის წყალობით ნინო დარბაისელი ახერხებს ისეთი ჰარმონიის შექმნას, სადაც ყველა დეტალი ერთიანობისა და ურთიერთგანსაზღვრულობის წესებს ემორჩილება. ამიტომ მისი ლექსი არის მთლიანი და მრავალგანზომილებიანი“25.
,,დიახ“26,”ეს მართლაც ასეა. ნინო დარბაისელთან პართონოგენეზი ხდება. ისიც არის, რომ იგი მუდამ ისწრაფვის, ,,ხელოვნება ხელოვნებით“ გადალახოს და, ამასთან, არ დაკარგოს მისთვის დამახასიათებელი ეროტიზმი“. 27,,მოკლედ“ 28, ,,ნინო დარბაისელის ეროტიკულ-სექსუალური ლირიკა ერთ სასეირო თავისებურებას ამჟღავნებს: საკუთარ ხორციელ სურვილებს და ვნებათა აზვირთებას ავტორი გვაწვდის ეკვივოკური, ორაზროვანი მანერით, რაც თავად მას, როგორც ჩანს, პოეტური ბისემანტიკურობა ჰგონია“29.
,,თუმცა ამის შესახებ უფრო ქვემოთ გვექნება საუბარი“30…
,,აუცილებლად უნდა ვსიაუბროთ ნინო დარბაისელის პოეზიის ტროპული მეტყველების ზოგიერთ თავისებურებაზეც. კერძოდ, ,,კარის“ სახე-მეტაფორის რელევანტურობასა და ინდივიდუალურ აღქმაზე. კარის მეტაფორული სემანტიკა ძალიან საინტერესო დატვირთვას ატარებს ქართულ კომპოზიტებსა და ფრაზეოლოგიზმებში (სახლ-კარი, კარ-მიდამო და ა. შ.). პოეტი ეფექტურად სარგებლობს გამონათქვამის მზა კონსტრუქციით, შლის მათ და აწყობს ახალს და განსხვავებულს, ან, ზუსტი ფრაზებითა და სტრიქონებით ამყარებს და ნათელს ჰფენს მის სახეობრივ დეფინიციას. ხანდახან მის შემოქმედებაში კარის სახე-მეტაფორა სრულიად ინოვაციურ და არაშაბლონურ დატვირთვას იძენს. პოეტის გამჭვირვალე და მოულოდნელი პლასტების პალიტრა კიდევ უფრო სხვაგვარ ელფერს სძენს კარის აქამდე ნაცნობ და აღიარებულ მეტაფორულ სახესხვაობას“31.
,,ყურადღება უნდა გავამახვილოთ კიდევ ერთ გარემოებაზე“:32 ,,ნინო დარბაისელის პოეზიის ერთ-ერთი მთავარი მახასიათებელი ის არის, რომ აქ სამმოდუსიანი განზომილება ,,დრო“, რომლის ჩატევასაც კაცობრიობა ჯიუტად ცდილობს წარსულის, აწმყოსა და მომავლის ჩარჩოებში, მეოთხე წახნაგსაც იძენს, მას პირობითად უსივრცო, ან უსაზღვრო დრო შეიძლება, ვუწოდოთ, იმიტომ, რომ შლის საკუთარი მნიშვნელობის გარშემო შემოვლებულ ყოველგვარ ზღვარს ,,და“33 იმდენად ტევად აღმნიშვნელად გადაიქცევა, რომ მის მიღმა არა ერთი და რამდენიმე, არამედ უსასრულო რაოდენობა აღსანიშნი მოიაზრება, სამმოდუსიანობა მხოლოდ ერთი, ყველაზე ადვილადაღსაქმელი და გასააზრებელი დეფინიციაა, რომელიც ნაწილობრივ გვაწვდის ინფორმაციას საკუთარი აღსანიშნის შესახებ, ის დრო კი, რომელზეც ვწერთ, უსასრულობას, მარადიულობას, წრიულობას, ვექტორული დროის მიღმა არსებულ მითოსურ დროს და კიდევ არაერთ ცნებას აერთიანებს, შესაბამისად, მის გარშემო არსებული სივრცეც განსხვავებულია და თუკი სხვა დროს სიტყვებს ძალუძთ ამა თუ იმ საგანზე კიდური ინფორმაციის მოწოდებით პატარა ტექსტუალური ეტიუდი მოხაზონ და განსხვავებული კუთხით დაგვანახონ ესა თუ ის საგანი, ამ ემთხვევაში პირიქით ხდება: ერთი შეხედვით ჩვეულებრივი საგნები, მაგალითად, ისეთები, როგორიცაა უბრალო ყელსაბამი ცხვრის გამოსახულებით, ან საყვარელი ყავის ჭიქა – თავად იქცევიან ეტიუდებად, უფრო რომ დავკონკრეტდეთ: საგანი ეტიუდად მასზე შექმნილი ყოველგვარი ტექსტის გარეშე იქცევა, ეს კი სიტყვებით აზროვნებაზე მეტად, ხატებით სახეებით აზროვნებას უახლოვდება, სადაც დომინანტი აღსანიშნია, მისი აღმნიშვნელი გრაფიკულ-ფონეტიკური გამოსახულება კი მხოლოდ დეკორია, მაგიურობის განცდას საგნების თავისთავადი აურა ქმნის და ამა თუ იმ საგნის შესახებ სიტყვებით მოწოდებული ინფორმაცია“34.
