ავტორი: თაკო წულაია
მინდია არაბული, “ყოველი ამბის დასასრული”, “დიოგენე”, 2021.
სანამ ჩემი სიტყვებიც დაიწყებენ გაქრობას და მათთან ერთად გაუჩინარდებიან ის საგნებიც, რომლებსაც ისინი გამოხატავდნენ, მოვასწრებ და მოვყვები ამბავს ექვსი ამბის შესახებ, რომლებიც მინდია არაბულის მოთხრობების კრებულის პერსონაჟებს გადახდათ თავს.
“ყოველი ამბის დასასრული”, რომელიც სხვადასხვა თემატიკის ექვს ტექსტს აერთიანებს, არაერთი ამბის დასაწყისით იწყება: ქრისტეს დაბადებით, მისი ჯვარცმითა და მკვდრეთით აღდგომით. წმინდა გრაალის ლეგენდის მრავალი ინტერპრეტაციის გვერდით ჩნდება სრულიად სხვა, ალტერნატიული ისტორია, რომელიც კანონიკურ ტექსტებში გადმოცემული ამბის გადააზრება კი არაა, არამედ ახალი ამბავია, რომელიც მის გვერდით თანაარსებობს. ეს არის ამბავი მცირე გრაალისა, რომელიც, ისევე როგორც ბიბლიური სიმბოლიკების უმრავლესობა, ითავსებს ერთგვარი ლაკმუსის ფუნქციას: მისი გამოჩენისთანავე ადამიანები, უფრო ზუსტად, სასულიერო პირები, იხსნიან შარავანდედს და ბავშვებად იქცევიან, რომლებსაც თამაში სურთ, მაგრამ თამაშის წესებზე ვერ თანხმდებიან. ხდებიან ისინი, ვინც არიან სინამდვილეში: არა ჰაგიოგრაფიული ტექსტებიდან გადმოსული სალოსები, არამედ უბრალო ადამიანები, რომლებიც თუთუნს ღეჭავენ და მკერდში ჩაბუდებული გომბიოსგან ცდილობენ განკურნებას. ასე იბადება მოთხრობა დედალი კოღოს შესახებ, რომელმაც უფალს უკბინა და უნებლიეთ მისი სისხლის შემნახველ საკრალურ ჭურჭლად გადაიქცა. ამ ჭურჭელს კი ერთი მივარდნილი მონასტრის ბერები დაეძებენ. რა გასაკვირიც უნდა იყოს, ამ მოთხრობაში (როგორც ბენ ტოვიტის შემთხვევაში) მთავარი კოღოა და არა მკვდრეთით აღმდგარი იესო ქრისტე.
თუმცა, სინამდვილეში, ბერები იქნებ სულაც არ ეძებენ გრაალს, ეძებენ მხოლოდ გამოჯანმრთელებას, დიდებას, უხრწნელობას, ყველაფერს, გარდა თავად გრაალისა. ის მხოლოდ რეპრეზენტაციაა მათი სურვილების და ამიტომაც არის სულერთი, ამ ყველაფერს კოღოს საშუალებით მიიღებენ თუ წმინდა ჭურჭლის. აქაც ჩანს ავტორის ირონია: სიუჟეტში, სადაც მთავარ გმირად „ღვაწლმოსილი“ ბერების ნაცვლად გვევლინება პატარა ბიჭი, მორჩილი თეოფანე, რომელსაც უხამსი სიზმრები აწვალებს. მკითხველს შემთხვევითობის ილუზია რომ არ შეექმნას, ავტორი თეოფანეს პირველად გამოჩენასა და აკლდამიდან კოღოს ფეხის გამოყოფას საბედისწეროდ აკავშირებს და მოვლენების ტრაგიკულ დეტერმინიზმში გვარწმუნებს.
