მეცნიერი და ფილოლოგი ნინო ფირცხალავა თავისი ცხოვრების წიგნების შესახებ გვიამბობს:
კითხვის პირველი მოგონება
ვერაფრით ვიხსენებ, პირველად რა წავიკითხე. სამაგიეროდ მშვენივრად მახსოვს, როგორ მიკითხავდა დედაჩემი. ოღონდ აქაც მიჭირს გამიჯვნა, რა მოვისმინე მისგან ზეპირად მოთხრობილი და რა – წაკითხული. ახლა ეს ზღვარი რაღაცნაირად გაბუნდოვნებული, წაშლილია და ზუსტად ვეღარც ვიტყვი, რა გზით მოდიოდა ჩემამდე საინტერესო ამბავი. მთავარი ხომ ამბის მოსმენა იყო. ამ მოსმენილ ამბებში კი, ცხადია, ძმები გრიმების ზღაპრებს გამორჩეული ადგილი ეჭირა.
ბავშვობის საყვარელი წიგნი
ბავშვობის ერთ-ერთი ყველაზე საყვარელი წიგნი „პინოქიოს თავგადასავალი იყო“. 60-იანი წლების ქართულ თარგმანში ამ „ხის კაცუნას“ სწორედაც პინოქიო ერქვა და არა პინოკიო, როგორც უახლეს ქართულ ვერსიაში. არანაკლებ მიყვარდა „ჩიპოლინოს თავგადასავალი“. ეს წიგნი იმითაცაა ჩემთვის დაუვიწყარი, რომ მას შემდეგ, რაც დედაჩემს ერთი სამჯერ მაინც წავაკითხე და გვარიანად მოვაბეზრე თავი, იძულებული გავხდი საკუთარი თავისთვის თავად მიმეხედა და დიდი ვაივაგლახით დამოუკიდებლად წამეკითხა ეს მოზრდილი წიგნი. დაბეჯითებით ვერ ვიტყვი, ეს იყო თუ არა პირველი წიგნი, რომელიც წავიკითხე, მაგრამ ერთ-ერთი პირველი ნამდვილად იყო. დღემდე მახსოვს თავისუფლების ის სასიამოვნო შეგრძნება, რომ აღარავისზე აღარ ვიყავი დამოკიდებული და აღარც ხვეწნა-ვედრება მჭირდებოდა, ვინმეს ჩემთვის სამადლოდ საკითხავად რომ მოეცალა.
ბავშვობის წლებს უკავშირდება სიმღერით ნათქვამი ამბით გატაცებაც. ამას საოპერო დადგმების ფეერიულ გარემოსაც ვუმადლი. თუმცა საშინლად განვიცდიდი, რომ აიდასაც, ტოსკასაც და რიგოლეტოსაც ტრაგიკული აღსასრული ეწერა. ყოველი სპექტაკლის წინ გულის კუნჭულში ამაო იმედი მქონდა, რომ დღეს „კარმენს“ ან „დაისს“ დასასრული ბედნიერი ექნებოდა. ერთადერთი „ქეთო და კოტეს“ ან „სევილიელი დალაქის“ შემთხვევაში ვიცოდი, რომ შემეძლო, არ მეღელვა სევდიანი ფინალის გამო. მახსოვს, როგორი აღფრთოვანებული დავრჩი, როცა ამ ორ მხიარულ საოპერო დადგმას დონიცეტის „დონ პასკუალეც“ დაემატა. ალბათ ერთი ხუთჯერ წავაყვანინე თავი ამ სპექტაკლზე. ცოტა მოგვიანებით ჩვენს სახლში 1968 წელს ლენინგრადში გამოცემული წიგნი გაჩნდა სიმღერით ნათქვამი ამბების შესახებ, რომელსაც „100 ოპერა“ (100 Oпер) ერქვა და მასში, საგულდაგულოდ შერჩეული 100 კლასიკური ოპერის შექმნის ისტორიის გარდა, მათი სიუჟეტიც იყო მოთხრობილი. დიდი ენთუზიაზმით ვკითხულობდი ამ სიუჟეტებს.
