ფრანგულიდან თარგმნა ნანა გოგოლაშვილმა
თითქმის ყველა ხალხურ ლეგენდას ასაზრდოებს ერთგვარი არქეტიპული ხატი ბრმა პოეტისა:
გავიხსენოთ ვალმიკი – ინდური ლეგენდარული „რამაიანას“ ავტორი, რომელსაც თითქოს მუდამ ჭიანჭველები დასდიოდნენ შიშველ ფეხებზე – ურიცხვ ადამიანთა მოდგმის სახით, სკანდინავიელი სკალდები – ხშირ შემთხვევაში, უსინათლო ბარდები, ბერძენი რაფსოდები, რომელთა სახელი ჩვენთვის სამუდამოდ შეერწყა მათივე პროტოტიპს, ბრმა ჰომეროსს.
გავიხსენოთ, აგრეთვე, მეტროპოლიტენ მუზეუმში დაცული რემბრანდტის არისტოტელეს პორტრეტი, რომელზედაც ფილოსოფოსს, ბუნებისა და საზოგადოებრივი ურთიერთობების მკვლევარს, ალექსანდრე მაკედონელის მასწავლებელსა და უბიწო თვალისჩინის პატრონს, ჰომეროსის, ამ მოხეტიალე ბრმის ბიუსტზე, რა მოწყენით უდევს თავზე ხელი.
ამ ტილოს, თუ გნებავთ, შევადაროთ ფერდინანდო შანას მიერ 1983 წელს გადაღებული ფოტო, რომელზეც ხორხე ლუის ბორხესის თანამედროვე პიჯაკიდან და პერანგიდან გამოყოფილი ხელი უკეთ „კითხულობს“ და, ეჭვგარეშეა, იმახსოვრებს კიდეც იულიუს კეისრის ბიუსტზე მისი სახის უმცირეს ღრმულებსა და შვერილებს, ვიდრე მუზეუმის ორივ თვალით ნაპატივები დამთვალიერებელი.
ნუ მიიღებთ ჩემს ფორმულას „ბორხესი, თუ ნათელმხილველი“ უბრალო პარადოქსად.
ჩვენ სამყაროსა და საკუთარ თავს ხუთი გრძნობით შევიმეცნებთ და მხედველობა, სამი აუცილებელი შეგრძნებიდან, ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანია. თუმცა, უმრავლესობა ჩვენგანი საკუთარ თავს ვერ ხედავს. დიახ, ადამიანთა დიდი უმრავლესობა საკუთარ თავს ვერ ხედავს: ბორხესის უაღრესად კეთილშობილური მოკრძალება კი იმით აიხსნება, რომ ის საკუთარ თავს ისეთსაც ხედავს, როგორიც სინამდვილეშია ანუ უნიკალურს და ისეთსაც, როგორიც ყველა ჩვენგანია. მაგრამ უმრავლესობა, ძირითადად, ვერც სხვას ხედავს და ვერც სამყაროს. ის ერთსაც ხედავს და მეორესაც.
ამაში ძალიან გვიშლის ხელს სიზარმაცე, ცრურწმენები, ხშირად უბრალოდ არდანახვის სურვილი. ინდუსები არ ტყუიან „ეკაგრატას“ რომ ეუფლებიან – ყურადღების კონცენტრაცია გონების ერთ-ერთი უმაღლესი თვისებაა. არ ვამბობ, რომ აუცილებელია ბორხესივით ცუდად ხედავდე და რვა ოპერაციის შემდეგ 50 წლის ასაკში საერთოდ დაბრმავდე იმისთვის, რომ სილამაზის ან საგანთა სიმახინჯის მძაფრი აღქმისა და შეგრძნების უნარი შეიძინო ან მათემატიკური სიზუსტით გამოთვალო ადამიანის დანიშნულება და ღირებულება, როგორც ის თავის კრიტიკულ ესეებში („ გამოკითხვები“, „დისკუსიები“, „ცხრა ესე დანტეზე“, „მარადისობის ისტორიის“ ნაწილი) ცდილობს ისე, რომ არც არავინ დაამციროს და არც ყალბი აღფრთოვანებისაკენ უბიძგოს ვინმეს. ისე ყაირათიანად არავის უჩვენებია ის, რომ ჩესტერტონის თითქმის აგრესიული კათოლიციზმის მიღმა კვლავაც არსებობენ და იფურჩქნებიან უკვე მკვდრად მიჩნეული უცნაური ერესები ან ის, რომ ჰენრი ჯეიმსი, რომელიც გამოუცდელ მკითხველს შეიძლება „გაჭიანურებულ რომანთა აპოლოგეტად“ მოეჩვენოს, თავის სიღრმეებს „ჯოჯოხეთის მშვიდობიანი მკვიდრის“ წყალობით აღწევს. არა მგონია, მხოლოდ სიბრმავე ყოფილიყო მისი ნათელმხილველობისა და სიბრძნის წყარო, მაგრამ მხედველობის თანდათან დაქვეითებამ რომ გაუმძაფრა ეს თვისებები, ცხადია. ნაცვლად ლირიკულ მელანქოლიას აყოლისა, ეს ტრაგედია მას სამყაროსა და საკუთარი თავის, როგორც იტყვიან, მთელი სისრულით ჭვრეტაში დაეხმარა, თუმცა მსგავს უბედურებას სხვათათვის ბევრი არაფერი ურგია.
ამგვარად, ორმოცდაათი წლისა ის უიმედოდ დაბრმავდა იმ გაგებით, რომ წერა-კითხვა აღარ შეეძლო და ბედის წყალობითა თუ ირონიით ბუენოს-აირესის ეროვნული ბიბლიოთეკის ხელმძღვანელად დაინიშნა („900 000 წიგნი და მათ ვერ ხედავდე!“). სიბრმავე – მიხსნიდა ის – სულაც არ ნიშნავს ტრაგიკულ უკუნს, როგორც ეს სხვებს წარმოუდგენიათ. „ჰგონიათ, რომ ბრმები სიბნელეს ხედავენ“ – მეუბნება ის – „არა, ბატონო, მე ყოვლისმომცველ მოყვითალო ბურუსში ვიღვიძებ და ვწვები… ეჰ! ნეტავ ერთხელ კიდევ დამანახა მშვენიერი შავი ღამე!“
უნდა ითქვას, რომ მის წინამორბედს, ეროვნული ბიბლიოთეკის ყოფილ ხელმძღვანელს, წარმოშობით ფრანგ პოლ გრუსაკსაც იგივე ხვედრი რგებია თურმე. ბორხესი თავის ლექსში „წყალობანი“ აღწერს ბრმათა თუ თითქმის ბრმათა მძიმე და გაუბედავ ნაბიჯებს ბიბლიოთეკის დერეფნებში, იმ წიგნის თაროებს შორის, რომელთა დასახელებების გამოცნობას უმეტესად კვლავაც ახერხებდნენ ყდების მიხედვით:
არვინ იფიქროს მოგტიროდე, ბრალს გდებდე რასმე,
ყისმათო ჩემო: მომაგენ ზუსტად, არ მიშვებ ხელს და
ბედის მწერალი, ცბიერებით განთქმული მაცნე
ერთად მთავაზობს წიგნსა და ღამეს.
შენს ჩრდილქვეშ ჯოხით მივიკვლევ გზას და
კედლებს, პლინტუსებს ვეძებ საყრდენად,
აღთქმულ მიწაზე მეოცნებეს მახსოვს ოდესღაც,
ბიბლიოთეკავ, მხოლოდ შენ ერთს გხედავდი ბედად.
ვისია ნება? ვიცი, არა შემთხვევითობის,
ალგებრის უფრო, იდუმალი ბალანსის ორის,
უკვე ვიღაცად, გაურკვეველი დროით მოსულის
ათასი წიგნით და წყვდიადით გარემოცულის.
ზოგჯერ კი შიშით მივუყვები შენს ჩუმ დერეფნებს,
ეჭვი მერევა, მაბნევს დრო და სამანი ტუსაღის
გრუსაკი ვარ თუ, მე მბაძავს გრუსაკი.
ჩრდილი ერთია, „მე“ კი ორი, მითხარ ოღონდაც
სად მომიაზრებ ამ სიზმარში? რომელი ვართ ლექსის ავტორი?
ბორხესი? იქნება გრუსაკი…
ბედი კი ყველას ჩვენ-ჩვენი გვაქვს. იმდენად ჩვენი, რომ თავად გვძერწავს და გვანგრევს. მაგრამ არ დაგვავიწყდეს, ის სხვებსაც თან სდევს. ნათელმხილველი, ვიზიონერი – ვისურვებდი ამ ორი სიტყვის შეპირაპირებას, რადგან ისინი ხშირად ერევათ ხოლმე ერთმანეთში. თავისი ზედმიწევნითი მნიშვნელობით, ნათელმხილველი ხედავს. სიბრმავის შემთხვევაში ის ისე ხედავს, როგორც ბორხესი – შინაგანი მზერით. საკუთარი თვალით ნანახი წარსული მოგონებების ხარჯზე, რომელიც განმტკიცებულია იმ წინაპართა მოგონებებით, რომლებიც მასზე ადრე ცხოვრობდნენ და შეეძლოთ ამ ხედვის თავიანთი გონებრივი შესაძლებლობებით გამდიდრება. ეს ჩვეულებრივი, თვალის შესაძლებლობებისაგან განსხვავებული მზერა თითქოს მეტ დროში იშლება ანუ, იმავენაირად მეტ სივრცეს სწვდება. ამას შეიძლება უსასრულო მზერაც ვუწოდოთ თეოლოგიური ტერმინის უსასრულო გონის მიხედვით. ბორხესს ასეთი მაგალითი მოჰყავს: „ადამიანი დაბადებიდან სიკვდილამდე დროში გადადგმული ნაბიჯებით რაღაც წარმოუდგენელი ფორმის ნახაზს ქმნის. ღვთაებრივი გონი მას მაშინვე ხედავს, როგორც ჩვენ – სამკუთხედს. აქ საქმე გონებას კი არ ეხება (საეჭვოა, სამყაროს გონება გააჩნდეს), არამედ პერსპექტივას“.
