„არ დაიჯერო პოეტო, არ ითარგმნება ტკივილი“ – ცნობილი ქართველი პოეტის, ვახტანგ ჯავახაძის ერთ-ერთი ლექსის ეს საფინალო სტრიქონი, რომელიც ფრანკფურტის წიგნის ფესტივალისთვის, ბედის ირონიით, არავის უთარგმნია, ზუსტად გამოხატავს, განსაკუთრებით, ქართული პოეზიის ლინგვისტური ჰერმეტიზმის სევდის ისტორიას.
პოეტებისთვის, რომელთათვისაც ენობრივი სამშობლო საქართველოა, ქვეყანა, რომლის ენაზეც მსოფლიოში, მაქსიმუმ, 4 მილიონი ადამიანი საუბრობს და კითხულობს, ლიტერატურის გლობალური, საერთაშორისო ქსელი, მეტ-ნაკლებად, დახურულია.
ქართული პოეზიის ის ნაწილი, რომლისთვისაც კონვენციურობა, ვერსიფიკაციული ტრადიციის ერთგულება და პროსოდიული, რიტმული მრავალფეროვნებაა დამახასიათებელი, ლოკალურობის სრულიად ბუნებრივ საზღვრებშია მოქცეული.
მეოცე საუკუნის ლიტერატურათმცოდნეობამ ისეთი პოეტური ელემენტები, როგორებიც არის: ინტონაცია, რითმა, რიტმი, თუნდაც, ალიტერაცია და სხვა ფორმალისტური მახასიათებლები გაიაზრა როგორც სემანტიკური, შინაარსის მატარებელი და გამომხატველი სტრუქტურები. შესაბამისად, ქართული პოეზიის თითოეული ნიმუში თარგმანისას რთულ ჰერმენევტიკულ პროცესს გადის – იმისთვის, რომ მისი სხვა ენაზე, ასე თუ ისე, სრულყოფილი მეორედ დაბადება მოხდეს, საჭიროა ენებს შორის მოინახოს აპეტიციის, საერთო პოეტური წარმოსახვის, სინტაქსური ლოგიკის ის ზონა, სივრცე, რომელშიც შესაძლებელია „მეტაფორის მეტაფორასთან შეხვედრა“.
აქედან გამომდინარე, სამწუხაროდ, ქართული პოეზია, შეიძლება ითქვას, საკუთარი ენისა და პოეტურ გამომსახველობათა მრავალფეროვნების, როგორც ქართველი ფილოსოფოსი მერაბ მამარდაშვილი იტყოდა, „პასიური მსხვერპლი“ გახდა.
არადა, თავისი სააზროვნო კონტექსტით, პოეტურის გაგებით, მეტაფორული და სიმბოლური სტრუქტურებით ქართული პოეზია, ერთი მხრივ, ძალზე თავისთავადია, მეორე მხრივ კი, გოეთესეული „მსოფლიო ლიტერატურის“ ნაწილია.
როგორც თანამედროვე, ისე კლასიკური ქართული პოეზია, ლიტერატურის განვითარების დასავლურ მოდელთან ახლოს არის და, მეტიც, მისი ინტერტექსტუალური ლოგიკა მჭიდროდ არის დაკავშირებული გერმანულ, ფრანგულ, ბრიტანულ და ა. შ. ტრადიციასთან.
მეოცე საუკუნის მეორე ნახევრიდან ქართული პოეტური აზროვნების ვერსიფიკაციული ტრადიციისგან გათავისუფლებისა და „პოეტურის“ გაგების კიდევ ერთი გაფართოების ხანა იწყება.
ამ პროცესს სათავეში უდგანან, ერთი მხრივ, ტარიელ ჭანტურია და ვახტანგ ჯავახაძე, რომელთა სახელებსაც პოეტური მეტყველების კლასიკური გაგების ველიდან დისკურსული გათავისუფლება უკავშირდება, ხოლო, მეორე მხრივ, ქართულ ლიტერატურაში საფუძველი ეყრება ორი უმნიშვნელოვანესი პოეტის, ლია სტურუასა და ბესიკ ხარანაულის ვერლიბრის, თავისუფალი ლექსის ძლიერ ტრადიციას.
შესაბამისად, ბევრად ფართოვდება ლიტერატურის საკომუნიკაციო ველი და, იმედი მაქვს, ფრანკფურტის წიგნის საერთაშორისო ბაზრობის დახმარებით თანამედროვე ევროპელ მკითხველთან ხსენებული ავტორების ტექსტები „გაგების“ ბევრად ახლო დისტანციაზე აღმოჩნდებიან.