,,პოეტური გამოთქმის ეს ტიპი ნათესაურ კავშირს ამჟღავნებს ერთი მხრივ თანამედროვე ამერიკელ პოეტ შეილ ელისონთან, მეორე მხრივ თანამედროვე რუს პოეტ ვალერი ნუგატოვთან. ჩემი დაკვირვებით ნინოსთან მათ ანათესავებთ: 1. პოეტური იმიჯის ხშირი ცვლა 2. საგნების, მოვლენების ჩამონათვალში შეტანის, აღნუსხვის ვნება 3. პოპ-კულტურის ელემენტების გადმონერგვა“35.
,,და, რაც მთავარზე მთავარია“36, ,,მისი ლექსები შემოდიან, როგორც სტუმრები ჩვენს დროში იმ დროიდან და სივრციდან, სადაც ჯერ კიდევ შედედებული დრო ინახავს უცნობ სახელთა ხსოვნას და ,,ქვების მუსიკას“ ,,პეტროგლიფებით“ დაწერილს ფხოველთა კოშკებზე…
ხოგაის მინდიას სოფლებზე გამოივლის მისი ,,ლექსების დოღი“ და შემოვა აქ და იმ დროში, სადაც ადამიანები კარგავენ ღვთიურ სახეს: მოიქცევიან კაცნი – დიაცად და დიაცნი – კაცად, იცვლიან ზნეს და სამოსელს და თითქოს ჩრდილდაკარგულნი დგანან მზეზე?!
გადალახავენ თუ არა ამ ,,უდროო დროის კედელს“ ეს ,,უხორცო მხედრები“ მომავლისაკენ, თუ ჩარჩებიან ამ დროში, ან ისევ უკან მიიქცევიან წარსულისაკენ?! – ვერავინ ამოიცნობს…
ისინი შემოდიან იმ სივრცეში, სადაც უძველესი დაბნები და ქალაქები ილექებიან შედედებულ მდინარეთა ფსკერზე, ანუ სიმურის (,,ამარუს“) წარღვნებში და რადიაციულ მტვერში!
ისინი, თითქოს, გაწირული არიან დროისაგან და წარსულთა სულების მიერ, რადგან თვით მათ გაწირეს და დაივიწყეს დრო და ისინი, დაშორდნენ მათ…
ისინი არ გადიან უფლის კარით უფლის დროში, ისინი გადიან, სხვა კარით სხვა დროში, რომელიც არავინ უწყის ვისი დროა იგი?!“37
,,ასე რომ არ იყოს, ამ პოეტს და მის შემქომედებას დიდი ხანია მიეპატრონებოდა (არა მხოლოდ) ქართველი მკითხველი! ის ხომ არაჩვეულებრივი პოეტია, უძლიერესი მთარგმნელი, მან ხომ მთელი ცხოვრება მხოლოდ სიტყვიერებასა და პოეზიას შეალია. ტრაგედიამაც მასში თითქოს შექმნა დიდ ნიჭთან ერთად ის ფსიქოლოგიური ნიადაგი, რომელზეც ამოიზარდა მთელი მისი შემოქმედებისათვის დამახასიათებელი ტრაგიზმისა და ლირიზმის ნაზავი, სულიერი სიღრმეების თითქმის მიუწვდომელი არეები. მან ,,გადაარჩინა თავის თავში ნიჭიერება“ (ზ. აბზიანიძე) და მიუხედავად იმისა, რომ მარტოა თავის პოეტურ საბრძანებელში, პოეზიის მოყვარულთა მთელ თაობებს აზიარებს თავის საოცარ შემოქმედებას. ის ახერხებს სრულიად ახლებურად შეაერთოს და დააკავშიროს სიტყვები – უფლის უხორცო მხედრები, ახალი პოეტური არქიტექტურა შემოგვთავაზოს, სიტყვიერების ახალი მუსიკა მოგვასმენინოს, სულიერების ახალი სივრცეები დაგვანახოს. ამიტომ ამ შემოქმედს აქვს უფლება, ერქვას პოეტი! იმის უფლებაც აქვს, იყოს პოეტი, რადგან აქვს განცდა ტრაგედიისა, აქვს ნიჭი, ატარებს ხსოვნას, მარტოობას, მარად ეჭვს, ნათელ გონებას, უჩვეულო სმენას, სიტყვის ჟინს, იშვიათ პასუხისმგებლობას