შუა საუკუნეობრივი ენით აქ შეიძლება VISIO INTELLECTUALIS ანუ ინტელექტუალურ მზერასთან გვქონდეს საქმე. ვიზიონერის ხედვა, ანუ ჰალუცინაცია, უფრო ექსტატიკური ანუ აღტაცებულის მზერაა. ის უფრო სავსე, უფრო ფერადი, უფრო გადატვირთულია, ვიდრე სხვა უამრავ ადამიანთა მზერა და ვიზიონერის გენია მასზე აგებს საუკეთესო ან საშინელ კონსტრუქციებს თავისივე, ერთგვარად მითოლოგიზებული კომპლექსებიდან ან მისივე ნასწავლიდან და გარემოცვიდან ამოკრებილ რიტორიკას, რაც შემდგომ ხილვად წარმოჩინდება. სვედენბორგი, რომელსაც ბორხესი დიდად აფასებდა, ხშირად იკვებებოდა ამდაგვარი ჰალუცინაციებით, იშვიათად კი უფრო საკუთარ ცხოვრებისეული გამოცდილებით, ვიდრე თავისი ნაშრომებით, რომლებშიაც, შეიძლება ითქვას, ნათელმხილველობის ნამდვილი მომენტებისათვისაც მიეღწია. ეტყობა, ბლეიკი, შემოქმედებითი დაღმავლობის დროს, ხანგრძლივად მიმართავდა ამ საკრალური რაფსოდებით თრობას. ბორხესის ამაყი მოკრძალებულობა არასოდეს უსწრებს სარკეებში არეკლილი მკვდარი თვალებისა და ცოცხალი თვალების ხსოვნას, ეშინია და ეძვირფასება ეს ყველაფერი. ის არ იგონებს. ის არ ბოდავს.
მან არჩია, სიბრმავეში მეტი სარგებელი ენახა. ტანჯვაც რომ ბევრი განუცდია და თავს არავისთვის მოუხვევია ეს, შიგადაშიგ, მის ლექსებსაც შემოუნახავს.
და ჯადოსნურად აღარ ელავს შენთვის სამყარო. თუ მიგატოვა.
ვერც მთვარეს მოსთხოვ შენს წილ სინათლეს
უნდა დასჯერდე წარსულის სურათს.
…თუმც სიმამაცეს დავიწყების ხელოვნება არ უსწავლია.
სიმბოლოა შუადღის ხვატში მჭკნარი ყვავილი,
გულს რომ გიკლავს. გიტარით ხელში შეგიძლია მაინც სიკვდილი.
მაგრამ ბორხესმა სწრაფად სძლია საკუთარ თავს. მოთხრობაში – „სხვა“ – ის აღწერს შარლ რივერის წინ, მერხზე მჯდომ საკუთარ თავს; ანუ მოხუცი პოეტი ხვდება სტუდენტს, რომელიც თვრამეტი წლის ბორხესია და რომელიც ერთ დღეს მასავით მოხუცდება („სხვა, იგივე“). „მისმინე” – მიმართავს მოხუცი მას – “ჩემს ასაკში თვალის ჩინი საერთოდ აღარ გექნება. შენ მხოლოდ ყვითელ შუქჩრდილებს დაინახავ. არ ინაღვლო. პროგრესირებადი სიბრმავე ტრაგედია როდია… ზაფხულის გრძელ საღამოს ჰგავს“.
სინამდვილეში, თუ გავიხსენებთ, რომ ბორხესისათვის ყველაზე დიდი მიგნება ანგლოსაქსური სიტყვიერების ჰარმონია და შოპენჰაუერის ფილოსოფია აღმოჩნდა, მივხვდებით, რომ ამ ლიტერატორმა და ერუდიტმა კაცმა წიგნის დაკარგვით სამყარო დაკარგა. ვნახოთ, რა გაკვეთილი მიიღო მან:
„ნებისმიერი მწერალი, ნებისმიერი კაცი მისთვის თავს დატეხილ ამბავში, იქნება ეს მარცხი, შეურაცხყოფა თუ უბედურება, უნდა ხედავდეს ისეთ მასალას ხელოვნებისათვის, საიდანაც ის სარგებელს მიიღებს. ეს ყველაფერი ჩვენ ტრანსფორმაციის მიზნით გვეძლევა, იმისათვის, რომ ჩვენი უბადრუკი ყოფისგან შევქმნათ რაღაც მარადიული ან მარადისობისკენ სწრაფვის სურვილი.“
სანამ ბორხესის მოთხრობების სამყაროში უკან გამოუსვლელად შეაბიჯებთ, მასთან ორი თემის სრულიად არარსებობაზე მინდა გავამახვილო თქვენი ყურადღება – ერთი საყოველთაოა ან თითქმის საყოველთაო, მეორე კი, არანაკლებ გავრცელებული. თუმცა ორივე თემას ძალიან მოკრძალებულად მაინც შეხვდებით მის შემოქმედებაში. პირველი – ეს სიყვარულია. მხოლოდ მის ადრეულ, ბუენოს-აირესის ღარიბული გარეუბნების ნოსტალგიით გაჯერებულ ლექსებში ხანდახან შეხვდებით ქალს ზოგადად, კონკრეტული მინიშნების გარეშე, მათი უარით გამოწვეულ სინანულებს, კიდევ უფრო იშვიათად ბედნიერების წუთებს, სიმბოლურად – დამჭკნარ ანონიმურ ყვავილთან განცდილს. ვერსად წააწყდებით მოზეიმე, კმაყოფილი სიყვარულის აღწერას და ვერც აკვიატებებსა და სასოწარკვეთას. ბორხესი თვითონვე მიუთითებს ამ ნაკლზე თავის ორსტრიქონედში ციკლიდან „მუზეუმი“, სადაც იგი ორმაგ ალიბის იყენებს საკუთარი „მეს“ შესანიღბად:
წარმოსახვით რუს პოეტს რაღაც ხელოვნურად მოგონილი ანთოლოგიიდან და სწავლულთა ენაზე შექმნილ სათაურს: „სინანული ჰერაკლიტესი“, რომელიც ფრანგულად უწერია ტექსტში.
მე, ვინც ამდენი კაცი ვიყავი, არასდროს ვყოფილვარ ის,
ვის მკლავებშიც აკვნესდებოდა მატილდა ურბახი.
ასეთი ძალდაუტანებელი ლიტერატურული თამაშით შექმნილ სტრიქონებში უფრო მეტის აღიარება იკითხება – ვერმიღწეული სიყვარული და შეიძლება სათანადო მგზნებარების ვერ განცდაც. ერთადერთი მოთხრობა, სადაც შეიძლება სიყვარული იკითხებოდეს, ესაა „ულრიკა“, სადაც შუა საუკუნეების ინგლისის ზამთრის თოვლიანი პეიზაჟის ფონზე, მგლების ყმუილში, უკვე ასაკმიტანებული ბორხესი მოგზაურობს. წინა დღეს ის გაიცნობს ახალგაზრდა ნორვეგიელ ქალს, რომელიც მეორე დღესვე, სასტუმრო Northern Inn -ში გატარებული ღამის შემდეგ, ჩრდილოეთს გაემგზავრება… „დრო ქვიშასავით მედინია. ოდინდელ გრძნობათა ბურუსში, მე პირველად და უკანასკნელად გავითავისე ულრიკას სახება..“ ამ დეტალურად აღწერილ სინამდვილეში ყველაფერი სიზმარში ნანახს ჰგავს და „ულრიკას ხატებით“ მასში ბორხესთა ნორდიკული წარმომავლობითი ატავიზმის ნიშნები კონდენსირდება. არგენტინულ მოთხრობებში, რომლებშიც ნატურალიზმი უფრო ჭარბობს, ძლიერ და ზოგადად ტიპურ ქალად, ძირითადად ბორდელის ქალია გამოყვანილი; „საჩუქრების ღამის“ (La nuit des Dons) პერსონაჟი, პატარა ინდიელი ქალი კოცნაში იმთავითვე ახალგაზრდა ვაჟში მამაკაცის წაქეზებას გულისხმობს; სხვაგან მდედრი ეხმარება და უბიძგებს თავის პარტნიორ მამრს მკვლელობისკენ ან თვითონ კლავს მკვლელს თავისივე დანით. ერთადერთი სახასიათო სახე გახლავთ ემა ცუნცი „ალეფიდან“ – უმანკო, უდრეკი და ფრიგიდული ქალი, ძალადობისა და სახელის გატეხის ფასად, საკუთარი მამისათვის შურისძიების ფასად ყველაფერზე წამსვლელი, რომელიც ისეთივე მელოდრამატულ პერსონაჟად დარჩებოდა, როგორც ბევრი სხვა, რომ არა ის შეუვალი სიამაყე, საუკეთესო რამ, რითაც ბორხესმა ის გამორჩეულად დააჯილდოვა თავის სხვა კანონდამრღვევ ქალთა შორის. მოსავალი მწირია. თუმცა, არსებობას დანაკლისის შევსების თავისებური უნარიც გააჩნია. „ცხოვრებაში ხომ ყველაფერი გვიან მეძლეოდა, ძალაუფლება, ბედნიერებაც კი…“ – ვათქმევინე იმპერატორ ადრიანეს. პოეტისათვის დიდება ძალაუფლების ტოლფასია. ბორხესის დიდება კი 70-იანი წლებიდან იწყება, როცა