2018 წელს გამომცემლობამ Dagyeli Verlag სწორედ ბესიკ ხარანაულის პოეტური კრებული Fünf Dichtungen გამოსცა.
წიგნი, რომელიც 5 პოეტურ ტექსტს აერთიანებს, ცხადია, მხოლოდ ნაწილობრივ გამოკვეთს ბესიკ ხარანაულის ესთეტიკას, თუმცა მათში მაინც კარგად ჩანს პოეტის ნარატიული ხელწერა.
ხარანაულის შემოქმედებაში თხრობითი თვალსაწიერი თუნდაც მესამე პირის მრავლობითში ან სულაც მეორე პირში იწარმოებოდეს, მაინც ტოტალურად არის მიჯაჭვული „მე“-ს ჰეგემონიას. ის სულაც არ არის „ადამიანი „მე“-ს გარეშე, თუმცა პოეტური ეგო იმდენად უნიფიცირებულია, რომ ავტორის პირადი, ემოციური გამოცდილება ერთგვარი სიმბოლოების სენსორულ ეკრანს ჰგავს.
შეიძლება ითქვას, რომ ბესიკ ხარანაულის ტექსტები, გარკვეულწილად, ავტოაფექციურია, რადგან ისინი თავად მათივე შინაგანი ტექსტის ამოწურვას ცდილობენ.
გარდა ამისა, საინტერესოა ისიც, რომ ხარანაულის პოეზიაში თვისობრივ ტრანსფორმაციას განიცდის მკითხველი, აუდიტორიის თვალსაწიერი.
ის ინტერაქციაში შედის არა ფიზიკურად არსებულ მკითხველთან, როგორც კონკრეტული ადამიანების სოციალურ ჯგუფთან, რომელსაც ლიტერატურის მითი აერთიანებს, არამედ მის შინაგან აუდიტორიასთან.
ხარანაულის შემოქმედებაში დანგრეულია კედელი, რომელიც ადამიანებს სიკვდილისგან ეგზისტენციალურად ჰყოფს და მისი ერთ-ერთი ძირითადი საკვლევი თემა სწორედ სიკვდილი და მისი ენობრივი ფაზებია, ხარანაული ცდილობს, შექმნას სიკვდილის ენობრივი გამოცდილება.
სიტყვებს შორის ახალი რელაციური კავშირების აღმოჩენის ნამდვილი ჯადოქარია უფროსი თაობის წარმომადგენელი კიდევ ერთი საოცარი პოეტი ლია სტურუა, რომლის წიგნიც Gedichtband ამ ავტორის მრავალფეროვანი შემოქმედებითი ცხოვრების მრავალ ასპექტს აშუქებს.
ლია სტურუამ განსაკუთრებული, უჩვეულო ტროპული და სინტაქსური ველი შექმნა ქართულ პოეზიაში. მისი ტექსტები მეტაფორულობით გამოირჩევა, თუმცა ისინი არასოდეს წარმოადგენენ დეკორაციას, რომლის ეკრანზეც მხატვრული აზროვნება გადის.
შეუძლია თუ არა დუმილს თქვას, რომ დუმილია? ლია სტურუას ლექსებიდან ხშირად სიჩუმის ექოები გვესმის, სიტყვები აქ თითქოს მხოლოდ ბრმად ეძებენ ერთმანეთს და ერთმანეთთან შემთხვევითობის ლოგიკით შედიან სინტაქსურ რეაქციებში.
მიუხედავად იმისა, რომ მასთანაც შეიმჩნევა სუბიექტის ჰეგემონია, არ არსებობს ამბავი, ემოციის დაბადება, მისგან ვირტუალური ხატის წარმოება, რომელსაც „მე“ არ ესწრება, ავტორის პოეტური წარმოსახვა ხშირად „უნებლიე მეხსიერების“ პრინციპით დაჟინებით მიიწევს წინ.
შეიძლება ითქვას, რომ ლია სტურუას პოეზია სრულიად ცელიბატურია, მას მოძრაობის უნიკალური, საკუთარი ორბიტა აქვს.
სულ სხვა გზას ირჩევს დათო ბარბაქაძე, რომლის პოეტური ექსპერიმენტებით, კონცეპტუალური ძიებებითა და თვითდეკონსტრუქციული ლოგიკით გაჯერებული კრებული Das Gebet მკითხველისთვის, გარკვეულწილად, მისაწვდომს ხდის ტექსტთა დაწერამდელ ფორმებს. შეიძლება ითქვას, რომ ბარბაქაძის ტექსტების ნაწილში მკაფიოდ ჩანს მათი შექმნის, მათზე მუშაობის პროცესი, თუნდაც ეს უკიდურესად ინტუიციური იყოს.