სიტყვიერებისა და დროის წინაშე, საოცარ შრომისმოყვარეობას და წადილს იმისას, რომ არავის ჰგავდეს, თავის ხმა ჰქონდს, თავისი სათქმელი, თავისი კანონებით დაწერილი სიტყვის სამყარო შექმნას. არ ენდომა არაფერს და არავის: არც ხილულ და არც უხილავ მტერსა და მოყვარეს, ტაშსა და საცდურს. ყველაფერს ერთადერთისკენ მიმართავს – აფოკუსირებს პოეზიად, პოეზიაში, პოეზიისთვის. მას ტანჯავს ცხოვრება, მისი არ ესმით, ან ესმით, მაგრამ არ აგონებენ. მას აქვს უმძიმესი ხასიათი, იგი ცხოვრობს სხვა რეალობაში, მარტოსულია და მარტოხელა, მარტობინადარი. მარტოობის მსოფლიოს მფლობელი, ულუკმაპურო, უმოყვასო, ელოდება, როდის გაზომავენ და როდის აღმოაჩენენ დარწმუნებით და დაუეჭვებლად მის ,,განიერ სტრიქონს“. მე ვიცი, რომ ის ტანჯულია და მხოლოდ იმიტომ არ მეცოდება, რომ პოეტისათვის ალალია ეს ტანჯვა. და როცა ის მარტოდმარტოა, შია, სწყურია, მოძმეც, თანამეცხედრეც, შვილიც, დედაც, როცა უბრალოდ ზის და თვალი ჭერს მიუშტერებია, ყოველთვის ახსოვს, რომ ერთადერთი მეგობარი ღმერთია!
გენიოსებო, ,,ტვინდასეტყვილებო“, ნიჭიერებო, თქვენ გვეხმარებით, რომ ვიარსებოთ, ვიქონიოთ ღირსებები, ვიქონიოთ სმენა, ხედვა, გემოც კი, უხილავი თუ ხილული ხელებით შევეხოთ სივრცეებს, მარადისობას, წარმავლობას, ამაოებას და ყველა ამ შეგრძნებით გავიგოთ რაა სამყარო, რაა ღმერთი, რაა ადამიანი, რაა სიცოხლე, რაა ბედნიერება, რაა უბედურებაც, რაა სიყვარული, ან სული რაა და სამშობლო რას ჰქვია, მაგრამ იმაშიც დაგვეხმარეთ, რომ არ დავკომპლექსდეთ, და მუდმივად არ ვიტანჯოთ თქვენი თავის დროზე ვერმიპატრონების გამო. ჩვენ ხომ ათასწლეულებია ქრისტეს ჯვარცმაც გვყოფნის სატანჯველად და სინანულად“…38
,,ბედნიერები არ წერენ და არც ხატავენო – ამბობს ერთგან ინტერვიუში ნინო დარბაისელი. მას ჩვეულებრივ ადამიანურ ბედნიერებას ვერც უსურვებ. ვერ იკმარებს და, ალბათ, იმიტომ. მთავარია, ,,პოეზიის დანაღმული ველიდან“ მშვიდობიანად გააღწიოს. რაც შეეხება ე. წ. ,,უსაფრთხო ლექსებს“, დანამდვილებით ვიცი, რომც მოინდომოს, უკვე ვეღარ დაწერს“39…
_______________________________________________________
წერილში გამოყენებული თითოეული სიტყვა, შესაბამისად, აბზაცი და, შესაბამისად სრული ტექსტი წარმოადგენს ციტატას (ციტატათა ნაკრებს) და ავტორს (ლექსო დორეულს) არ ეკუთვნის. სქოლიოებში მითითებულია გამოყენებულ, ციტირებულ ტექსტთა (რეცენზიათა, კრიტიკულ პუბლიკაციათა, წიგნების წინასიტყვაობათა…) ავტორები და ინფორმაცია იმის შესახებ, თუ ვინ არიან მათი (ციტირებულ ტექსტთა – (რეცენზიათა, კრიტიკულ პუბლიკაციათა, წიგნების წინასიტყვაობათა…) ადრესატები. ავტორმა მხოლოდ ,,ნინო დარბაისელით“ სილოგისტურად ჩაანაცვლა თითოეული ადრესატის სახელი და გვარი, ყოველივე დანარჩენი კი უცვლელი დატოვა.