საერთაშორისო პრემიამ და სხვადასხვა ენებიდან გაკეთებულმა კარგმა თარგმანებმა ის ყურადღების ცენტრში მოაქცია. ერთ-ერთი ყველაზე ამაღლებული სიყვარულიც გვიან ეწვია, იმ ეპოქაში, როცა სიყვარული აღარავის ახსოვდა. სწორედ 70-იან წლებამდე დედა იყო მისი მკითხველიც, მომვლელიც, ნიუ-იორკსა თუ სხვა ქვეყნებში მოგზაურობაში მისი თანმხლები პირიც. მათ ურთიერთობას არანაირი ხინჯი არ ეტყობა. ოთხმოცდაათი წლის მოხუცებული ქალის გარდაცვალებით გაჩენილ სიცარიელეს მალე მისი ბავშვობის მეგობარი, ე. ი. მისი თვალხილულობის მომსწრე ახალგაზრდა ქალი ავსებს. სიკვდილამდე ცამეტი წლის მანძილზე ის გახლდათ მისი მეგობარიც, მკითხველიც, დიდი მოგზაურობების კომპანიონიც, ნებაყოფლობითი მედდაც და, რაც მთავარია, ჰუმანურობის იდეალიც. რაღაც თავშეკავებულად აღწერენ მათ მოკრძალებულ და ყოველდღიურ ურთიერთობებს. მარია კოდამა არგენტინელისა და იაპონელის ქალიშვილი, რომელსაც მან თავისი ერთ-ერთი პოეტური კრებული „ხოტბა წყვდიადისა“ („Ěloge de l’Ombre)“ მიუძღვნა, როგორც ჩანს, არა მხოლოდ ამ კრებულის, არამედ სიყვარულზე შექმნილი ლექსების მთელი სერიების შთამაგონებელიც გახლდათ. უფრო მეტიც: მან ბორხესს წარმოდგენა შეუცვალა სამყაროზე. მას ათქმევინა, რომ შეყვარება – ეს ღმერთთან გატოლებაა და დაცემაც გარდაუვალია ერთ დღეს. შემდგომში, მან მოისურვა ამ ფრაზის უარყოფა, დარწმუნებულმა იმაში, რომ ის ისეთ ქალს შეხვდა, რომელიც არასდროს დაეცემოდა. ის მისი ბეატრიჩეც იყო, ანტიგონეც და კორდელიაც. ბორხესმა საბოლოოდ დაიჯერა, რომ დანტეს „ჯოჯოხეთის“ მთავარი აზრის მატარებელი, ფრანსუაზ დე რიმინის მგზნებარე სიტყვებია, რომ პაოლოსთან ერთად წამებაშიაც ბედნიერი იქნება, „რადგან მათ ვერაფერი დააშორებს“. ნათელმხილველ კრიტიკოს ბორხესს ისიც კი ჰგონია, რომ დიადი “სამოთხე“ პოეტმა მხოლოდ მოწყენილი პილიგრიმის, დანტეს ბეატრიჩესთან შესახვედრად გამოიგონა, სადაც ის ქალი კი არა, უფრო ღვთიური არსებაა და პოეტის ცოდვების მხილებას ემსახურება. საბედნიეროდ, ბორხესს ცოდვების არაფერი სწამდა. მას ქალთან გატარებული ცამეტი წელი უფრო ძვირად უღირდა, ვიდრე ის შეურაცხმყოფელი შეხვედრა ცაში: ეს ახალგაზრდა, მშვიდი, მოკრძალებული და მომხიბლავი ქალი კი თავისი დიდი ღამის საპირწონედ ეიმედებოდა.
პატრიოტული თუ პოლიტიკური პოეზია, ზოგადად, ყველაზე უფრო მალე იფიტება ხოლმე პოეტთა შემოქმედებაში: ეს ბორხესის ლექსებს ყველაზე ნაკლებად უნდა ემუქრებოდეს. პერონთა საგვარეულო დინასტიის მეფობის პირველი ორი ვადის (1946–1955) განმავლობაში ბორხესი ვიქტორია ოკამპოსავით[1] კი არ დააპატიმრეს, რაიონული ბიბლიოთეკის ხელმძღვანელის მოკრძალებული თანამდებობიდან მოხსნეს და დაცინვის მიზნით ქათმების ბაზრის ზედამხედველად დანიშნეს, თუმცა არც ერთი ეს ამბავი მის შემოქმედებაში არ ასახულა. მეტიც, კორდობას აჯანყების შემდეგ ტირანის ჩამოგდებით და თავისუფლების დღეებში განცდილი გულუბრყვილო აღტაცებით შთაგონებულმა პოეტმა მხოლოდ რამდენიმე მშვენიერი ლექსი დაწერა. სამშობლოსადმი მიძღვნილი სხვა ორი ლექსიდან, ერთი ბუენოს-აირესში გატარებული ახალგაზრდობის ამაღელვებელ მოგონებებს უკავშირდება, მეორე კი – ოდესღაც არგენტინის შემქმნელ რჩეულ ადამიანთა ხოტბას. მეორე ლექსი კიდევ ერთხელ გამოხატავს მხურვალე თაყვანისცემას, რომელსაც ის მთელი ცხოვრება განიცდიდა დავიწყებული ომების მონაწილე ბინდით მოცული გმირებისადმი, როგორებიც იყვნენ მისი პაპის პაპა პოლკოვნიკი სუარესი, რომელიც მოკლეს ხუნინთან პერუს ფრონტზე და რომლის შესახებ ლეგენდა, სხვათა შორის – წინააღმდეგობრივი, ჰყვება, რომ მან თეთრ ცხენზე ამხედრებულმა, მტრის შესამჩნევად თეთრებში გამოწყობილმა და ხელებგაშლილმა, მკერდი შეუშვირა ინდიელთა შუბების წვიმას და ამ გზით გაამარჯვებინა თეთრების არმიას, უხმაუროდ ყოველგვარი ტყვიების ზუზუნის გარეშე; გენერალი კიროგა, რომელიც გარდაუვალ სიკვდილში დარწმუნებული, თავგანწირვით შეუვარდა ცბიერ დიქტატორ როზას კარეტაში, რომელსაც გროტესკული სახეებით იცავდა თავისივე პატარა ბანდა და რომელიც მას ზედ მიაყოლეს. პოლკოვნიკი ბორხესი, მისი დიდი პაპა, ორი ტყვიით განგმირული ურუგვაის ფრონტზე; იურისტი ლაფინური, „კანონისა და წიგნის მოყვარული“ კაცი, რომელიც იგივე როზას იმ ჯარისკაცებმა, რომლებიც ბორხესის წინაპრებს ენათესავებოდნენ, შემხვედრ ჭაობზე გადასვლისას „ყელში დანის ცივად გამოსმით“ გამოასალმეს წუთისოფელს. მე-19 საუკუნის მებრძოლნიც ისევე ხმალალესილნი მისდევდნენ ბორხესს, როგორც საქსონიელი და დანიელი დაუნდობელი მეომრები, რომლებიც მას ჩრდილოეთ ინგლისელი დიდი ბებიის ბებიის, ჰაზლამის მხრიდან ენათესავებოდნენ. ათასწლეულების წინანდელი ეს კაცები მის თვალში დაუმორჩილებელნი, „განთიადის ენაზე მოლაპარაკე“, „ყორნების მკვებავი“ ნაჯახით შეიარაღებულნი, ისეთივე დიდსულოვანნი, როგორც მათი მეთაური (რომელიც დღისით მტერს ბედნიერ დღეს უსურვებდა, რადგან იმავე საღამოს მოკვლას უპირებდა), უშიშარნი, როგორც ქარტეხილსა და მარცხში გემბანზე მიბრუნებული მეფე, რომელიც თავისსავე შეკითხვაზე: – „რა დაინგრა ჩემ უკან? – ნორვეგია, სერ!“ – უკმეხი თანაგრძნობით აღიჭურვებოდა.
გუშინ, მე კაცი მოვკალ ბრძოლაში
მამაცი და წარმოსადეგი, დიდგვაროვან ანლაფთა გვარის.
ხმლის ვადამ გულში უწია მარცხნით,
დავაგდე ალაფად ყორანთა ჯარის.
ამაოდ ელი შენს გმირს, ჩემთვის უცნობო ქალო,
მას გემი შენთან ვეღარ მოიყვანს,
ამაოდ გიწევს ხელის ფათური გაღვიძებულზე,
ცივი ლოგინი შეგაკრთობს მოყვასს.
გუშინ საღამოს მე ბრუნანბერგს მოვკალი კაცი.
პერონის მეორე დიქტატურა 1972 წელს, ბორხესს ისევ დევნად უჯდება. სულ ცოტა ხნით ადრე პოეტი ღმერთს ასე მიმართავს: „არ მიცხოვრია; მიბოძე სიცოცხლე!“, ხოლო დევნას, სიბრმავის არ იყოს, უბედურებად კი არა, ახალ გამოწვევად მიიჩნევს, როგორც:
პატივდებული სიბერისაგან,
ოქმებისაგან, ჩარჩოებისგან და სკამებისგან
მტვრიან არქივთათვის განკუთვნილ
უწყისებზე დამღლელი ხელმოწერებისაგან,
წიგნებისაგან, მეხსიერების თვალთმაქცობისგან
თავდაღწევის დიდსულოვნად ბოძებულ პატივს,
ვით შემთხვევით, ახალგაზრდულ თავგადასავლებს
და საფრთხის ყადრს.