ბარბაქაძის ტექსტები რეალობის იმიტაციას ან პოეტურ ტრანსლირებას არ ცდილობენ, ავტორს შეუძლია გამოიწვიოს მეტაფორის არსებობა და მას მხოლოდ საკუთარი თავის გამოსახვა დაავალოს.
საპირისპიროდ, თანამედროვეობის ერთ-ერთი საუკეთესო ქართველი ავტორის, ზვიად რატიანის პოეზიაში ტექსტზე მუშაობის პროცესი ხილული სულაც არ არის.
წიგნში Requem fur Lebendigen (მთარგმნელები: საბინე შიფნერი და უვე კოლბე) ტექსტების უმეტეს ნაწილს ის გამოარჩევს, რომ ავტორისთვის წერა ხშირად მხოლოდ მომენტია.
ემოციების, საკუთარ შეგრძნებებზე დაკვირვების სპონტანურობა შესაძლებელს ხდის, რომ ამბებს, ერთმანეთთან მიჯრილ მოვლენათა უწყვეტ კადრებს არსებობის მხოლოდ ერთადერთი ფორმა შეიძლება გააჩნდეთ და ეს ფორმა ლიტერატურაა.
რატიანის ტექსტები გვაგრძნობინებს, რომ შესაძლოა გაუქმდეს, შეწყვიტოს ვირტუალური ყოფნა უამრავმა საგანმა, აზრმა, ხდომილებამ და შიშმა, თუ მის აღსაწერად არსებულ ერთადერთ სიტყვას ვერ ვიპოვით. მათ სხვა ენობრივ გამოცდილებებში თავის შეფარება უბრალოდ არ შეუძლიათ და გამოსახულებასა და სიტყვას შორის მაშინვე ქრება ასოციაციური კავშირი, როცა ისინი კონკრეტულ ტექსტს ტოვებენ.
რატიანის ენა ენა-ობიექტია, რომელიც კონკრეტულად ლაპარაკობს საგნებზე, რომელთა შორის კლასობრივი გამაერთიანებლები თითქოს არც არსებობს – მსგავსად ბორხესის ერთი უცნაური მოთხრობისა „ფუნესის მეხსიერება“, სადაც სამყაროში არსებულ ყველა საგანს, ნივთს თავისი სახელი აქვს.
პოეტის მიერ გამოყენებულ სიტყვათა რეფერენტებს, საგნებს სამუდამოდ ახსოვთ მათი შექმნის მოგონება და სწორედ ამით განსხვავდებიან ერთმანეთისგან.
ზვიად რატიანის ტექსტები მძაფრი ურბანული და სოციალურ-ეგზისტენციალური ელემენტებითაც გამოირჩევა. თუმცა ეს არ არის პოეზია, რომლის მიზანია საინფორმაციო დაიჯესტში მოხვედრილ „ნიუსებს“ პირველი გამოეხმაუროს ან შეტყობინების ფუნქცია იტვირთოს. ლიტერატურა მისთვის უფრო ამ სოციალური გეოგრაფიისაგან გათავისუფლებისა და ხმაურის ჩახშობის რიტუალია.
საინტერესოა ისიც, რომ თანამედროვე ქართულ პოეზიაში უცნაური სიჯიუტით აგრძელებს არსებობას კლასიკური პოეტური ხაზიც. მეტაფორა და მისი ორნამენტულობა როგორც იმის მტკიცებულება, რომ საქმე ლიტერატურასთან გვაქვს, სიტყვების ენციკლოპედიური ველი, თუნდაც ბრწყინვალე, მაგრამ ენობრივი პოზიციის გამო შექმნისთანავე გასაქრობად განწირული ფრაზები, ლირიკა, რომელიც, როგორც ჯონ სტიუარტ მილი ამბობდა – შემთხვევით ყურმოკრულს ნიშნავს… დათო მაღრაძის Giacomo Ponti, ჩემი აზრით, სწორედ ასე შეიძლება დავახასიათოთ.
ვფიქრობ, ფრანკფურტის წიგნის ბაზრობაზე თანამედროვე ქართველ პოეტთა პერსონალური კრებულები არც ისე ვრცლად არის წარმოდგენილი, მაგრამ ის ესთეტიკური პოზიცია, რომლითაც ავტორებმა, მთარგმნელებმა და გამომცემლებმა ლექსების შერჩევისას იხელმძღვანელს, ბადებს იმედს, რომ ევროპელი მკითხველი მათ გაუგებს.
როგორც ბორხესი იტყოდა: „სილამაზე გვისაფრდება. თუ შეგრძნების უნარი გვაქვს, ვიგრძნობთ მას პოეზიაში ნებისმიერ ენაზე“.
© არილი