წიგნი, რომელმაც მოზარდობის წლებში შემცვალა
მოზარდობის წლებს უკავშირდება ევროპული ლიტერატურის უმეტესად რუსულენოვანი გამოცემები, რომელთა მრავალტომეულები ასე თავმომწონედ ჩალაგებულიყო 70-იანი წლების მრავალი თბილისური ოჯახის წიგნის თაროებზე. ბალზაკის, ზოლას თუ დიკენსის სიმწრით მოპოვებული ტომეულებით ჩვენი ბიბლიოთეკაც იყო დამშვენებული. სულ მალე მივხვდი, რომ ამ სრული გამოცემების ასათვისებლად საუკეთესო დრო და პირობები ავადმყოფობა იყო. ავად კი არცთუ იშვიათად ვხდებოდი. ცოდვა გამხელილი სჯობს და, ხშირად ხელსაც შევაშველებდი, ანგინა ან სურდო რომ არ „მომშორებოდა“ იმაზე ადრე, ვიდრე მორიგ წიგნს ჩავათავებდი; არც დაბალი სიცხის თანხლებით ხველა იყო ურიგო საბაბი სახლში დასარჩენად. მთელი მაქინაციური სქემები იყო შემუშავებული, გვარიანად დრამატიზებული მსუბუქი გაციების ფონზე, ჩეხოვის ან ფლობერის ტომეულების ხელშეუშლელად საკითხავად.
ამავე პერიოდში წავიკითხე პირველად მიხეილ ჯავახიშვილი და მისი გასაოცარი პროზით სრულიად გაოგნებულს, მომიწია, „ავადმყოფობის“ დროითი ინტერვალების გასახანგრძლივებლად ახალ-ახალი სტრატეგიული გეგმების შემუშავება. მართლაც, მივდექი და თითქმის ყველაფერი გადავიკითხე, რაც სახლში გვქონდა.
მოზარდობის წლებს, ანუ სკოლის დამამთავრებელ პერიოდს 70-იანების პირველ ნახევარში, უკავშირდება იმ დროს ასე პოპულარული და ასე ძნელად ხელმისაწვდომი ჟურნალი, რომელსაც შემოკლებით ინასტრანკად მოვიხსენიებდით. ხელიდან ხელში გადადიოდა ნომრები თანამედროვე უცხოური ლიტერატურის შედევრებით. მეც თვეობით მოთმინებით ვუცდიდი ჩემს რიგს, ფოლკნერის „ხმაური და მძვინვარება“ ან აირის მერდოკის „შავი პრინცი“ რომ წამეკითხა.
მწერალი, რომელმაც ჩემი შეხედულებები შეცვლა
მე თითოეული ის მწერალი უფრო მახსოვს, ვინც მისი მშობლიური ენის სტიქიაში შემიძღვა და იმ ჯადოსნურ სამყაროში საკუთარი სიტყვით გამიწია მეგზურობა. მახსოვს ყველა ის უცხოენოვანი ტექსტი, რომელიც პირველად წავიკითხე დედანში. საქმე ისაა, რომ უცხოურ ლიტერატურას, ფრანგულს, ინგლისურს, ესპანურს თუ იტალიურს, თარგმანების მეშვეობით ვეცნობოდით. გერმანულენოვან ტექსტებს რაც შეეხება, დედანში მათი კითხვა საკმაოდ ადრეულ ასაკში დავიწყე. 