პერონი მის მხოლოდ ერთადერთ მოთხრობაში – „სიმულაკრი“ – ფიგურირებს: შავებში ჩაცმული კაცი სოფელ-სოფელ დაატარებს კუბოში ჩასვენებულ ცვილის თოჯინებს და გულუბრყვილო ადამიანებს აჯერებს, რომ კაცი პერონია, ქალი კი – ევიტა. ამ გზით ის ხალხში აგროვებს ხურდა ფულსა და საკვებს, ხოლო ყოველ ღამე სანთლების დანთებით სოფლის მოსახლეობას აჯერებს, რომ კუბოში პერონების ბალზამირებული სხეულები ასვენია. მოთხრობის ბოლოს ბორხესი გვახსენებს, რომ ნამდვილი დიქტატორი და მისი ცოლი სიმბოლურად უფრო ზედმიწევნით გამოხატავდნენ იმ ეპოქის სიცრუეს, ვიდრე თვითმარქვია კაცი თავისი ცვილის თოჯინებით. მართალია, არც კაცი იყო პერონი და არც მისი ქალი თოჯინა – ევა დუარტე, მაგრამ აღარც ნაღდი პერონი და ევა იყვნენ ნამდვილები, ანონიმებად ქცეულნი (რომელთა საიდუმლო სახელი და ნამდვილი სახე არავინ ვიცოდით), დამაჯერებლად თამაშობდნენ ბრბოს ემოციებსა და მის უხეშ მითოლოგიაზე.
ყველას, ვინც კი ოდნავ მაინც ერკვევა, ზოგადად, ისტორიულად მიმდინარე ცვლილებათა უწყვეტ განვითარებასა და სირთულეთა თითქმის დაუსრულებლობაში, ადრე თუ გვიან იპყრობს საზარლობისა და აბსურდულობის ერთდროული განცდა. ეს გრძნობები ერთმანეთს ვერ ანაცვლებენ, მაგრამ მალე, ისე, რომ არცერთს არაფერი აკლდება, თავისთავად ემატება, სხვა, დიდი სიცრუის განცდა, რომელშიც, ნებსით თუ უნებლიეთ, ჩვენც ვმონაწილეობთ.
როგორი აღტაცებულიც არ უნდა ყოფილიყო ღირსეული კასტილიელი კაპიტნების გამჭრიახობითა თუ ქერა მებრძოლთა საგებით, ბორხესმა იცოდა, რომ ომი გამოსავალი კი არა, ტრაგიკული და ხშირად ეშმაკურად შენიღბული ფორმების პერმანენტული ძიება იყო. ხუნინის ბრძოლის საღამოს პოლკოვნიკ სუარესს, საუკუნით ადრე ჩაესმის თავისი შვილთაშვილის, თითქოს „მათივე სისხლის წიაღიდან წამოსული“ ჩურჩულით წარმოთქმული ლექსის სტრიქონები:
როგორც არ უნდა ადიდებდნენ ხუნინთან ბრძოლას,
თარიღად შერჩეს ისტორიას, თუნდ პუნქტად რუკას,
ბრძოლის ჟინს მარადს ხომ შეეძლო პომპეზურობის,
არ გადაქცევა ნაღარად, ბუკად.
ხუნინი – ორის შეყუჟვაა ქუჩის კუთხეში,
ისინი ჩუმად წყევლიან ტირანს
ან ვინმე ბნელით მოცულ ავაზაკს,
საპატიმროში რომ კვდება იმწამს.
როგორც ჩანს, ბორხესის ნათელ გონებას (მირჩევნია, მასავით არ მივმართო იმას, „რასაც ჩვენი საცოდავი მითოლოგია ქვეცნობიერს ეძახის“) გმირული ვაჟკაცობის სიმბოლოდ სამი რამ მიაჩნდა. პირველი, ეს იყო ხმალი, იმჟამად უკვე ვიტრინების ხავერდზე დასვენებული; მეორე – ცული, რომელიც იქამდე მოიაზრებოდა არქაული არსენალის ნაწილად, სანამ ჰიტლერის აპოლოგეტები მას სადამსჯელო იარაღად დააბრუნებდნენ, მაგრამ, რომელიც ჩვენთვის მაინც სამუზეუმო ექსპონატად დარჩება, მიუხედავად იმისა, ზოგჯერ, ვინმე მეტყევე ხის მოსაკვდინებლად გამოიყენებს თუ არა. მესამე სიმბოლო, ყველაზე სასიცოცხლო ნივთი, რომელიც ბორხესის მთელ შემოქმედებას გასდევს – დანაა. ბუენოს-აირესის აპაჩთა იარაღი, პოეტის ბავშვობისა და ადრეული ახალგაზრდობის გატაცება წყნარ, ძველ გარეუბანში, სადაც ბლომად იყვნენ ქალები და კანონიერი დანის გამყრელები, რომელთა არსებობასაც ბორხესს დიდხანს უმალავდნენ მშობლები, მაგრამ რაზეც ეტყობა მაინც ოცნებობდა მამის მყუდრო ბიბლიოთეკაში, საიდანაც, როგორც თვითონ გვითხრა, „ვეღარ გამოაღწია“. ის, არა მხოლოდ ისეთ მკაცრ კლასიკურ სონეტებს აღავლენდა, რომელთაც ფრანგული პოეზიის რენესანსი „საფლავებს“ ეძახდა, მაგალითად, ხუან მურანიას – „მკვლელის, რომლის სასტიკ ხელობას გამბედაობა ერქვა“ ხსოვნისადმი მიძღვნილ ლექსებს, არამედ პატარა, თამამ, საგანგებოდ ხალხურ სტილში დაწერილ, სარკასტულ და მომაკვდინებელ ტექსტებს მილონგებისთვის, რომლის მუსიკამ და ცეკვამ საფუძველი დაუდო ტანგოს, თუმცა ამ უკანასკნელივით ვერ შეაღწია მაღალი წრის ეშელონებში და დარჩა „ხუნინის ქუჩისა და დედა ადელის სახლის“ მუსიკად. სწორედ ამ მუსიკაზე რითმავს ბორხესი თავისი გაბედული და გაქნილი კაცების ქმედებებს:
რვაასიანი წლების ერთ დილას –
ოთხმოცდაათ წელს, მნახველთა ცოდნით,
რეტიროს დაბლობი ვეღარ იტევდა
მის სამსახურში დამაშვრალთ წლობით.
განთიადამდე ტრფობის ცეცხლი, ბანქოს თამაში
ათასი ჯურის ხალხის რიალი,
ძაღლების – უნტერ-ოფიცრებთან და მეზობლებთან
უცხოელებთან ერთად წრიალი.
ყველა „მაგარს“, და ვიგინდარას ყოველ ნაბიჯზე
იცავდა ყვავი ჩხიკვის მამიდა,
რადგან სამხრეთის ამ ბაღში მოხვედრილს
არავინ იცოდა, ვინ, როდის გაყიდდა…
…შეყვარებული ქალის ეჭვი, თუ მოსყიდულის
გაცემა, გოდება –
ერთი დევიზით: დღეს თუ არა ხვალ
მაინც გვიმუხთლებს, ვიცით, ცხოვრება…
ამ ნაძირალათა ცხოვრების აღწერით შოკირებულ და არანაკლებ გაოცებულ მეგობარს ბორხესმა არც ისე ორაზროვნად უპასუხა: ,,ბევრ ახალს ვსწავლობო“. მკვლელთა ეს სახეები პოეტს ბოლომდე აძლევდა საგაზეთო მასალასა და ქიმიურად წმინდა მამაცობის უშუალო მაგალითებს. „ქურდობა არა; მხოლოდ მკვლელობები. სხვა არაფერი; აკეთონ ის, რაც შეუძლიათ.“ რა თქმა უნდა, პოლიცია მკვლელების მფარველობით, თავიანთივე მოწინააღმდეგეებს იცილებდა, სამაგიეროდ ეს ადამიანები მათ არანაირ თავისმართლებისა და დანის ხმარების იდეოლოგიურ ბოდიშებს არ ჰპირდებოდნენ, განსაკუთრებით ქალებთან უხეშობისა და სასიყვარულო ურთიერთობების გამო. „კაცი, რომელიც ქალზე ათ წუთზე მეტს იფიქრებს, კაცი კი არა – ჩვარია.“ არაფერია, გარდა მამაცურად დანის ფლობისა და დაუოკებელი ჟინისა, მოკლას ან მოკვდეს.
ვეღარ შეხვდებიან ერთმანეთს, ალბათ,
არც ადრე უნახავთ ხშირად ერთმანეთი.
არც სიმდიდრისთვის გარჯილან და არც
ქალი ყოფილა მათთვის ერთადერთი.
უბრალოდ, ეტყოდნენ სრულიად უცხოს –
არსებობს კაცი, ამ საქმის მტვირთველი,
შეამოწმებდა. მავანი ეტყოდა,
სად უნდა ენახა პირისპირ – მკვლელი.
მომხდურს იღებდა თავაზიანად
ტონს არ შეცვლიდა სიტყვის არგამცემი,
გარეთ გაიყვანდა სალაპარაკოდ
სახლიკაცების პატივისმცემი.
მერე დანების ორომტრიალში
გადახლართულებს ნართის ძაფივით,
სწყდებოდა ბიჭი, ვიღაცის სამიზნე
მიწას დაგდებული უსულო ჩვარივით
ამისთვის ცხოვრება უღირდათ ამ კაცებს
მათ უკვე იცხოვრეს ცხოვრებით თავისით,
შორს დარჩნენ, დრო შლის უკვე სახეებს,
ხვალ სახელების ჯერიც მოვა, მეტი რა ვიცი.
