„საბჭოთა კავშირში არ არიან დისიდენტები — მხოლოდ ფსიქიკურად ავადმყოფები“ — ნიკიტა ხრუშჩოვის ეს ფრაზა საკმარისია საბჭოთა კავშირში ფსიქიატრიის პოლიტიკური ინსტრუმენტალიზაციის გააზრებისთვის. როგორც წესი, დიქტატორული რეჟიმები წინასწარ გაწერილი სცენარებით მოქმედებენ, ამ გზიდან ყოველი გადახვევა კი სახიფათო და სარისკოა. ასე იყო საბჭოთა კავშირშიც. სოციალისტური იდეოლოგის მიერ მკაცრად დადგენილ წესებს უნდა დამორჩილებოდა ნებისმიერი ინდივიდი, შესაბამისად, თუ ადამიანს კრიტიკული აზრი ან უსამართლობის შეგრძნება გაუჩნდებოდა, მისი იზოლაცია გარდაუვალი ხდებოდა.
ავტორიტეტს, რომლის ხელშიც ძალაუფლებაა, შეუძლია დევიანტი ციხეში გამოკეტოს, მაგრამ არსებობს სხვა ალტერნატივაც: ფსიქიატრიული მკურნალობა. ციხეც და ფსიქიატრიულიც, ცხადია, ადამიანს იზოლირებულს ხდის გარე სამყაროსგან. მათ შორის განსხვავება ისაა, რომ ციხე ასოცირებულია დანაშაულის საპასუხო სასჯელთან, ფსიქიატრიული სასჯელი კი ავადმყოფობის ცნებას უკავშირდება – როცა შენი ქმედება ლოგიკის საზღვრებს სცდება და შენი “გადახრა” სხვა არაფერია, თუ არა მხოლოდ ცხოველური, არაპროგნოზირებადი ინსტინქტი. შესაბამისად, დასჯის ამ მეთოდის გამოყენება რეჟიმისთვის შედარებით “უმტკივნეულო” იყო, რადგან ასე თავიდან იცილებდა უსასრულო სასამართლო დავებს, ზედმეტ განხილვას, საზოგადოებისგან დასმულ შეკითხვებს და შეეძლო ნებისმიერი მეამბოხე შეშლილად, გიჟად და დაავადებულად მოენათლა.
სტალინის სიკვდილის შემდეგ დაწყებული ხრუშჩოვისეული რეფორმები, რომლებიც სამართლის „ლიბერალიზაციას“ ჰპირდებოდა საზოგადოებას, პარადოქსული აღმოჩნდა იმ სისტემისთვის, რომელმაც ფსიქიატრია დასჯისა და დევნის ფარულ მექანიზმად აქცია. სასამართლო პროცესის ნაწილობრივ გამჭვირვალობამ – დაცვის უფლების გაჩენამ, ბრალის ფორმალურმა განსაზღვრამ და საჯაროობის პრინციპმა – ხელისუფლებას ღიად რეპრესიული მეთოდების გამოყენება გაურთულა. ამ პირობებში ფსიქიატრიული ინტერნირება ჩამოყალიბდა როგორც ალტერნატიული გზა დისიდენტების იზოლაციისა და დისკრედიტაციისთვის. შეიქმნა ერთგვარი ფორმულა, როცა “პირს არ ესმის თავისი ქმედების მნიშვნელობა“ ან „ვერ აკონტროლებს მას“, ამ მექანიზმით შესაძლებელი გახდა უამრავი ადამიანი სამართლებრივად უუნაროდ გამოცხადებულიყო.
ტრაგედიის სიმძიმე გამოიხატებოდა იმაშიც, რომ ფსიქიატრიულის დატოვების შემდეგ, შეუძლებელი იყო საზოგადოებაში ინტეგრაცია, რადგან ადამიანის სუბიექტურობა, მისი იდენტობა “თეთრი ხალათების” პრაქტიკასთან ასოცირების შემდეგ სამუდამოდ იკარგებოდა. სოციალისტურ საზოგადოებას ასეთ ადამიანზე, განაჩენის გამოცხადების დღიდან, ხელი სამუდამოდ ჩაქნეული ჰქონდა, რადგან ერთხელ “შეშლილი” ყოველთვის “შეშლილად” რჩებოდა.
სხვათა შორის, ფსიქიატრიული მკურნალობის შემდეგ “გიჟის” იარლიყის მიწებება საბჭოთა კავშირის ნანგრევებში არ ჩარჩენილა და პოსტსაბჭოთა ქვეყნებში დღემდე არსებობს მენტალური დაავადებების სტიგმატიზაციის პრაქტიკა. სტიგმა, ჩვევები და დამოკიდებულებები, რომლებიც მაშინ ფორმირდებოდა, ხშირად ახლოსაც არ იყო რაციონალურ მსჯელობასთან, თუმცა ეს ყველაფერი ჩვენს გენეტიკურ კოდში ღრმად ჩაიბეჭდა.