p. s. ტექსტებს, რომელთა მოძიებაც ინტერნეტ სივრცეში საძიებო სისტემებით არის შესაძლებელი, არ აქვს მითითებული მათი პრესაში გამოქვეყნების ატრიბუტიკა.
- 1. სქოლიო ნუმერაციით 1, რომელიც წერილის პირველ ორ სრულ აბზაცს აღნიშნავს ეკუთვნის ინგა მილორავას; წერილიდან ,,სამოთხე უსიყვარულოდ“ და სამოთხე სიყვარულში“, რომელშიც განხილულია მაკა ჯოხაძის წიგნი ,,სამოთხე უსიყვარულოდ“; ,,ცისკარი“; #1; 2010 წელი; გვ. 123-130.
- 2. ნინო ვახანია; წერილიდან ,,ფერისცვალება“, რომელშიც განხილულია ზვიად კვარაცხელიას მოთხრობა ,,შეკვეთილი წირვა“; ,,ჩვენი მწერლობა“; #18 (174); 2012 წელი; გვ. 52
- 3. დავით თედორაძე; ბელა ქებურია; წიგნის ,,აბგდ“ (აბუსელიძე როინ, ბერიძე არჩილ, გაბაიძე გიორგი, დოლიძე გენრი) წინასიტყვაობიდან; ბათუმი; 2010 წელი; ,,გამომცემლობა აჭარა“.
- 4. ომარ თურმანაული; წერილიდნ ,,ელა გოჩიაშვილის შესახებ“ (წიგნიდან ,,პირველად იყო… და რა იყო რა“).
- 5. ეს გამოთქმა პოეტ-ხიდს, პოეტ-პანდუსს გიორგი ლაცაბიძეს უნებლიეთ წამოსცდა პირად საუბარში, რომლის დროსაც იგი რბილად რომ ვთქვათ, ,,დედის ტ….“-ს აგინებდა ერთ-ერთ თანამედროვე პოეტ ჯ. შ.-ს, თუ ყ. ყ.-ს. აღნიშნულის ფაქტობრივი დადასტურება შეუძლიათ იქ მყოფ ბრწყინვალე პოეტ ლევან მაისურაძესა და პოეტ დავით გურამიშვილის ძეგლს (ავტ.)
- 6. ნინო სადღობელაშვილი; წერილიდან ,,ახალი მითის სინამდვილე“, რომელშიც განხილულია ნინო ხარატიშვილის რომანი ,,ჟუჟა“; ,,ლიტერატურული გაზეთი“; #13; 2014 წელი; გვ. 15.
- 7. ჯაბა ზარქუა; წერილიდან: ,,ჰოლდენა კოლფილდაძის love story”, რომელშიც განხილულია ლაშა მილორავას წიგნი ,,ბაბუა ბუკოვსკი“; ,,არილი“; #2 (217); 2013 წ.; გვ. 54
- 8. ლელა კოდალაშვილი; წერილიდან ,,პოეტები ხიდები“, რომლებშიც ტექსტუალური გამოწვლილვით განხილულია ბათუ დანელიას პოეზია; ,,ახალი საუნჯე“; #6; გვ10-11
- 9. სოსო (სოლო, სოლომონ) ტაბუცაძე; წერილიდან ,,ზა(მ)ზა ბურჭულაძის სიზმარცხადი“
10. ნანა კუცია; წერილიდან ,,წარმოსახვითი შეხვედრები, რომელშიც განხილულია როსტომ ჩხეიძის წიგნი ,,ვითა სიზმარი ღამისა“; ,,ლიტერატურული გაზეთი“; #125; 2014 წ.; გვ. 10
11. ლექსო დორეული; წერილიდან ,,პოეტი ადამიანისთვის, თუ ადამიანი პოეტისთვის?“, სადაც განხილულია რამაზ ბერაძის პოეზია; რამაზ ბერაძე; ,,ბედისმწერალი“; თბილისი; 2013 წელი; გამომცემლობა ,,საქართველოს მაცნე“.