ამ ტიპის კურტუაზული დუელები ბორხესს მეტად უღირდა, ვიდრე სკალდების მიერ ხოტბაშესხმული რაინდული შერკინებები. „ორ ძმაში“ მკვლელობის მიზეზი უფროსი ძმის ლუციფერული ამპარტავნებაა, რომლის ანგარიშზეც ჯერ მხოლოდ ჩვიდმეტი მკვდარია, მაშინ, როცა უმცროსის უკვე თვრამეტს ითვლის.
აღარ შეეძლო ამის ატანა,
როგორმე უნდა გაექვითა ეს ანგარიში,
ამას ითხოვდა უფროსის ღირსება,
სამართალი და წაგების შიში.
ჩაუსაფრდება ძმას ახლომახლო
ტურ ნევის ხიდ ქვეშ,
თავქვე გაატანს შუბლგახვრეტილ ძმას
მდინარის ზვირთებს.
სევდიანია ეს ამბავი და მშვენიერიც
გვახსენებს, რა გველის –
დღესაც ისევ კლავს
კაენს აბელი.
როგორც ჩანს, საუკუნის დასაწყისში გაჩენილი მკვლელთა ეს კასტა ისევე ტოვებს ბორხესის შემოქმედებას, როგორც შემოვიდა – პოეტის ახალგაზრდობის დროინდელი ტანგოს რიტმებით. ორი გრძელი კონვენციური ლექსიდან, რომელთაც ავტორი ორჯერ მიუბრუნდა თითო წლის გამოტოვებით, მე გთავაზობთ პირველი ვერსიის რამდენიმე სტრიქონს, სადაც ბორხესის ერთ-ერთი მთავარი თემა – ავტორისა და მისი ორეულების იდენტიფიკაცია ერთგვარი შმაგი რომანტიზმითაა გადმოცემული
ხის ცხენებო და ხის ლომებო, თქვენ მოგაქვთ ექო,
სოფლის შარაზე დაცემული ყვითელი ცირკების;
აროლასა და გრეკოს[2] ტანგოების, რომელთაც
ვცეკვავდით პანელებზე ახალგაზრდობის.
აი, შავი კაციც, მაღალ ქუსლებზე. წუთი ზეობის.
ხატი წარსულიდან; უმომავლო და უჩვეულო:
გემოც კი მოსდევს, იმის, რაც გაქრა, რაც გაიფანტა,
ისევ ბრუნდება, იკარგება რაც კი უკვალოდ.
ტანგო, მახე მოგონებათა, წარსულს გვიმრუდებს
ნამდვილ წარსულს მიყრუებულ გარეუბანთა,
ეს მე მიპოვეს მაშინ, მე ვეგდე მიწაზე
ყელგამოღადრული, დანით ხელში, როცა ინათა.
ბორხესის დენად სამყაროში, რომელშიც ყველაფერი მუდმივ ცვლილებას განიცდის და იგივე სხვად ბრუნდება, გმირების ჰეროიზმი და ბოროტმოქმედება ყოველთვის ასაზრდოებენ ერთმანეთს. ისევე, როგორც ბორხესი და შექსპირი ბერძნული მითოლოგიის იდუმალებით მოსილ გმირებში სიღრმისეულად მოიაზრებენ საკუთარ თავსაც და სხვებსაც. მის ლექსს „ჯაშუში“, რომლისთვისაც თავისუფლად შეიძლებოდა გვეწოდებინა ახლახან გამოსული ფრანგული რომანის სახელწოდება ,,მოღალატის დიდება“[3], ძალიან შორს მივყავართ ამ მიმართებით.
ნათლით მოსილი ბრძოლების ჟამს,
როცა მავანნი თავს სწირავდნენ სამშობლოსათვის
და მარმარილოს იდგამდნენ ხსოვნებს,
მე საძულველი ქალაქის ქუჩებს
ბნელში ვტკეპნიდი –
სამშობლოს ჩემსას სულ სხვა რამ ვკადრე –
ვუგანე ღირსებას.
მეგობრად რომ მთვლიდა, გავეცი ის კაცი
ვიყიდე სინდისი,
შევიძულე სიმბოლო ქვეყნის
და დავმორჩილდი ყველა საძრახისს.
„მსოფლიო მზაკვრობის ისტორია“ მისი ერთ-ერთი პირველი მოთხრობების კრებულის სათაურია, რომელიც, სხვათა შორის, დაახლოებით იმდენივე ჰეროიკულ თუ განსაკუთრებული ყაიდის პერსონაჟს მოიცავს, რამდენსაც სახელგატეხილს და ბევრ ისეთსაც, რომლებიც არც ერთს არ მიეკუთვნებიან. ალბათ, ეს ორი ძალა მასთან სადღაც უხილავ სასწორზე აბალანსებს ერთმანეთს ან იქნებ სახელგატეხილობა წარმოადგენს თავბრუდამხვევ ნადირს[4] ანუ ცის სფეროში ზენიტის მოპირდაპირე წარმოსახვით წერტილს, რომლის მიღმაც და რომელშიც აღარაფერია. არც აღტაცებით მოცული და არც შეურაცხყოფით შეწუხებული – რაც, ჩვეულებისამებრ, სცდება ყოველგვარ მიზანს, რადგან ყველანაირი სამარცხვინოობის საფუძველი საიდუმლოებითაა მოცული. წმინდა წყლის უღირსობა (თუკი მაინც არსებობს ასეთი პერსონაჟი, დაახლოებით ისეთივე მითური, როგორიცაა უმწიკვლო გმირი) ბედისწერის ყოველგვარ რყევებს მიღმა მოიაზრება. „დეგრადაციაში გარკვეულწილად შეინიშნება ამის უტყუარობა“ – ამბობს ტ. ე. ლოურენსი ბორხესის ციტატაში, თუმცა, იქნებ სწორედ საკუთარ თვალში სრულიად წამხდარი კაცი ვერ იტყოდა ასეთ რამეს. ახალგაზრდა ლოურენსის მიერ პორტ-საიდში მეცეცხლურის ხელქვეითად მუშაობის თხუთმეტი დღე, ნავმისადგომებთან ვიგინდარების გარემოცვაში გატარებული თხუთმეტი ღამე იმ რიგის დეგრადაციის დღეებია, რომელიც სხვების განსჯა-გაკიცხვის საგანი უფროა, ვიდრე შენი და იგივეს თქმა შეიძლება, მიუხედავად ყველა შედეგისა, დერააში გატარებულ ღამესა ან ლოურენსისათვის ინგლისელი ოფიცრის მიერ დამასში, როგორც აყროლებული სასტუმროს დირექტორისათვის სილის გაწვნაზე, მიუხედავად იმისა, რომ ის სულ რამდენიმე დღის დანიშნული გახლდათ ამ პოსტზე. ორმოცდაშვიდ რონინზე დაწერილ იაპონურ დრამაზე შექმნილ ესეში, კურანოსუკე ლოთი, ჩხუბისთავი და ლაჩარი, რომელსაც სულ აფურთხებენ, სწორედ ალიბის სახით ინახავს ამ ტალახს იმ დროისთვის, როცა ის სამაგიეროს გადაუხდის თავის პატრონს. გამართლების საკითხი აქ არც კი მოიაზრება. მეცხრამეტე საუკუნის სახელოვან ბრძოლებში მონაწილე ჯარისკაცები არაფრით განსხვავდებიან „მსოფლიო მზაკვრობის ისტორიაში“ აღწერილი 1907 წლის ნიუ-იორკის გარეწარი ბანდებისაგან: „თამბაქოსა და ალკოჰოლის სუნით გაჟღენთილნი, სამარცხვინო სენით, კარიესით, სასუნთქი გზებისა თუ თირკმელებით დაავადებულნი… ისეთივე უმნიშვნელონი და ისეთივე ჩინებულნი, როგორც ტროასა და ხუნინის მეომრები“, რომლებიც თავიანთ ბნელ ღამეულ ბრძოლებს მიწისზედა მეტროების სარდაფებში ნიშნავდნენ. ისტმენი, ერთ-ერთი ასეთი ბანდის მეთაური ათი წლით სინგ-სინგში გაამწესეს. სატუსაღოდან დაბრუნებულს თავისი ბანდა მიმოფანტული დახვდა და იძულებული შეიქნა, დამოუკიდებლად ემოქმედა. 1917 წლის 8 სექტემბერს ის ქუჩაში დებოშისათვის დააკავეს, 9-ში კი მან ახალ დებოშში მონაწილეობისა (აშშ ის იყო ომში ჩაება) და ქვეითთა პოლკში გაერთიანების გადაწყვეტილება მიიღო.“ …დაბრუნებისას განაცხადა, რომ ფრონტი იმაზე სახიფათო არაა, ვიდრე ნიუ-იორკის იატაკქვეშეთიო.