დაავადება არ არსებობს, თუ მის შესახებ ინფორმაცია არ არსებობს. უფრო სწორად, ის ადამიანებისთვის არ არსებობს, მათ ცნობიერში არ იძებნება. მაგალითად, საბჭოთა ფსიქიატრიულ სისტემაში დეპრესია იშვიათად აღიქმებოდა დამოუკიდებელ მდგომარეობად, რომლის უკან სოციალური, ეკონომიკური ან პირადი სირთულეები შეიძლებოდა მოგვეაზრებინა. პირიქით – იგი ხშირად აღიწერებოდა როგორც მორალური, იდეოლოგიური ან შრომითი სისუსტის სიმპტომი და არა როგორც ფსიქიკური დაავადება. დეპრესიით შეპყრობილი პაციენტები არც კი მიიჩნეოდნენ ავად – ისინი უბრალოდ საჭიროებდნენ პოლიტიკურად “სწორად” მოაზროვნე ადამიანების დახმარებას. „სწორი“ და „არასწორი“ კი სუბიექტური ცნებები სულაც არ გახლდათ. “სწორად” და „ლოგიკურად“ საბჭოთა კავშირის ფსიქიატრიაში მხოლოდ სნეჟნევსკის კონცეფცია სახელდებოდა.
ფსიქიატრია, როგორც სოციალური კონტროლის ინსტრუმენტი, არც საბჭოთა კავშირის გამოგონება ყოფილა და არც მისი ბოლო თავი. მას შემდეგ, რაც ადამიანმა საკუთარი ცნობიერება აღმოაჩინა, მუდამ ეძებდა გზას, აეხსნა ის განსხვავება, რაც “მას” და “სხვას” შორის არსებობდა. როდესაც ეს განსხვავება იდეებში, აზრებში ან სამყაროს აღქმაში გამოიხატება, ყველაზე მარტივი გამოსავალი მისი „ავადმყოფობად“ მიჩნევაა. ეს პარადიგმა ისტორიის თითქმის ყველა მონაკვეთში მეორდება.
შუა საუკუნეებში, ინკვიზიციის პერიოდში, ექიმები მხოლოდ მკურნალები არ ყოფილან. მათ მიეცათ პოლიტიკური და რელიგიური უფლებამოსილება, კონფესიური „განსხვავებულობა“ სამედიცინო „გადახრად“ ეღიარებინათ. ამის ყველაზე მკაფიო მაგალითი 1486 წელს გამოცემული „ჯადოქართა ჩაქუჩი“ (Malleus Maleficarum) იყო. წიგნი, რომლის დახმარებითაც გერმანელი კათოლიკე სასულიერო პირი საზოგადოებას ასწავლიდა, როგორ ამოეცნოთ ჯადოქრები და ქადაგებდა იდეას, რომ ეშმაკის თაყვანისცემა – პოლიტიკური და რელიგიური დივერსიულობის ფორმა, შესაძლოა, სამედიცინო დაავადებად აღქმულიყო. ფსიქიატრია როგორც საბჭოთა კავშირის რეპრესიული იარაღი არ გამოირჩეოდა ორიგინალურობით. მან უბრალოდ გაიმეორა ის, რაც მანამდეც არაერთხელ მომხდარა: სიტყვისა და თავისუფლების „მკურნალობა“ სიჩუმითა და იზოლაციით.
ფსიქიატრიის ინსტრუმენტალიზაცია თავად რუსეთშიც არ იწყება საბჭოთა კავშირიდან. 1836 წელს ცნობილი რუსი ფილოსოფოსი და პუბლიცისტი, პეტრე ჩაადაევი, მეფე ნიკოლოზ I-ის კრიტიკისთვის „სამაგალითოდ“ დასაჯეს, ანუ გიჟად გამოაცხადეს და სახლში გამოკეტეს. ჩაადაევი, ისევე როგორც სხვა დისიდენტები, ხედავდა ბზარებს და არ ერიდებოდა საუბარს მჩაგვრელ სისტემაზე, საუბარი კი ისაა, რაც რეჟიმის ფესვგადგმულ სიმყარეს არყევს. დიქტატურა კონსტრუქციულ კანში მოქცეული დესტრუქციაა, რომელიც საზოგადოებას ნანგრევებად აქცევს, თუმცა ამ ნანგრევების ქვეშ თავად იჭყლიტება, ბოლოს კი გვრჩება ისტორია, მსხვერპლითა და ინსპირირებული ხელოვნებით.