ირონიულ სტილს ინარჩუნებს შემდეგ მოთხრობებშიც („თავკომბალების შესახებ“ და „მცხეთა-თბილისის ეპარქიის კოსმოსური პროგრამის გამოწვევები და თავისებურებები“). როგორც ჩანს, ავტორს განსაკუთრებით აინტერესებს რელიგიური თემატიკა (შემდეგ დავრწმუნდებით, რომ მითოლოგიურიც): მთავარი გმირები კვლავ სასულიერო პირები არიან. თითქოს ერთი ეპარქიის მსახურები დროის სხვადასხვა მონაკვეთში არსებობენ და მათი შიშებიც და სურვილებიც მემკვიდრეობით გადადის ისე, რომ იოვანეს ამბავს, რომელსაც ქრისტეს შობიდან ათეულობით წლის შემდეგ ღამე უბრუნებს მზერას, მოსდევს ისტორია ტექნოლოგიური განვითარების ეპოქის ხანაში მცხოვრები თბილისელი მეცენატისა, რომელსაც არც ღმერთი სჭირდება, არც სასწაულები, მხოლოდ მზერის დამბრუნებელს ეძებს. „ეგეთი თვისება აქვს მზერას – სადმე რომ იყურება, მეორე მზერას ეძებს“. ხოლო მაშინ, როცა მცხეთა-თბილისის ეპარქიაში მორჩილი თევდორე გადაწყვეტს, რომ წმინდანი არ გახდება, რადგან წმინდანობა ადამიანობაზე უარის თქმაა, მკითხველი ხვდება, რომ პირველ მოთხრობაში ხსენებული რიტუალური ფანატიზმისგან დაცლილი თეოფანე ისეთივე მთავარი გმირია, როგორიც თევდორე და, ცხადია, მამა ანდრიაც, რომელსაც ბავშვობაში ჩადენილი ცოდვა მოგვიანებით დაუბრუნდა, რათა მისი გამოსყიდვის საშუალება მიეცეს. ან იქნებ სულ ტყუილად ჰგონია, რომ არსაიდან გაჩენილი უცნობი არსება ბავშვობაში მოკლული განუვითარებელი თავკომბალაა?
დანარჩენ მოთხრობებში სასულიერო პირები აღარ ჩანან, მათ ჯერ ტამაშირო, მერე იახსარის მითის (რომელიც სულაც არაა მითის საზღვრებში მოქცეული) გადასაღებად მიმავალი ფესვებს მოწყვეტილი, ლეგენდების ფსევდომცოდნე დათო, ასევე ფსევდოპატრიოტიზმით გაბრუებული ამირანი და ბოლოს მარგინალი მთხრობელი ანაცვლებს, რომლის კანიდანაც სიტყვები უჩინარდება.
ქართველ მკითხველს, ალბათ, ძნელად წარმოუდგენია, რომ კოსტავადან გადახვევისას ისეთ ეპარქიაში ხვდებიან, სადაც კოსმოსურ სადგურზე აგზავნიან რჩეულ მღვდელმსახურებს, ხოლო ხევსურეთის გამოგონილ სოფელში იახსარისა და დევის ფატალური დაპირისპირების აქტი, ვინ იცის, მერამდენედ თამაშდება, მაგრამ ადგილების საგანგებო (და არა აუცილებელი) დაკონკრეტება არ გვაძლევს იმის დავიწყების საშუალებას, რომ მოქმედება ხან თბილისში, ხან ხევსურეთში, ხან კი კახეთში ვითარდება. ავტორი ნაცნობი და უცნობი მოვლენების, დედაქალაქისა და პერიფერიების, ლიტერატურული ენისა და ხევსურული დიალექტის დინამიკური მონაცვლეობით ყველაზე წარმოუდგენელსაც კი დამაჯერებელ ამბად აქცევს. ის, რაც ამ კრებულში შემავალ ამბებში ყველაზე მომხიბვლელია, სწორედ ისაა, რომ ისინი მოყოლილია, როგორც ტყუილი, რომელიც სიმართლეს შეიცავს. ამიტომაც მთხრობელი და ავტორი არ ეჭვდებიან და დაეჭვების შანსს არც მკითხველს აძლევენ. ეს ალტერნატიული ამბებია, რომლებიც, ძირითადად, ნაცნობ და განსაზღვრულ ტერიტორიაზე ხდება (საქართველოში), მაგრამ გეოგრაფიული დამთხვევის მიუხედავად, მათი მომსწრე არასოდეს ვყოფილვართ. მაშინაც კი როცა სიუჟეტი არქაულია და მოქმედების ადგილი – განუსაზღვრელი, რაღაც კვლავ მიგვანიშნებს, რომ სივრცე ქართულია, რაც პერსონაჟების დამსახურებაა, უპირველესად. ალექსანდრე კალმახელიძე