მზაკვრობის თემა ბორხესისათვის ერთ ძვირფას თემასაც უკავშირდება, იუდას თემას, რომელიც დანტემ ჯოჯოხეთის მეცხრე წრეში გაამწესა, ბრუტუსის გვერდით, ერთი იესოს ღალატისათვის, მეორე კი – ცეზარის. შექსპირმა უკვე იცოდა, რა ეთქვა ბრუტუსისთვის. სწორედ მისმა დაინტერესებამ ერესით მიიყვანა ბორხესი იუდამდე. ადრეც ხვდებოდნენ, რომ ვნების დრამას გამცემი სჭირდებოდა. ამ პერსპექტივაში დანახულ „წმინდა იუდაზე“ (როგორც ეს პოლ კლოდელს მეგობართა წრეში დაცინვით შეურქმევია ოცდაათ ვერცხლად გაყიდული კაცისათვის) უთქვამს: „ის მოლარე გახლდათ და სალაროს შესავსებად ირჯებოდაო“. ყველაზე გაბედული აქტორი აღმოჩნდა გამცემის როლში, რომელსაც ყიჟინის გამოწვევა შეეძლო. ბორხესი თავის „იუდას სამ ვერსიაში“ და „ოცდაათის სექტაში“ ბევრად შორს მიდის, ხშირად წარმოსახვითი ერუდიტების, წარმოსახვითი ნაშრომების დამოწმებით. იესოს მსხვერპლი, რომელიც სხვათა შორის, უსარგებლო აღმოჩნდა („რისთვის ეწამე, მე თუ დღესაც ვეწამები?“ – წამოიყვირებს ის პასკალის საწინააღმდეგოდ დაწერილ ერთ მშვენიერ ლექსში) უნაკლო უნდა ყოფილიყო და არა „შერბილებულ-დაჩეხილი, რაღაცების გამოტოვებით. ფაქტი, რომ მას ცოდვის ჩადენა არ შეეძლო, წინააღმდეგობრივია… რადგან მას ისევე სციოდა, სწყუროდა, შიოდა, ისევე იღლებოდა და ბრაზდებოდა, როგორც ყველა, ამიტომ შეცოდება და თავის დაკარგვაც არ უნდა ყოფილიყო მისთვის უცხო. ღმერთი სრულად განკაცდა, თავად უღირსობამდე, დასაგმობ უძირო უფსკრულამდე“. ბორხესის თვალით დანახული შესანიშნავი ერესიარქი, შესაბამისად, იუდად იქცა.
მოთხრობები, რომლებითაც ამ ესეს დასრულებას ვაპირებ, უფრო გამოწვლილვითი ანალიზის შემთხვევაში შეიძლება სამ ჯგუფად დაიყოს. ხშირად გსმენიათ ბორხესის ფანტასტიკურ მოთხრობათა შესახებ, მაგრამ ეს ტერმინი აუბრალოებს მათ და მცდარ გზაზეც გვაყენებს. პირველ ყოვლისა, მინდა თქვენი ყურადღება მივაქციო იმას, რომ ამ ფანტასტიკურ მოთხრობებში, ჯერ ერთი, არაფერია ზებუნებრივი, მაგიური და არაადამიანური, მეორეც, ეს ეჭვები მალევე ქარწყლდება ოდნავ ნაივური, თუ უფრო დაწვრილებით ახსნისთანავე. პირველი ჯგუფის მოთხრობები, რომლებიც ძნელად იკითხება და ნაადრევი დასკვნების საშიშროებას ქმნის, მოიცავს სამეცნიერო ტიპის მოთხრობებს, ხშირად ავთენტურს და არანაკლებ ხშირად პაროდიულს. დრამატული ამბები ან არ გვხვდება, ან მკაცრად შემოიფარგლება რამდენიმე შტრიხით. მოკლედ, ეს ეპისტემოლოგიური მოთხრობები, რომელთაც ამ პედანტური ტერმინით გამოხატავენ, ასე ვთქვათ, ერთდროულად ეძღვნება ჩვენი შემეცნების მეთოდურ კვლევებსა და მათი შესაძლებლობების ზღვარს. ამ მიზნით განვიხილოთ სხვადასხვა სტილით შესრულებული ნაწარმოებები – „პიერ მენარი – „დონ კიხოტეს“ ავტორი », „ავეროსის ძიებანი“ და „თეოლოგები“.
„პიერ მენარი“ საოცრად ზედმიწევნით წარმოგვიდგენს გამაოგნებელ ამბავს ერთი თანამედროვე ფრანგისა, რომელიც მთელ თავის ცხოვრებას ანდომებს სერვანტესის „დონ კიხოტეს“ ხელახლა დაწერას (მისი ზოგიერთი თაყვანისმცემლის თანადგომით), იმ შეგრძნებით, რომ ქმნის არნახულ შედევრს, ისე, რომ არსად ცვლის ორიგინალის პარაგრაფებს, სტრიქონებს, სიტყვებს, მძიმეებს. მკითხველი გრძნობს მახეს, მაგრამ ყველაფერი თავ-თავის ადგილას დგება, როგორც კი სიტყვა „ავტორს“ ანაცვლებს სიტყვა „მკითხველით“ და თხრობისას ტერმინების შეცვლით აღმოაჩენს დაუჯერებელ ერთობლიობას, კლასიკურ პროცედურას, რომლის გარეშეც არცერთი დიდი წიგნი არ იქმნება. თუ გინდა, რომ თარგმნო ან ხელახლა ააწყო ავტორის ჩანაფიქრი, ნაბეჭდი ტექსტი თვალის გადავლებით მოაქციო შენი ტვინის რუხ ქსოვილში, შეითვისო, გადაამუშაო, ამისათვის საჭიროა წაკითხვა, კარგად წაკითხვა, მხოლოდ ამის შემდეგ იქცევა ტექსტი თითოეული ჩვენგანისათვის ერთდროულად თავისთავად და სხვა რამედ. ყოველი დიდი წიგნი მკითხველს სათითაოდ სხვადასხვა შუქჩრდილს ჰფენს. სავალდებულო პროგრამაში შეტანილი პიერ მენარის ნამუშევარი სხვადასხვაგვარად და თავისებურად რეპროდუცირდება თითოეულ სტუდენტში, მერხზე ან ცეცხლისპირს მიფიცხებულ დამოუკიდებელ მკითხველსა თუ ზეპირმოსმენის დროს მსმენელში. თუ „დონ კიხოტეზე“ გული არ მიგვდის, ვცადოთ ამ პროცესის იმიტაცია ბალზაკის ერთი გვერდით ან შექსპირის ერთი სტრიქონით. აღმოვაჩენთ, რომ თითოეული ჩვენგანი განსხვავებულად ხედავს „მამა გორიოს“ მადამ ვოკეს ბინძურ პანსიონატს, თუმცა ის წინადადებები, რომლებიც მის მოუვლელ სასადილო ოთახს აღწერენ, მისი ქუსლებდაბრეცილი მოსამსახურე, მისი კატა, მისი მოყაყანე და მოტრაბახე მობინადრეები, ერთი და იმავე სიტყვებითაა გადმოცემული. „გეძინოს, სიზმარს ხედავდე ეგებ“. ორი ზმნისა და ერთი ზმნიზედის ასეთი თანმიმდევრობით შეუძლებელია, ზუსტად წაიკითხო ის, რაც შექსპირს უწერია: თქვენმა განცდებმა სიზმართან, ძილთან და სიკვდილთან მიმართებაში, თქვენამდე ათასობით მკითხველისა და მაყურებლის ემოციებმა ერთგვარად დამუხტა ეს სიტყვები წარსულის დიდების გამოძახილით. გაიგონო ისინი, როგორც ოდესღაც „გლობუსის“ მსახიობ-ავტორ-დირექტორის ბაგეთაგან წარმოთქმული 1599 წელს, ლონდონში ახლო მეგობართან წაკითხვისას, ნიშნავს, დრო მოაბრუნო. ყოველი ახალი აღფრთოვანებული მკითხველი, ახალი ნაწარმოების ავტორია, ისეთივე კარგის და ისეთივე არაფრის მაქნისის, როგორიც თავადაა.
„ავეროესის ძიებანი“ შემკულია ახლო აღმოსავლეთის ტრადიციული დეკორის ყველა ნიშნით. ეს მოთხრობაც „პიერ მენარივით“ ეპისტემოლოგიური ჟანრისაა. აქაც საქმე ეხება შემოქმედებით პროცესს, ამ შემთხვევაში სიტყვას, უფრო სწორად, ორ სიტყვას, სხვა გონების სარკეში არეკლილს; ავეროესის ძიებანი თარგმანის პრობლემაზე მოგვითხრობს. ავეროესი, როგორც არაბული სამყაროს ერთ-ერთი დიდი სწავლული და ფილოსოფოსი, არისტოტელეს მთარგმნელიც გახლავთ. მან ბერძნული ისწავლა ძველი მთარგმნელებისაგან, რომლებიც სიტყვასიტყვითი პწკარედებიდან თარგმნიდნენ. ავეროესი მალევე მიხვდა, რომ ორი სიტყვა, რომელთაც არისტოტელე ხშირად მიმართავდა, მასთან შემთხვევით და გარკვეულწილად გვიან აღწევდა. ამ ოდესღაც სრულიად უმნიშვნელო სიტყვებმა ძალიან დიდი მნიშვნელობა შეიძინა მის ესეში „პოეტიკის შესახებ“ – ეს ორი მისტიკური სიტყვა გახლდათ „კომედია“ და „ტრაგედია“. იმ დროისთვის, არაბული ლიტერატურა, რომელიც მრავალმხრივ გამოირჩეოდა ზღაპრებით, პოეზიით, მოგზაურთა ჩანაწერებით, პოლიტიკური და დიდაქტიკური ესეებით, ფაქტობრივად, თეატრის გარეშე არსებობდა. საქმე ის კი არ იყო, რომ არაბული არ საჭიროებდა ამ ორი სიტყვის ეკვივალენტს, არამედ ამ შემთხვევაში ადგილი ჰქონდა ცივილიზაციის, როგორც მათთვის უცხო კონცეფციის ინსტინქტურ უარყოფას. ეს არ გახლდათ ამდაგვარ სიტყვებთან ჩვეული, მხოლოდ მორალის ცნებიდან ან სოციოლოგიური წარმოდგენებიდან გამომდინარე დაპირისპირება, ეს მათი ინტელექტი ატრიალებდა იდეა-საგანს, როგორც უგასაღებო ყუთს. ამჯერად, საგონებელში ჩავარდნილი სწავლული უაზროდ გაჰყურებს ეზოში მოთამაშე (ამ სიტყვის ორივე აზრი ფრანგულად ჩვენთვის უკვე მინიშნებაა) ბავშვებს. ერთ მათგანს, ფეხზე მყარად წამომართულს, მხრებზე უზის ბავშვი, რომელიც ფსალმუნებს გალობს, დანარჩენნი კი ძირს სხედან თავდახრილნი. ავეროესი კარგად ხედავს, რომ მხარზე შემჯდარი ბიჭი მუეძინია, მისი საყრდენი ბიჭი – მინარეთი. ძირს დაჩოქილი ბავშვები კი ღვთისმოსავ მლოცველებს თამაშობენ, მაგრამ ამ ყველაფერს ის ვერ უკავშირებს ( მისთვის ჯერ კიდევ არარსებულ) კომედიის კონცეპტს: მოგვიანებით, იმავე დღეს, სირიიდან დაბრუნებული მეგობარი მას ელაპარაკება ერთგვარ ლიტურგიულ ცერემონიალზე, რომელშიაც ხალხი განასახიერებს ქრისტიანული რელიგიის “შვიდ მძინარე ეფესოელს“, ხოლო ძაღლი – მათ ძაღლს, მაგრამ გამონათება ვერც ამ შემთხვევაში ხდება. „ლაპარაკობდნენ? – დიახ, ლაპარაკობდნენ. რატომ? -ვეკითხები საკუთარ თავს, ერთი მთხრობელი არ ეყოფოდათ.“ ამგვარად, ვერც ტრაგედიის იდეას ჩასწვდება მაშინაც კი, როცა შეიტყობს, რომ მისი საყვარელი მონა ქალი სხვა ქალებმა აწამეს. ვერც გააცნობიერებს, ისე მოკვდება. არაბული სამყარო, რომელმაც შუა საუკუნეებში შეძლო შემოენახა და გაევრცელებინა ბერძნული ფილოსოფია, შეუვალი აღმოჩნდა ბერძნული ტრაგედიისა და კომედიის წინაშე.