12. ნუგზარ ზაზანაშვილი; წერილიდან ,,წიგნი, რომელიც დარჩება“, რომელშიც განხილულია დათო ქარდავას წიგნი: ,,მტკვარი და მისი ორი ნაპირი“; ,,ლიტერატურული გაზეთი“; #109; 2013 წ.; გვ. 14
13. მანანა კვაჭანტირაძე; წერილიდან განგაშის რომანები, რომელშიც განხილულია ოთარ ჭილაძის პროზაული შემოქმედება.
14. გია არგანაშვილი; წერილიდან ,,დარდის ღრუბელი დარინდა“, რომელშიც განხილულია ირაკლი სამსონაძის წიგნი ,,ღრუბელი, სახელად დარინდა“; ,,ლიტერატურული გაზეთი“; #125; 2014 წ.; გვ. 3
15. ივანე ამირხანაშვილი ბათუ დანელიას პოეზიის შესახებ; ,,ახალი საუნჯე“; #6; გვ. 18
16. დიანა ანფიმიადი; წერილიდან ,,ლელა სამნიაშვილის ფრაქტალები“; ,,ცისკარი“; 2011 წელი; #1; გვ. 138-139.
17. ნუგზარ ზაზანაშვილი; წერილიდან ,,წიგნი, რომელიც დარჩება“, რომელშიც განხილულია დათო ქარდავას წიგნი: ,,მტკვარი და მისი ორი ნაპირი“; ,,ლიტერატურული გაზეთი“; #109; 2013 წ.; გვ. 14
18. მარინა ხარხელაური; წერილიდან ,,ფერებით ამეტყველებული სამყაროს ტკივილი“, რომელშიც განხილულია ტარიელ ხარხელაურის წიგნი ,,მინდვრის ფსალმუნები“; ამავე წიგნის გვ. 6-7; თბილისი; 2008 წელი; გამომცემლობა ,,ეროვნული მწერლობა“.
19. წიგნიდან ,,სამარხო კერძები“; გვ. 5; თბილისი; ,,საპატრიარქოს გამომცემლობა“; 1985 წ.
20. თამარ ბარბაქაძე; წიგნიდან ,,ქართული ლექსმცოდნეობა და სხვა…“; ხსენებულ მონაკვეთებში ღრმად პატივცემული ქალბატონი თამარი მიმოიხილავს ელა გოჩიაშვილის, ედუარდ უგულავას, გელა დაიაურის და აკაკი ბიძინაშვილის პოეტურ პარნასზე დავანების შესაძლებლობას; გვ. 321-354; გამომცემლობა უნივერსალი; 2006 წელი.
21. გიგლა გობეჩიას წინასიტყვაობიდან კოტე ნაჭყებიას წიგნზე ,,აქ, ჩემი სულის ტობავარჩხილში“; გვ. 5; თბილისი; 2010 წელი; გამომცემლობა ,,ლოი“.
22. დალილა ბედიანიძე; წერილიდან ,,ვთენდები ახლა“, რომელშიც განხილულია კატო ჯავახიშვილის პოეზია; ,,ლიტერატურული პალიტრა“, ფასი: 2 ლარი; #3; 2013 წელი; გვ. 155-157.
23. რეზო (ემელიანე) ადამია, მხატვარი, მწერალი, გალაკტიონის პრემიის ლაურეატი; ლუდა ღონიაშვილის წიგნის – ,,სიცოცხლის შადრევნები“ – წინასიტყვაობიდან; თბილისი; 2010 წელი; გამომცემლობა ,,ზენაარი“.
24. გია ეძგვერაძე; წერილიდან ,,ეროტიკული – როგორც პერვერსია და პორნოგრაფია“; ,,ახალი საუნჯე“; #3 (11); 2014 წ.; გვ. 73
25. უცნობი ავტორი; წერილი შეეხება ქართულ პოეტურ პარნასზე ბულბულად წოდებული მანანა ჩიტიშვილის პოეზიას ,,ჩვენი მწერლობა“; 2012 წელი; #19; გვ. 26.