ხელოვნება არ არის მხოლოდ ესთეტიკის და ტექნიკის შერწყმა, ესაა იდეა, რომელიც ფეხდაფეხ მისდევს და ასახავს ადამიანის დეგრადაციასა თუ პროგრესს, ტრაგიკულსა და კომიკურს, მშვენიერებასა და სისაძაგლეს და შემდეგ მას ისტორიის საკუთრებად აქცევს. გასაკვირი არცაა, რომ ხელოვნება დიქტატორული რეჟიმებისთვის ხშირად შფოთვის საგნად იქცეოდა, რის გამოც ცენზურისა და სასჯელის პირველი სილა ყოველთვის ხელოვანს ხვდებოდა.
ცხადია, რომ კულტურული მოღვაწეების დევნა სისტემური პრაქტიკაა ისეთ რეჟიმებში, როგორიც საბჭოთა კავშირი იყო. თუკი ადამიანს კიდევ აქვს რეალობის აღქმის უნარი, შეუძლია დიქტატურის მოახლოება ხელოვნებაში გამოხატული ნიშნებითაც ამოიცნოს. როდესაც სისტემა აქტიურად ცდილობს ხელოვნების კონტროლს – ხელოვანს აიძულებს თემატური ჩარჩოების დაცვას – ეს პროცესები ცხადყოფს ძალაუფლების იმპულსს, რომელიც ინდივიდის თავისუფლებას იძულებითი მორჩილებით ჩაანაცვლებს.
„თეოლოგების მიერ გამოთქმული მოსაზრებების მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, უნდა დავასკვნათ, რომ ღმერთმა ადამიანთა უმეტესობა მხოლოდ ჯოჯოხეთის გასავსებად შექმნა.“
მარკიზ დე სადი იყო სარკე, რომელიც თავისი „უნაკლო“ ეპოქის სიმახინჯეებს ირეკლავდა. დე სადის ცხოვრება ძალაუფლების სისტემასთან თვალის გასწორებისა და დაპირისპირების ისტორიაა, ხოლო მისი სასჯელი – ფსიქიატრიული განაჩენი – ამ ბრძოლის კულმინაცია აღმოჩნდა. ეროტიკითა და ძალადობით სავსე წიგნები საზოგადოების მორალური და რელიგიური საფუძვლების ქვეშ დადებულ ნაღმებად იქცა. მისი შემოქმედება იყო აბსოლუტური თავისუფლების მანიფესტი, საიდანაც იბადება, რომელიც ადამიანი ყოველგვარი შეზღუდვის გარეშე მოქმედებს. სახელმწიფომ, რომელმაც ვერ შეძლო მწერლის აზრებისა და ფილოსოფიური იდეების ციხეში გამომწყვდევა, მედიცინის „ჰუმანურ“ მეთოდს მიმართა და დე სადი „გიჟად“ გამოაცხადა. ამის საფუძველი კი „lettre de cachet“ (დალუქული წერილი) იყო – უხილავი, საიდუმლო იარაღი, რომლითაც მეფე ხალხს სასამართლოს გარეშე აუჩინარებდა.
ჯერ ციხეებში, შემდეგ კი ფსიქიატრიულ დაწესებულებებში სადის გამომწყვდევით, ხელისუფლებამ მიზანს მიაღწია: სახიფათო ინტელექტუალი საზოგადოებისგან განდევნა, თანაც ისე, რომ პოლიტიკური რეპრესიების ბრალდება თავიდან აიცილა.
მიუხედავად იმისა, რომ სამედიცინო მანიპულაციას სხვადასხვა დროსა და ქვეყანაშიც მიმართავდნენ, მისი სისტემური ფორმა 1960-1980-იან წლებში საბჭოთა კავშირსა და, ზოგადად, სოციალისტურად ორიენტირებულ სახელმწიფოებში გამოიკვეთა. ბრეჟნევის ეპოქაში სახელმწიფო აპარატმა ფსიქიატრია იდეოლოგიური ნონკონფორმიზმის დათრგუნვის იარაღად აქცია. დისიდენტების, მწერლების, მეცნიერებისა და უფლებადამცველების წინააღმდეგ ხშირად გამოიყენებოდა დიაგნოზები, რომლებიც პოლიტიკურ სიფხიზლესა და მოტივირებულ მოქალაქეობრივ ქმედებებს ფსიქიკურ დაავადებად წარმოაჩენდა. რეპრესიული ფსიქიატრიული მკურნალობა, როგორც ფორმალური „დახმარება“, სინამდვილეში მორალური და ფიზიკური გატეხის მექანიზმი იყო.