მესამე ნოველაში – „თეოლოგები“ – რომელშიც ბორხესი გვიანდელი რომის იმპერიის დაცემის დროინდელი მწვალებლობის თემით ჟონგლიორობს, უფრო იდეებზე კონცენტრირდება. ვიღაც იოანე პანონელი, ჭეშმარიტი მართლმადიდებელი თეოლოგი, ებრძვის მარადიული დაბრუნების ოდიოზურ თეორიას, რომელსაც ვიღაც „მონოტონთა“ სექტის მიმდევრები ქადაგებენ. ვინმე აურელიანე ცდილობს დაასწროს მას და პირველი აქვეყნებს მათ უარმყოფელ წერილს, თუმცა წარუმატებლად. იოანე პანონელი თავისი საბრალდებო სიტყვით არწმუნებს ტაძარში შეკრებილ მრევლს და ერეტიკოს ეუფორბიას კოცონზე აგზავნის. მაგრამ მალევე ფეხს იკიდებს ახალი ერესი, რომელიც წამის განუმეორებლობასა და მარადიულობას ადიდებს. იოანე პანონელი თითქოს თამაშ-თამაშით მათ არგუმენტებს იყენებს „მონოტონთა“ წინააღმდეგ. აურელიანე მაშინვე აღმოაჩენს თავისი მოწინააღმდეგის ნაშრომში ერთ მივიწყებულ პარაგრაფს და მას ბრალად დასდებს „აბისთა“ სექტის წევრობას, იმ სექტისა, რომელსაც ერთ დროს ორივე ერთად ებრძოდნენ. იოანე პანონელს კოცონზე წვავენ, აურელიანე კი ესწრება მის წამებას. ცოტა ხნის მერე, აურელიანე შემთხვევით ეწირება ტყის ხანძარს. ცად ასული კი გაწბილებული აღმოაჩენს, რომ ღმერთისთვის იოანე პანონელი და აურელიანე ერთი და იგივე კაცია.
აქ, სიტყვებში კი აღარაა საქმე, არამედ იდეათა ბრძოლაში. სწორედ აქ ჩნდება უკვე ბორხესის მთავარი მიგნება, რომ თითოეული სხვაა და საბოლოოდ ყველა ადამიანია. მთავარი კი ყველანაირი თეოლოგიური ბრძოლების ამაოებაა. („რას წარმოადგენს უელსისა და ედგარ პოს საოცრებები ღმერთის გამონაგონთან, იმ არსების შრომატევად თეორიებთან, რომელიც დროის მიღმა, მარადიულ მარტოობაში განაგრძობს სრულყოფას? რას წარმოადგენს მითური მარტორქა სამებასთან შედარებით? ვინ არის აპულეუსი დიდი ეტლის მრავალრიცხოვან ბუდათა წინაშე? რას წარმოადგენენ შეჰერიზადას ღამეები ბერკლის არგუმენტებთან შედარებით?“ ) ანატოლ ფრანსსაც აქვს ნათქვამი რაღაც ამდაგვარი მსუბუქი ირონიით. ამის ნაკლებობა არც „თეოლოგებში“ იგრძნობა, მაგრამ ჯერ კიდევ ჭარბობს ადამიანის ტვინის ზოგიერთი ნამოქმედარის წინაშე შიშის განცდა.
კიდევ ერთხელ უნდა გავიმეოროთ, რომ ბრმა ნათელმხილველი სწორედ თავის, ყველაზე ცნობილ, ე. წ. ფანტასტიკურ მოთხრობებში უფრო ნათლად გამოხატავს საკუთარ თვალთახედვასა და აზრთა თანმიმდევრულობას, ვიდრე სადმე სხვაგან.
მოთხრობა „ნანგრევთა გარემოცვაში“ ერთგვარად შემაწუხებელია (ჩემთვის განსაკუთრებულად) თავისი ზედმეტად დალაგებული დეკორაციულობით: მთავარი გმირი, რომელიც ცდილობს (როგორც გოლემის ლექსში პრაღელი რაბინი) შექმნას კაცი, ქმნის თუ სიზმრად ხედავს მხოლოდ ჩანასახოვან ფორმას, რაღაც ჩრდილს და ბოლოს საკუთარ თავს ეკითხება – თავად ხომ არაა ერთიცა და მეორეც. „ალეფი“ მხოლოდ ჰალუცინაციური მოჩვენებაა. Deutsches Requiem ეს ფაშისტი ჯალათის მენტალური ანალიზია, რომელიც თავის საშინელ ჩვეულებებს, სამწუხაროდ, კვლავაც აქტუალურს, ვერაფრით ღალატობს.
„ზაჰირი“ და „ღმერთის დამწერლობა“ ორივე ცოდვის აღიარებაა, ყოველგვარი ზეადამიანური ელემენტების გარეშე. სხვა, ზღაპრული სილამაზის მოთხრობების პროტაგონისტად გვევლინება ბლანტი ან უსასრულობაში განფენილი დრო: ასეთია მოთხრობა „უკვდავი“, რომელიც კაცს კი არ წარმოგვიდგენს, არამედ მთელ კაცობრიობას; ან „ფარული სასწაული“, სადაც მომაკვდავ კაცს რამდენიმე წუთი წელიწადად ეჩვენება; ან კიდევ, „ბაბილონის ბიბლიოთეკა“ (ბუენოს-აირესის ბიბლიოთეკის ანარეკლი, სადაც ბორხესი ბრმად დაბორიალობდა ვერწაკითხულ წიგნებს შორის), სადაც სივრცე პირანეზეს გრავიურების უსასრულო და დაკეტილ პროპორციებსა თუ კოლრიჯის სიზმრებს მოგაგონებთ. „კონგრესი“, „ფენიქსის საიდუმლო“ და ზოგიერთი სხვა დეტალურად აღწერს ერთი საძმოს თუ სექტის მაქინაციებს ისე, რომ მათ ქმედებებში ადვილად შეიცნობა ზოგადადამიანური არსი.
„ბაბილონის ლატარიაში“ ყველა სულდგმული თამაშობს. ორი მოთხრობიდან ერთ-ერთში, რომელსაც ბორხესი ედგარ პოს პაროდირებად წარმოგვიდგენს, იმალება საშინელი პერსონაჟი მხატვრული რომანისა, რომელმაც, ავტორის ჩანაფიქრით, უნდა შეგვაშინოს; მეორეს, რომელსაც ავტორი თანაუგრძნობს, სევდიანი გულწრფელობისათვის ტანჯავს თავისი სიწმინდე ნებისმიერი განსაკუთრებული ამბის მოლოდინში: მის მოქმედ გმირებს, რომლებთანაც საუკუნეები გვაშორებს და რომლებიც არ შეეფერებიან ჩვენ მიერ შექმნილ წარმოდგენებს მათზე, როგორც ჩანს, ჯერ კიდევ აკლიათ სისხლი და ხორცი. ჩრდილები, რომლებიც ვერ ქმნიან ჩრდილებს. აღსანიშნავია კიდევ ორი მოთხრობა, დახლართული სწავლულთა თამაშებით და პოლიციელთა მიერ გახსნილი კვანძებით; შევჩერდეთ ყველაზე ცნობილ მოთხრობასთან, რომელიც ერთგვარად აჯამებს ამ ყველაფერს: „ქვიშის წიგნი“. სრულიად ფანტასტიკური, უფრო კი სიმბოლური სიუჟეტით იპყრობს ყურადღებას, რომელშიც ლაპარაკია მაგიური წიგნის ფლობაზე, რომელიც არც ისე კარგად გამოიყურება: ესაა ინდოეთში გამოცემული კარგად გაცვეთილი და ცუდად ნაბეჭდი წიგნი, რომლის სტრიქონები, ფურცლები, ვინიეტები (ფურცლის თავსამკაულები), გვერდებზე დასმული ციფრები, სრულიად არეულ-დარეულია და ერთმანეთში გადადღაბნილი. აი, ყურადღებით დააკვირდით ამ გვერდს; სხვა დროს ვეღარ ნახავთ მას…“, მთელი სერიოზულობით გვეუბნება გამყიდველი. მართლაც, მყიდველი ვეღარასოდეს იხილავს 42514-ე გვერდს, რომელიც უშუალოდ მოსდევს 999-ს. ვეღარც თავსამკაულით მორთულ იმ გვერდს, მაღლა, მარჯვენა მხარეს მეცხრე ხარისხში აყვანილი ციფრით. შეშინებული მყიდველი მოინდომებს „ამ უხამსი წიგნის“ ცეცხლში ჩაგდებას, მაგრამ შიშობს, ამ უთავბოლო წიგნის ალი მთელ სამყაროს არ მოედოს. მაშინ ის მას ბიბლიოთეკის სარდაფში მოისვრის, მაგრამ ნამდვილად ვიცით, რომ ის მაინც შეეცდება მის გადაშლას, როგორც ყველა ჩვენგანი, ფურცელ-ფურცელ, ზუსტად ისე უწესრიგოდ, როგორც ამას ცხოვრება სჩადის. ეს ქაოსური ქვიშის წიგნი, რომლის სტრიქონები და გვერდები ერთმანეთს შლის, ცხოვრების ალეგორიაა.