იმდენად ნაცნობი ტიპაჟია, ლამის არჩევნებზე ხმაც მივცეთ, მაგრამ ეს არ ცვლის იმას, რომ ჯერ არცერთ სოფელში არ გამოურიყავს მდინარეს უცნაური თავკომბალა (ყოველ შემთხვევაში, რეცენზიის ავტორს მსგავსი არაფერი სმენია). ასე რომ, მინდია არაბული ნაცნობი ადამიანებითა და ადგილებით, ფაზლის აბსოლუტურად ნაცნობი ნაჭრებით აწყობს სურათს, რომელიც უცხოა, რაც ტექსტის ორიგინალურობას განაპირობებს. ჩვენი, აქტუალიზებული სამყარო გარშემორტყმულია უსასრულო რაოდენობის შესაძლო სამყაროებით. ერთ-ერთ ასეთ სამყაროში ტბაში დანა უვარდებათ, მეორე მათგანში მამა ევსტათეს ანგელოსების სახელები უმთავრდება, მესამეში კი ნებისმიერი ადამიანი შეიძლება იქცეს მინდიად (ოღონდ არაბულად არა, ხოგაის მინდიად), თუკი თეთრ გველს, უჩვეულო ქიმიურ ნაერთს გასინჯავს. ამიტომაც ეს მოთხრობები არააქტუალიზებული, ვირტუალური საქართველოს აღმოჩენის შესაძლებლობაა, რომელიც ფაქტობრივი საქართველოს პარალელურად არსებობს.
მთხრობელი, რომელიც არ მოგვითხრობს
ამ ტექსტების (გარდა უკანასკნელისა) მთხრობელი არცთუ ისე კეთილსინდისიერია. თავისი ცოდნის ძალიან მცირე ნაწილს გვიზიარებს, იმდენად მცირეს, რომ არცერთ მთავარ შეკითხვას არ პასუხობს, არ ირჯება იმისათვის, რომ მკითხველს რამე დაუმტკიცოს ან აუხსნას, ამიტომ მაშინაც კი, როცა მოთხრობა სრულდება, ამბავი გრძელდება: ჩვენ ფიქრს განვაგრძობთ, ნამდვილად ის კოღო მოკლეს თუ არა, თუკი ქრისტე აღდგა მკვდრეთით, იქნებ კოღოსაც შეუძლია აღდგომა, იახსარმა შეძლო თუ არა დევის დამარცხება, თეთრმა გველმა ვის გაუზიარა სიბრძნე, ტამაშიროს თუ ლეილას… შეკითხვები იმდენად ბევრია, რომ სათაურიც კი ირონიული ჩანს, რადგან ეს ვერ იქნება ყოველი ამბის დასასრული. ეს მხოლოდ დასასრულზე მინიშნებაა.
ამბავს ხშირად ვახსენებ, რაც არც ლექსიკური სიმწირის ბრალია და არც კრებულის სათაურის, არამედ მხოლოდ იმის, რომ ამ ტექსტებში განსაკუთრებული ადგილები და ადამიანები კი არა, ამბებია. პერსონაჟებით ავტორის დაინტერესებაც თითქოს ერთმა კონკრეტულმა მოვლენამ გამოიწვია, მათი ცხოვრება მანამდე და შემდეგ – არ არსებობს. ისინი ცოცხლობენ მხოლოდ რამდენიმე საათის განმავლობაში, როცა რაღაც ხდება, ამიტომაც ვიცით თითქმის არაფერი ან ძალიან ცოტა მათ წარსულსა და მომავალზე და, ძირითადად, მხოლოდ ის, რაც უშუალოდ უკავშირდება ამბავს. აქედან გამომდინარე, მინდია არაბულის მთხრობელები ერთგვარი „გეითკიპერები“ არიან, არასრულ ინფორმაციას გვაწვდიან და თავად წყვეტენ, ამბის რომელი ნაწილი გააშუქონ, ისევე როგორც იმას, თუ რა „მოგვასმენინონ“ დიალოგიდან, რომლის ყველაზე ხშირი ფუნქციაც ტექსტებში იუმორნარევი კონტრასტების ჩვენებაა. ასეთი კონტრასტების მაგალითებია: დიალოგი ბერებისა, რომელთა ნაწილსაც ნაჭუჭის გახსნა უნდა, ნაწილს კი – არა, სოფლის მოსახლეობისა და მერის საუბარი (ერთი რაციონალურად ცდილობს საკითხის გადაჭრას, როცა მეორე ცრურწმენებითა და უსაფუძვლო ვარაუდებითაა შეპყრობილი), ტამაშიროს ლინგვისტური თავგადასავალი საქართველოს კუთხეებში მოგზაურობისას და, რა თქმა უნდა, დათოს მეტყველება (როცა თანასოფლელებს ესაუბრება, დიალექტით მეტყველებს, ხოლო გადამღებ ჯგუფთან საუბრისას რადიკალურად ცვლის ენას).