მიშელ ფუკოს თუ დავუჯერებთ, ძალაუფლება ყველაზე ძლიერი მაშინაა, როცა უხილავია და, ამავე დროს, ყოველდღიური რიტუალების დონეზე გამჯდარი. სწორედ ასე შეიძლება ავხსნათ საბჭოთა ფსიქიატრიის პოლიტიკური გამოყენების პრაქტიკაც. ფუკო ამბობდა, რომ ძალაუფლება ქმნის „სიმართლეს“ – აწესებს წითელ ხაზს, თუ რა მიიჩნევა ნორმალურად და რა – გადახრად.
ამ გზით ძალაუფლება ინარჩუნებდა „გონივრულ“ და „ჰუმანურ“ სახეს – თითქოს ის იდეებს კი არ კრძალავდა, არამედ ავადმყოფობას „კურნავდა“. ფუკოს ხედვით, ეს არის ძალაუფლების ყველაზე დახვეწილი ფორმა: ადამიანს აიძულებენ არა მხოლოდ დაემორჩილოს წესებს, არამედ თვითონ დაიჯეროს, რომ მისი დაუმორჩილებლობა რაღაცის „დარღვევა“ ან „პათოლოგიაა“. ფსიქიატრიის საბჭოთა ინსტრუმენტალიზაცია სწორედ ამის მაგალითია – სახელმწიფოს არ აკმაყოფილებდა მოწინააღმდეგეთა დაპატიმრება, ის ცდილობდა თავად განესაზღვრა ვინ იყო ნორმალური მოქალაქე და ვინ – „მკურნალობას“ დაქვემდებარებული. ეს ფუკოსეული ძალაუფლების მიკროსკოპულ, ყოველდღიურ დონეზე მოქმედების ნათელი დემონსტრაციაა.
საბჭოთა ფსიქიატრიის ისტორიაში ერთ-ერთ ყველაზე საკვანძო, პარადოქსულ და, ამავე დროს, საშიშ ფენომენად იქცა ე. წ. „ზანტი შიზოფრენია“. ტერმინი, რომელიც ანდრეი სნეჟნევსკის ხელმძღვანელობით ჩამოყალიბებულმა მოსკოვის ფსიქიატრიულმა სკოლამ შემოიტანა, თავდაპირველად ახალ სამეცნიერო აღმოჩენად წარმოაჩინეს – როგორც საბჭოთა მეცნიერების მორიგი ტრიუმფი. სინამდვილეში კი ეს „ახალი დაავადება“ უფრო პოლიტიკური დისციპლინის შიგნით წარმოქმნილ კრიზისს ჰგავდა, ვიდრე ავთენტურ კლინიკურ აღწერას. „ზანტი შიზოფრენია“ იქცა ინსტრუმენტად, რომლის მეშვეობითაც სამეცნიერო ენამ პოლიტიკური ნიღაბი მოირგო.
ეს დიაგნოზი, პრაქტიკულად, მხოლოდ საბჭოთა სივრცეში არსებობდა. დასავლურ კლასიფიკაციებში მისი პარალელები ან საერთოდ არ ფიქსირდებოდა, ან მინიმალურ სტატისტიკურ მაჩვენებლებს ძლივს აღწევდა. ასეთი ასიმეტრია ნათლად აჩვენებდა, რომ საქმე აღარ გვქონდა მხოლოდ მედიცინასთან. „ზანტი შიზოფრენიის“ სიმპტომები – „საზოგადოების გარდაქმნის იდეები“, „სიმართლისათვის დაუღალავი ბრძოლა“, „გულჩათხრობილობის გადაჭარბებული ინტენსივობა“ – პირდაპირ მიუთითებდა, რომ დიაგნოზის არსი მდგომარეობდა არა ფსიქიკური აშლილობის გამოვლენაში, არამედ სოციალურ ნორმებთან შეუსაბამო ქცევის კრიმინალიზაციაში. სამედიცინო ლექსიკა იქცა სოციალური წესრიგის დაცვის იარაღად, კლინიკური კრიტერიუმი – დისციპლინური პრაქტიკის ნიღბად.
ეს იყო იდეალური მექანიზმი დიქტატურისთვის: ადამიანი, რომელიც გაბედავდა ღიად შესწინააღმდეგებოდა რეჟიმს, სასამართლოს ნაცვლად აღმოჩნდებოდა ფსიქიატრიულ დაწესებულებაში. სასამართლო პროცესი საზოგადოებრივ დისკუსიას, სამართლებრივი არგუმენტაციის შესაძლებლობას იძლევა; ფსიქიატრიული განაჩენი კი ადამიანს უხმოდ აქრობს საჯარო სივრციდან, აქცევს მას „არაკომპეტენტურ“ სუბიექტად, რომლის სიტყვას, აზრსა და პროტესტს აღარ აქვს სიმძიმე. სამედიცინო აქტის შიგნით იმალებოდა პოლიტიკური რეპრესიების ერთ-ერთი ყველაზე დახვეწილი ფორმა.