ბორხესის მოთხრობები არგენტინული დეკორაციებითა და არგენტინელი პერსონაჟებით მწარედ რეალისტურია, მაშინაც, კი როცა ზოგიერთ გვერდს სამეცნიერო ფანტასტიკისა და მომავლის სფეროში გადავყავართ. მათ შორის ერთი – „შეხვედრა“ – არ სცილდება ფანტასტიკისა და ზეადამიანურობის სფეროს. ერთი კოლექციონერის ვიტრინაში ერთმანეთის გვერდით დევს ორი დაუძინებელი მტრის ორი დანა. ორივე მკვლელი დიდი ხნის წინ მოკვდა – ერთი, რაღაც ჩხუბში, მეორე კი, ბუნებრივი სიკვდილით. თუმცა, ორივე დანა ადამიანის ხელის შეხებაზე ცახცახს იწყებს. ეს ორ ბატონს, ორ კარგ მეგობარსა და მშვიდობისმოყვარე მეზობელს, რომელთაც დანით არც კი უთამაშიათ და არც მისი ხმარება იციან, სამკვდრო-სასიკვდილოდ წაჰკიდებს ერთმანეთს. ერთი მოკვდება, მეორე კი სრულიად შეძრული მომხდარით, თავად ჩაბარდება პოლიციას, ხოლო მოწმეები იტყვიან რომ ისინი ჩვეულებრივი დუელის მომსწრენი შეიქნენ (ყველაფრის მოგვარება შეიძლება მაღლა მეგობრების ყოლით). სინამდვილეში, აქ იარაღებმა გაიწიეს ერთმანეთზე, ადამიანი, მხოლოდ ინსტრუმენტი აღმოჩნდა მათთვის. „ისინი ძილში ადამიანური სიძულვილი თვლემდნენ“ . ვინ იცის, ბასრი დანის პირი ერთ დღეს სხვათა ხელში სხვა დუელის საბაბი არ გამხდარიყო. „საჩუქრების ღამეში“ ბორდელში მიყვანილი ახალგაზრდა კაცი ერთბაშად ეზიარება სიყვარულისა და სიკვდილის სისასტიკეს; მოთხრობები „სხვა დუელი“ და „კაცი ვარდისფერი კაფედან“ იმთავითვე გაცლის არაქათს, სიღრმეში შეუსვლელად. „სამხრეთი“ კი, რომელიც უზარმაზარ, უდაბურ სუბპოლარულ მარტოობაზეა და დიდ პამპასებზე იშლება, სიურპრიზს გვპირდება. სეფსისის მძიმე ფორმით დაავადებულ უბრალო მოხელეს, ვინმე დალმანს ექიმები გამოსაჯანსაღებლად აგზავნიან ერთ მოკრძალებულ მამულში, რომელიც ამ კაცს მემკვიდრეობით ერგო მშობლებისაგან და სადაც მოხვედრა ოცნებად ჰქონდა გადაქცეული და ვერა და ვერ მოეხერხებინა. იქამდე ჯერ შორია; მატარებელი მიქრის და აქა-იქ თუ გაიელვებს რამდენიმე ფერმა. საავადმყოფოდან ახლად გამოწერილი და გამოჯანმრთელებული ტკბება ხედებითა და დასვენების მოლოდინით. თუმცა, ერთმა პატარა პრობლემამ მაინც იჩინა თავი. გამცილებელი მას ახსენებს, რომ მატარებელი არ ჩერდება მისთვის სასურველ სადგურში. ამისათვის ის ახლა უნდა ჩავიდეს და ფეხით გაიაროს რამდენიმე კილომეტრი იმ სადგურამდე, საიდანაც ის ეტლით მივა თავის მამულამდე. დალმენს ორდღიანი დამღლელი გზის შემდეგ ფეხით გავლა ესიამოვნა კიდეც. სადგურში აღმოაჩენს პატარა დუქანს, რომელსაც ბუფეტიც აქვს. ის საჭმელს დაუკვეთს. პირველი მოულოდნელობა, ერთობ ბანალური ასეთ ადგილებში: მიწის იატაკზე, კედელზე ზურგმიყრდნობით ზის ერთი ბებერი პეონი. მეორე მოულოდნელობა, კიდევ უფრო ბანალური ასეთ ადგილას: სამი გალეშილი კაცი ზის მეზობელ მაგიდასთან. ისინი დასცინიან უცნობს. ეს საიდანღა გაჩნდა? – კითხულობენ ქილიკით. „ყურადღებას ნუ მიაქცევთ, ბატონო დალმან, ეუბნება მებუფეტე, მთვრალები არიან.“ დალმანი ვითომ კითხვას აგრძელებს, მაგრამ მალე დასრესილი პურის ბურთულები ხვდება სახეში. ამ შეურაცხყოფის მოთმენა კი აღარ შეიძლება. ის დგება: ერთ-ერთი მოქეიფეც წამოიჭრება დანით ხელში. დაბნეული დალმანი უნებურად დასწვდება დაკონკილი პეონის მიერ მისი სკამის ფეხთან გადმოგდებულ დანას. ის მაშინვე აცნობიერებს, რომ სასიკვდილო განაჩენს მოაწერა ხელი. მთვრალი ვალდებულად მიიჩნევს თავს შეიარაღებულ კაცს შეუტიოს. რა მნიშვნელობა აქვს დანის ხმარება იცის თუ არა. შეურაცხყოფილიცა და შეურაცხმყოფელიც გარეთ გადიან. ძნელი არ უნდა იყოს, იმის წარმოდგენა, რაც მოხდება. მაგრამ ამ ფატალურ წამს უბედურ კაცს ერთი აზრი გაუელვებს: მებუფეტემ გაფრთხილებისას მას ბატონო დალმანოო – მიმართა. საიდან იცოდა ამ მისაქციელში ამ კაცმა მისი სახელი? იქნებ დალმანს, რომელიც ხუთ წუთში მოკვდება, მოესმა და ამ კაცს არც უხსენებია მისი სახელი. იქნებ ეს სცენა – სასიკვდილო ფინალით – მხოლოდ სიზმარია. წამოვიდა კი თავის მამულში? იქნებ ის ისევ ათასობით ლიეს დაშორებით ბუენოს-აირესის კლინიკაში ორდღიანი სიცხის მერე სასიკვდილო აგონიაშია. ცხოვრება სიზმარია.
La vida es un sueno. ყველანი ვთანხმდებით. კალდერონმა, შექსპირმა და პინდარემ რახანია გვითხრეს ეს. თავად ბორხესიც მოგვიყვება სიზმარს, როგორც ამბობს,
ნამდვილს, რომელშიაც მისი მტერი, უკვე დასუსტებული და უღონო, რომელსაც კარს თავად უღებს, რევოლვერს უმიზნებს: „მე თქვენ ახლა მოგკლავთ და ვერაფრით დამიძვრებით. – როგორ არა, მე ერთი გზა მაქვს. – და, რომელი? – გაღვიძება.“ მისი სტუმარი ზმანებაა. და თუ მთელი ცხოვრება სიზმარია, სიკვდილი ხომ არ არის გაღვიძება? როგორც ყოველთვის, ბორხესთან ორი უკიდურესობა ერწყმის და ენაცვლება ერთმანეთს. სიცოცხლისა და სიკვდილის ჭიდილია ქვიშის წიგნი.
[1] ვიქტორია ოკამპო (1890-1979) -არგენტინელი მწერალი ქალი, ლიტ.მოღვაწე, ცნობილ ლიტერატურულ ჟურნალ „სამხრეთის“ ხელმძღვანელი.
[2] ედუარდო აროლა და ვისენტე გრეკო – ამ პიროვნებების სახელებთან დაკავშირებულია არგენტინული ტანგოს რიტმების შექმნა და ჩაწერა.
[3] „დიდება მოღალატისა“ – იგულისხმება ფრანგი მწერლისა და ფილოსოფოსის, ბერნარ სიშერის (1986) რომანი.
[4] ცის სფეროს წარმოსახვითი წერტილი, რომელიც მოთავსებულია ჰორიზონტის ქვეშ, ზენიტის პირდაპირ.
© არილი