ამბების მნიშვნელობისა და მთხრობლის ბუნებიდან გამომდინარე, შეგვიძლია, ტექსტში ე.წ „ცარიელი ადგილებიც“ ვიპოვოთ.
რა თქმა უნდა, ტექსტში გვაქვს ფარული დირექტივები, რომლებსაც ჭეშმარიტებისკენ მივყავართ (როგორც, მაგალითად, ბავშვობის მოგონებაა მამა ანდრიას შემთხვევაში ან ის საეჭვო გარემოება, რომ დეა უბრალოდ ყბაზე ანიშნებს და დანამდვილებით არ ვიცით, ტამაშიროს სიტყვები უთარგმნელადაც ესმის თუ არა), მაგრამ სათქმელი არასდროსაა ისე აშკარა, რომ რამეში დარწმუნებულები ვიყოთ. ასე რომ, შეკუმშული თხრობა, რომელსაც ავტორი მოთხრობებში იყენებს, მკითხველს ინტერპრეტაციის განსაკუთრებით დიდ შესაძლებლობას აძლევს.
გმირები და მკითხველები რეალურისა და ირეალურის მიჯნაზე
ერთი შეხედვით, უცნაურიც კია, როგორ მოიყარეს ერთ წიგნში თავი ამდენად განსხვავებულმა პერსონაჟებმა, მაგრამ მთხრობლის უცვლელი ტონი, ფარული ირონია და შესაძლებლისა და შეუძლებლის ზღვარზე სიარული ყველა მათგანს აერთიანებს. მოთხრობები თითქოს იერარქიულადაა დალაგებული, მათი რეალურობის მიხედვით – ნაკლებად დამაჯერებელი რეალობიდან ყველაზე დაუჯერებლისკენ და რაც უფრო ვუახლოვდებით დასასრულს, მით უფრო ცოცხალი ხდება ყველაფერი. ჯერ თავკომბალა ახელს თვალებს, მერე მომავალში გადავდივართ, სადაც კოსმოსური ეპარქიის არსებობა შესაძლოა ტექნოლოგიური პროგრესით აიხსნას, მერე კი საერთოდ ვწყვეტთ ახსნას, რადგან ჩვენ თვალწინ ხან თეთრი გველი იკლაკნება, ხან იახსარის ლახტის მოქნევის ხმა ისმის, ხან კი გვავიწყდება, რისი თქმა გვინდოდა, რადგან სიტყვები აღარ გვაქვს.
რა საჭიროა ყოველი ამბის დასრულება?
„ნიუ-იორკულ ტრილოგიაში“ გვხვდება ერთი არაჩვეულებრივი პერსონაჟი, რომელმაც ახალი ენის შექმნა განიზრახა. მას უნდა, გამოიგონოს „ენა, რომელიც ბოლოს და ბოლოს ჩვენს სათქმელს იტყვის“, რაც იმიტომ გახდა აუცილებელი, რომ „ახლანდელმა სიტყვებმა სამყაროსთან კავშირი დაკარგა. როცა მთლიანობა არსებობდა, ადამიანმა იცოდა, რომ მისი სიტყვები ამ მთლიანობას გამოხატავდა. მაგრამ თანდათან სიტყვები საგნებს ჩამოშორდა. ჩვენ ისევ იმავე სიტყვებით კი ვმეტყველებთ, მაგრამ ახალ რეალობაში მათი ადგილი აღარ არის“. ერთი შეხედვით, ბოლო მოთხრობის (რომლის სახელიც ჰქვია მთლიან კრებულს) მთავარი გმირიც მსგავსი პრობლემის წინაშე დგას. ეს ერთადერთი შემთხვევაა, როცა პირველ პირს იყენებს ავტორი და საუბარს არა ამბავზე, არამედ ენაზე იწყებს, რომელიც სიტყვებისგან ცარიელდება. განსხვავებით პოლ ოსტერის ტრილოგიისგან, სიტყვებსა და საგნებს შორის აქ იმდენად მჭიდრო კავშირია, რომ ერთის გაქრობა მეორის გაუჩინარებასაც იწვევს, ამიტომ სიტყვების დავიწყება სამყაროს ფრაგმენტულობის ან სიტყვებისა და საგნების გაუცხოების ჩვენების განზრახვით ვერ აიხსნება.