„ზანტი შიზოფრენიის“ გამოყენებამ განსაკუთრებით მკაფიოდ წარმოაჩინა სამეცნიერო ენასა და ძალაუფლების აპარატს შორის არსებული სიმბიოზი. როდესაც ექიმი, სახელმწიფო ნდობით აღჭურვილი ექსპერტი, იყენებს ბუნდოვან და ინტერპრეტაციებისთვის ღია კატეგორიას, ფაქტობრივად მეტაფორას, მას შეუძლია არა მხოლოდ მკურნალობის ტრაექტორიის განსაზღვრა, არამედ ინდივიდის სოციალური სტატუსის რადიკალური ტრანსფორმაცია. ერთ დიაგნოზს შეეძლო ადამიანის მოქცევა კანონგარეშე მდგომარეობაში, სადაც მისი სიტყვა აღარ აღიქმებოდა სანდოდ, მისი აზრი – რაციონალურად, მისი არსებობა კი – პოლიტიკურად მისაღებად.
მიუხედავად იმისა, რომ „ზანტი შიზოფრენია“ საბჭოთა ფსიქიატრიის „გამოგონება“ იყო, ის მის საზღვრებსაც გასცდა. რუმინეთში სისტემატურად ტარდებოდა ე. წ. „პრევენციული ჰოსპიტალიზაცია“: არასასურველ მოქალაქეებს დროებით აკავებდნენ, განსაკუთრებით კი ეროვნული დღესასწაულების წინ, რათა „ხალხის ერთიანობისა და ბედნიერების“ სურათი არ შელახულიყო. იძულებითი მკურნალობა იქცა ერთგვარ სანახაობრივ პოლიტიკად – მეთოდად, რომელიც ხელს უწყობდა ილუზიის გამყარებას, თითქოს სოციალისტური სახელმწიფოები ჰარმონიასა და სიმშვიდეში ცხოვრობდნენ.
გარდა არაზუსტი და დაუსაბუთებელი დიაგნოზებისა, თვითონ ფსიქიატრიულ დაწესებულებებში არსებობა იქცა ადამიანის ღირსებისა და თავისუფლებისთვის აუტანელ გამოცდილებად. საბჭოთა ფსიქიატრიული სისტემა დაფუძნებული იყო მკაცრ დისციპლინასა და ტოტალურ კონტროლზე, სადაც ინდივიდის ყოველდღიური ქცევა მუდმივი დაკვირვებისა და ინტერპრეტაციის საგანი ხდებოდა. უმნიშვნელო პროტესტი ან ინსტრუქციის შესრულებაზე განცხადებული უარიც კი „პათოლოგიის გამწვავებად“ აღიქმებოდა, რასაც მკაცრი რეაგირება მოჰყვებოდა. ამ რეაგირების ცენტრალურ ნაწილს წარმოადგენდა ფსიქოტროპული პრეპარატების გადაჭარბებული დანიშვნა. პაციენტებს აძლევდნენ მედიკამენტების ისეთ დოზებს, რომლებიც კიდევ უფრო ამძიმებდა ჯანმრთელობას – კუნთების დაჭიმულობას, უკონტროლო მოძრაობებს, ჰალუცინაციებს, ზოგჯერ კი ნერვული სისტემის შეუქცევად დაზიანებას.
თუ პაციენტის მდგომარეობა პრეპარატებისგან მძიმდებოდა, ეს „სიმპტომების გაძლიერებად“ მიიჩნეოდა, რის შედეგადაც დოზას კიდევ უფრო ზრდიდნენ. რეალურად, სამედიცინო ლოგიკის ეს პარადოქსი ქმნიდა წამების შეფარულ ფორმას, სადაც „მკურნალობა“ თანდათან ემსგავსებოდა ორგანიზმისა და ფსიქიკის სისტემატურ დამახინჯებას.
ფარმაკოლოგიურთან ერთად ფართოდ გამოიყენებოდა სხვა ინტერვენციული მეთოდები, რომლებიც დასავლურ სამეცნიერო დისკურსში უკვე მოძველებულ და არასანდო პრაქტიკად მიიჩნეოდა. განსაკუთრებულად მძიმე იყო ინსულინის კომა-თერაპია. მსგავსი ხასიათის იყო ელექტროშოკური მკურნალობა, რომელიც ხშირად ტარდებოდა ანესთეზიის გარეშე, ტოვებდა ძლიერ ფიზიკურ ტკივილსა და მძიმე ამნეზიურ შედეგებს.