26. მურმან თავდიშვილი; წერილიდან ,,დავლა და დავლური დავლიანიძისა“, რომელშიც განხილულია ჯემალ დავლიანიძის წიგნი ,,დაჩეხილი წელიწადი“; ,,მწერლის გაზეთი“; ,,მწერლის გაზეთი“; #9 (223) 2013 წ.; გვ. 8
27. იუკიო მისიმა; წერილიდან ,,წმინდანი ქურდი“, რომელშიც განხილულია ჟან ჟენეს პროზა; ,,ლიტერატურული საქართველო“; 2013 წელი; #67; გვ 19.
28. როსტომ ჩხეიძე
29. თეიმურაზ დოიაშვილი; წერილიდან ,,და შენს წინაშე ვდგავარ ტიტველი“ (გივი ალხაზიშვილის ეროტიკულ-სექსუალური ლირიკა).
30. წიგნის – ,,საოჯახო მედიცინა“ – წინასიტყვაობიდან; ავტორი: მეცნიერების დამსახურებული მოღვაწე ვ. ალადაშვილი; ავტორთა კოლექტივი: გ. აბდუშელაშვილი. ა. ალადაშვილი, ვ. ალადაშვილი, ვ. ბაბუხადია, ე. ბოცვაძე, შ. გამყრელიძე, კ. გეგელაშვილი, მ. გელოვანი, მ. მ. გიგინეიშვილი, მ. ს. გიგინეიშვილი, გ. გურგენიძე, ნ. ემხვარი და სხვები. გვ. 4; გამომცემლობა ,,საქართველო“ 1991 წ.
31. ნუციკო დეკანოზიშვილი; წერილიდან ,,კარის სახე-მეტაფორა თემურ ჩხეტიანის პოეზიაში“; ,,ახალი საუნჯე“; #8; გვ. 16; 2013 წელი.
32. ლევან ბებურიშვილი; წიგნიდან ,,მწერლობის ,,მოთვინიერება“ გრძელდება; გვ. 24; თბილისი; 2012 წელი
33. ნინო დარბაისელი; წერილიდან ,,რკინის საწოლი“ (გალაკტიონის რეცეფციისთვის ოთარ ჭილაძის შემოქმედებაში); ,,ცისკარი; #1; 2010 წელი; გვ. 134-135.
34. სოფიო წულაია; წერილიდან ,,არაცნობიერი ფსიქიკის გამოვლინება ლია ლიქოკელის პოეზიაში“; ,,ლიტერატურული გაზეთი“; #13; 2014 წელი; გვ. 8
35. გიორგი ხასაია; წერილიდან ,,თეზისები პაატა შამუგიას პოეზიაზე“; საავტორო ბლოგი; ,,ცხელი შოკოლადი“; 2012 წლის პირველი ივლისი.
36. მურმან ჯგუბურია; წერილიდან ,,ყვავილთა მწყემსი, ანუ წიგნის აშიებზე მინაწერი“, რომელშიც განხილულია გურამ პეტრიაშვილის წიგნი ,,100 ლექსი“; ,,ჩვენი მწერლობა“; #25 (207); 2013 წ.; გვ. 44
37. იაკობ-აბა არაბული (Iakob-aba Arabuli); იაკობ-აბა არაბულის წიგნის – ,,მითების გაღვიძება” (Awakening of Myths) – წინასიტყვაობიდან; თბილისი; 2012 წელი; გამომცემლობა ,,მერანი“; გამომცემლობის დირექტორი ვაჟა ჩორდელი, რედაქტორი ავთანდილ ვართაგავა, ილუსტრაციის მხატვარი ტარიელ ვართაგავა, ყდის მხატვარი ბუბა არაბული, დიზაინერ-დამკაბადონებელი კემო (ნიკა კემულარია), დიზაინერი გიორგი არაბული, ამკრები ნინო გრიგალაშვილი.
38. მარიამ წიკლაური; სადღეგრძელოდან ,,როცა არ გვიყვარს, არათუ სული, არამედ მღვრიეა მთელი ჩვენი ეს კაცობრიობა“, რომელიც მიძღვნილია ბათუ დანელიას პოეზიისა და პიროვნებისთვის; ,,ახალი საუნჯე“; #6; გვ. 13-14.
39. ნონა კუპრეიშვილი ბათუ დანელიას პოეზიის შესახებ; ,,ახალი საუნჯე“; #6; გვ. 4.
© “არილი”