მაშინ რატომ ივიწყებს სიტყვებს ავტორი? ან თუკი ივიწყებს, მოთხრობის დასასრულშივე რატომ იწყებს მათ გახსენებას?
თუკი ამ კითხვას ძალიან ზოგად პასუხს გავცემთ, რუშდის სიტყვები დაგვეხმარება: „ჩვენ, ყველანი, ჩვენივე სოლიფსისტური ნარატივის ტყვეობაში ვცხოვრობთ, როგორც ყველა ოჯახი თავისი ისტორიითაა შეპყრობილი, ყველა საზოგადოება საკუთარ ლეგენდებშია ჩაკეტილი, ყველა ერი ისტორიის კონკრეტული ვერსიის მსხვერპლია“. იქნებ ავტორის მიზანი ძველი, ნორმატიული ტექსტების დავიწყება და ახალი ნარატივების შექმნაა, სადაც ტრადიციულ ამბებში ახალ პერსონაჟებს აღმოაჩენს, საუკუნოვან მისტერიებს გააცოცხლებს და ამას ისე გააკეთებს, რომ საქართველოდან, როგორც ლიტერატურული ლოკაციიდან, გასვლა არ დასჭირდება? ამის მაგალითია ქართველებისთვის ეროვნული სიმბოლოს, ვაზის გენეალოგიასთან დაკავშირება და მერე ამ კავშირის სენტიმენტალურობის გაქარწყლება მოთხრობის კომიკური დასასრულით. თუმცა, იქნებ ვაზზე მინიშნება არა ნაციონალური თემატიკის შემოტანა, არამედ გიორგი ლეონიძის მოთხრობის, კიდევ ერთი ტრადიციული ნარატივის, „ჩირიკი და ჩიკოტელას“ გადათამაშებაა (თუ გავითვალისწინებთ მთავარი პერსონაჟების იდენტურ ურთიერთობებს და იმას, რომ ორივე მოთხრობაში ფიგურირებს ვენახები, როგორც კონფლიქტის მიზეზი). ისიც შესაძლოა, რომ ლიტერატურული ტექსტების სათარგმნ აუდიოსისტემაში ჩანერგვა მათი გაცოცხლებისა და გადარჩენის საშუალებადაც ესახება ავტორს.
თუ ასეა, მაშინ მომდევნო მოთხრობები, რომლებიც „ყოველი ამბის დასასრულის“ შემდეგ დაიწერება, სწორედ ამ ხაზს უნდა გაჰყვეს: კონკრეტული ვერსიების ნაცვლად ახალი ამბები უნდა შემოგვთავაზოს, ხოლო იმ წარმოდგენებისგან, რომლებშიც ჩაკეტილები ვართ, ისე გაგვათავისუფლოს, რომ თავად ამ წარმოდგენების რაობის შეცვლა არ სცადოს.
როგორც აგური მამა ანდრიას ეზოში, რთულია, მიხვდე, საიდან „ჩამოვარდა“ ეს ამბები ქართულ სოციალურ რეალობაში, რადგან არცერთ კედელს არ ერგება, მაგრამ, სინამდვილეში, თემატური მრავალფეროვნება, ნაცნობ საფუძვლებზე დაშენებული უცნობი სიუჟეტები და ჩვენი რეალობიდან აღებული, ლამის არქეტიპული პერსონაჟების რეინკარნაცია ამ მოთხრობების კრებულის წაკითხვას მოგზაურობად აქცევს, მოგზაურობად ალტერნატიულ საქართველოში, რომლის შესახებაც წერა შეიძლება მხოლოდ იმ სიტყვებით, რომლებიც ყოველი ამბის დასრულების შემდეგ გვახსენდება.
© არილი