ფსიქიატრიული დაწესებულება მხოლოდ ფიზიკური ძალადობის ადგილი კი არა, ფსიქოლოგიური წნეხის ლაბორატორიაც იყო. პაციენტებს უზღუდავდნენ შესაძლებლობას, გამოეხატათ უკმაყოფილება, რადგან ნებისმიერი მცდელობა „ავადმყოფური აზროვნების გამოვლინებად“ აღიქმებოდა. ხშირი პრაქტიკა იყო დამცირება, შეურაცხყოფა ან იძულებითი შრომა, რომელსაც ფორმალურად „თერაპიულ მნიშვნელობას“ მიაწერდნენ, რეალურად კი მორჩილების დამკვიდრებას ემსახურებოდა.
ვლადიმირ ბუკოვსკი, საბჭოთა დისიდენტთა მოძრაობის ერთ-ერთი ყველაზე გამოკვეთილი სახე, 1960-იან წლებში იქცა ფიგურად, რომელმაც რკინის ფარდა გაარღვია და დასავლეთთან ის სისტემა ამხილა, რომელიც საკუთარ მოქალაქეებს ფსიქიატრიის ხელით ჩუმად ანადგურებდა.
ბუკოვსკი საკუთარ ტექსტებსა და გამოსვლებში მკაცრი სიზუსტით აღწერდა, როგორ იქცა სამკურნალო ინსტიტუტი რეპრესიული მექანიზმის ნაწილად. „ანტისაბჭოთა აგიტაციისა და პროპაგანდის“ ბრალდებით დაპატიმრებული, იგი სასამართლოს ნაცვლად მოსკოვის სერბსკის ინსტიტუტის ფსიქიატრიულ ექსპერტიზას ჩააბარეს. სწორედ იქ გამოუტანეს აბსურდული განაჩენი – „ზანტი შიზოფრენიის მდგომარეობა“ და „მორალური პათოლოგია“ – ტერმინები, რომლებსაც მეცნიერებასთან რეალურად არაფერი აკავშირებდა, მაგრამ შესანიშნავად ემსახურებოდა ერთ მიზანს: ბუკოვსკის, როგორც მოქალაქისა და ინტელექტუალის დამცირებას.
ბუკოვსკის საქმე ნათლად აჩვენებდა, თუ როგორ მუშაობდა საბჭოთა კავშირში გაწერილი სისტემა: სასამართლო პროცესები მხოლოდ ფორმალურად ინარჩუნებდა იურიდიულ ფასადს, მაგრამ, ფაქტობრივად, ფსიქიატრის დასკვნა იქცეოდა საბოლოო განაჩენად. ბუკოვსკის მოყოლილი ისტორიები – ვიდეოკამერების არსებობა საავადმყოფოებში, წამლების იძულებითი დანიშვნა, ფსიქოტროპული საშუალებების ზედოზირება და ფსიქიატრების კავშირები უშიშროების ორგანოებთან – თანხვედრაში მოდიოდა დასავლელი უფლებადამცველების დასკვნებთანაც. ბუკოვსკის ამბავი იქცა დოკუმენტად, რომელმაც ცივილიზებულ სამყაროს დაუდასტურა, რომ ფსიქიატრია საბჭოთა სახელმწიფოებრივი მანქანის ნაწილი იყო, ხოლო ფსიქიატრი სახელმწიფოებრივად სანდო ინკვიზიტორი, რომელსაც ადამიანის აზრის განსასჯელად სამეცნიერო და მორალური უფლებამოსილება ჰქონდა.
არც საქართველო ყოფილა გამონაკლისი, ფსიქიატრია დასჯის მექანიზმად იქცა ჟურნალისტ ნაზი შამანაურისთვის. მიუხედავად იმისა, რომ ნაზი შამანაური კომუნისტი იყო, ეს სრულიად არ გამორიცხავდა მის პატრიოტიზმს. კომუნისტურ რეჟიმს სხვა დიქტატორული რეჟიმებისგან სწორედ ეს განასხვავებდა, საბჭოთა კავშირში საკმარისი არასდროს ყოფილა კომუნისტობა, ადამიანები ხშირად იდეოლოგიიდან მცირე გადახრის გამო ან უბრალოდ შემთხვევითობის პრინციპით ისჯებოდნენ. ნაზი შამანაური სისტემას დაუპირისპირდა და კორუმპირებული ჩინოვნიკების წინააღმდეგ წავიდა. მისი ბოლო სტატია „ჩემი სიმართლე ჩემი მტერია“, დევნის, რეპრესიების სიმბოლოდ იქცა.
1982 წლის 13 აგვისტოს, „ვაჟაობაზე“, მას შემდეგ, რაც რაიკომის მდივანი კორუფციაში საჯაროდ ამხილა, ის დედასთან ერთად დააპატიმრეს და თბილისის ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში გადაიყვანეს. ნაზი იქ განვლილ ჯოჯოხეთურ გზას აღწერდა დღიურში, რომელიც მისი სიკვდილის შემდეგ გამოიცა.
„ამ დღიდან დაიწყო ჩემი ტანჯვა-წამება, გამატიტვლეს ყველას თვალწინ, თმით მათრიეს… 13 დღის ნაშიმშილევს შემიკრეს ზეწრებით ხელ-ფეხი, მუცელში მცემდნენ, ცხვირზე ხელს მაჭერდნენ, რომ პირი გამეღო…“
იმავე დღიურებში ნაზი ასახელებს კონკრეტულ პირებს, რომლებიც აწამებდნენ. მათ შორის იყო სანიტარი ვალიდა აბუსერიძე, რომელიც წიხლებით სცემდა, პირში კოვზს ძალით სთხრიდა და კბილებს უმტვრევდა.
„მე შენ გიჩვენებ! მოგხვდა თუ არა ცხვირ-პირში, გიტირეთ ყოფა, დედა-შვილი გველებივით რომ დაძრწოდით თბილისში, ეყარენით და ამოლპით, კაციშვილი ვერ გაიგებს თქვენს გზებს, აქ ამოლპებით…“
მიუხედავად ფიზიკური და ფსიქოლოგიური წამებისა, ნაზი შამანაური საკუთარ სიმართლეს არ ღალატობდა.
„რას მოითხოვენ ჩემგან? უარვყო ჩემი პიროვნება? ეს არ მოხდება. ამ ქვეყნად არსებობს დიდი ზნეობრივი ფასეულობანი. ეს არის ხალხისა და სამშობლოს სიყვარული, რასაც არც ერთ შემთხვევაში არ ეღალატების.“
ნაზი შამანაურის საქმე არასდროს გამოძიებულა. ხელისუფლებამ, გაზეთ „კომუნისტის“ საშუალებით, ნაზი შიზოფრენიით დაავადებულად გამოაცხადა. იმჟამინდელმა მთავარმა ექიმმა, აბელ მამარდაშვილმა, ჟურნალისტის პირადი დღიურების მტკიცებულებად გამოყენება „არალეგიტიმურად“ მიიჩნია, დღეს კი ამ საქმის გამოძიება შეუძლებელია, რადგან, კანონის მიხედვით, ეროვნული საარქივო ფონდი ინფორმაციას არ გასცემს.
საბჭოთა ფსიქიატრიული რეპრესიების მსხვერპლთა შორის არიან ისეთი ცნობილი დისიდენტებიც, როგორებიც იყვნენ მერაბ კოსტავა და ზვიად გამსახურდია. 1977 წელს მათი დაპატიმრების შემდეგ, კოსტავა თბილისის ციხის საავადმყოფოში გაგზავნეს, ხოლო გამსახურდია – მოსკოვში, ცნობილ სერბსკის სახელობის ინსტიტუტში, რომელიც საბჭოთა რეჟიმის „ფსიქიატრიული პოლიციის“ ფუნქციას ასრულებდა. მიუხედავად იმისა, რომ ორივე მათგანი ჯანმრთელად გამოაცხადეს, ფსიქიატრიული ექსპერტიზა პოლიტიკური ზეწოლის უტყუარი ინსტრუმენტი იყო.
მერაბ კოსტავა თავის წერილში, რომელიც კგბ-ს თავმჯდომარეს, ალექსი ინაურს, მიწერა, ამ პრაქტიკის აბსურდულობას უსვამს ხაზს.
„რატომ მაინცდამაინც დისიდენტები გამოდიან ფსიქიატრიულად დაავადებულები? რატომ ერთხელაც არ მოგსვლიათ აზრად უშიშროების რომელიმე მუშაკი გაგეგზავნათ ექსპერიმენტისათვის ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში?“
სერბსკის ინსტიტუტში „იძულებით მკურნალობდნენ“ კიდევ ერთ ქართველ დისიდენტს, ნიკოლოზ სამხარაძეს. მას ბრალად ედებოდა საბჭოთა შოვინიზმის კრიტიკა და ისტორიის გამარტივებული სწავლების გაპროტესტება.
საბჭოთა სისტემა პოლიტიკურ ოპონენტებთან ერთად, რელიგიურ დისიდენტებსაც ებრძოდა. ამის მკაფიო მაგალითია წმინდანად შერაცხილი მამა გაბრიელი (ურგებაძე). 1965 წელს, როდესაც მან ლენინის პორტრეტი დაწვა, ფსიქიატრიულში მოათავსეს. ფსიქიატრიულმა დასკვნამ მისი ღრმა რწმენა, მარხვა და ლოცვა „ფსიქოპათიურ ქცევად“ და „შიზოფრენიის მაგვარ ფსიქოზურ ჩავარდნად“ შეაფასა.
„12 წლის ასაკში მოლანდებია ბოროტი სული თავზე რქებით… ავადმყოფი ამტკიცებს, რომ, რაც ქვეყნად და მსოფლიოში ცუდი ხდება, ბოროტის ბრალია…“
მამა გაბრიელის ანამნეზში მსგავსი ჩანაწერები გვხდება. ამ შემთხვევაშიც, მკურნალობისა და დასჯის საზღვრები წაიშალა, რადგან რწმენა და სულიერი თავისუფლება ავადმყოფობად მოინათლა.
საბჭოთა ფსიქიატრიის გამოყენება პოლიტიკური მიზნებისთვის შედარებით ადრინდელი პერიოდისთვისაც არ იყო უცხო. მაგალითად, „მეგრელთა საქმის“ დროს, სტალინური რეპრესიების მსხვერპლი გახდა ვანო თოფურია, რომელიც ქუთაისის ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში გამოკეტეს, რათა ის დანაშაული ეღიარებინა, რომელიც არ ჩაუდენია. პროკურორმა შიო რეხვიაშვილმა ვანოს ძმას, აკაკის, გულახდილად განუცხადა: „…როცა აღიარების რეალური სარჩული არ არსებობს, მიმართავენ უკიდურეს ზომას, მათ შორის სულიერი შერყევის ცდას. ასეთ დროს პიროვნება კარგავს ცნობიერების უნარს და ყველაფერზე შეგიძლია ხელი მოაწერინო.“
ფსიქიატრიის პოლიტიკური ინსტრუმენტალიზაციის ისტორია სცილდება საბჭოთა კავშირის საზღვრებს და წარმოადგენს ძალაუფლების გავრცობის დახვეწილ მექანიზმს. ეს არ არის უბრალოდ ისტორიული ფაქტები, არამედ ძალაუფლების მანკიერი წრეა, რომელიც ინტელექტუალურ სუბიექტს „ავადმყოფად“ აცხადებს და უხილავად აქრობს საზოგადოებრივი დისკუსიის ასპარეზიდან. პეტრე ჩაადაევის, მარკიზ დე სადის, ვლადიმირ ბუკოვსკის, ნაზი შამანაურის და სხვათა ტრაგედიები ამტკიცებს, რომ განსხვავებული აზრი, რომელიც სისტემისთვის საფრთხეს წარმოადგენს, პათოლოგიად ინათლება.
საქართველოში არსებული დღევანდელი რეალობა ნათლად ადასტურებს, რომ ჩვენს ქვეყანას ჯერაც არ დაუმთავრებია საბჭოთა წარსულთან ანგარიშის გასწორება – თითქოს ჯერ კიდევ არ მიუყრია მიწა იმ საფლავისთვის, საიდანაც თავის დაღწევას ამდენი ხანია ცდილობს.
ამას ადასტურებს სამოქალაქო აქტივისტის, ნინო დათაშვილის საქმეც. მას სასამართლომ ფსიქიატრიული ექსპერტიზა დაუნიშნა. ეს ფაქტი გვახსენებს იმ მტკივნეულ ისტორიულ პრაქტიკას, როცა განსხვავებული აზრი პათოლოგიად ცხადდებოდა, ხოლო პოლიტიკური სისტემები ჭეშმარიტების საბოლოო არბიტრად გვევლინებოდნენ.
დღეს, როცა დემოკრატიის ფორმალური ნიშნები თითქოს დაცულია, მსგავსი ქმედებები კვლავ ეჭვნარევ კითხვებს აჩენს: რას ნიშნავს ნორმა? ვინ განსაზღვრავს მის საზღვრებს? და რა ფასად ახერხებენ სახელმწიფო სისტემები ძალაუფლების შენარჩუნებას? ფსიქიატრია, როგორც სამედიცინო დარგი, ბუნებრივად უნდა ემსახურებოდეს ინდივიდის ჯანმრთელობასა და კეთილდღეობას, თუმცა, როდესაც ის პოლიტიკურ ძალაუფლებას ექვემდებარება, მისი დანიშნულება იცვლება, ნორმის ინსტრუმენტად იქცევა და განსხვავებულობის ჩახშობის საშუალებად გვევლინება.
© არილი