60-70-იანი წლების თბილისში გერმანელი ქალები, უსაყვარლესი „ტანტეები“, დადიოდნენ ოჯახებში და ბავშვებს გერმანულის კერძო გაკვეთილებს უტარებდნენ. ასეთი ტანტე იულია მეც მყავდა და თითქმის ათი წელი მისი მოწაფე ვიყავი. თბილისის გერმანულ გიმნაზიაში განსწავლული ეს ლეგენდარული ტანტეები, როგორც ენის ცოცხალი მატარებლები, მხოლოდ სალაპარაკო გერმანულს კი არ გვასწავლიდნენ, არამედ თავის მშობლიურ ლიტერატურაზე შეყვარებულები ვაიმარის კლასიკოსებს თუ რომანტიკოსებს დედანში გვაკითხებდნენ და გვაყვარებდნენ. თავად შვაბებს, საკუთარი რჩეული ჰყავდათ. ეს იყო მათი შვაბი თანამემამულე – შილერი. აღარც მახსოვს, ტანტე იულიას ხელში შილერის რამდენი დრამა და ბალადა წავიკითხე. დღესაც, როდესაც კანტიანელი შილერის სიყვარულის ფილოსოფიურ კონცეფციაზე ველაპარაკები სტუდენტებს, სულ ის ჩვენი მეცადინეობები მახსენდება მშობლებისეულ სახლში. მთავარი წიგნი კი, რომლის წაკითხვა გერმანულად, დამამთავრებელ კლასში, ძალიან დიდი ძალისხმევის ფასად მოვახერხე, იყო თომას მანის „ბუდენბროკები“. დიდხანს მოვუნდი კითხვას, გაძნელებული იყო ამ რთული ენით აგებული უგრძესი, ჩახლართული წინადადებების ლაბირინთში გზის გაგნება. სამაგიეროდ, ეს რაღაც გარდამტეხი მომენტი იყო, რის შემდეგაც მივხვდი, რომ ნებისმიერი სირთულის გერმანულ ტექსტს გავუმკლავდებოდი. თითქმის ამავე დროს დავიწყე რუსულად კითხვაც და ამ ენაში შეღწევის გარდამტეხ მომენტად ჩემთვის ალბათ ტოლსტოის „ანა კარენინა“ იქცა.
ფრანგულენოვან ლიტერატურასთან გაშინაურებას 23-ე სკოლას ვუმადლი. იმხანად ეს იყო ერთადერთი სკოლა გაძლიერებული ფრანგულით და ამ ენის შესანიშნავი მასწავლებლებით, რომლებიც დიდი ენთუზიაზმით გვასწავლიდნენ ფრანგული ლიტერატურის ისტორიას „როლანდის სიმღერიდან“ მოყოლებული, ვიდრე ბოდლერისა და რემბოს პოეზიით ან როჟე მარტინ დიუ გარის „ტიბოს ოჯახით“ დამთავრებული. ცხადია, ტექსტები, რომლებსაც გვაკითხებდნენ, მნიშვნელოვანწილად ადაპტირებული იყო. ფრანგი ავტორის პირველი არაადაპტირებული ტექსტი კი, რომელიც დამოუკიდებლად წავიკითხე, იყო ანდრე მორუას მოთხრობების კრებული. ამიტომ ამ მწერლის მიმართ დღემდე განსაკუთრებული, მადლიერებით სავსე დამოკიდებულება მაქვს. ასპირანტურაში სწავლის პერიოდში ნუნუ ქადეიშვილის წყალობით კიდევ ბევრი ფრანგულენოვანი ნაწარმოები წავიკითხე დედანში, ვიდრე მოგვიანებით პრუსტის რომანთა ციკლს არ მივადექი. მრავალი, მრავალი თვის განმავლობაში ეს იყო ქანცგამწყვეტი ჭიდილი პრუსტისეულ ენობრივ სტიქიასთან. ამ მომქანცველი ორთაბრძოლის მთავარი ჯილდო კი იყო იმ შიშის დაძლევა, რასაც იწვევს იმ რთული უცხოენოვანი ტექსტის დედანთან შეხება, რომლის ენასთან თავს ბოლომდე გაშინაურებულად ვერ გრძნობ. აქაც განმეორდა ის სასიამოვნო განცდა, რაც მანამდე გერმანულის ან რუსულის მიმართ გამიჩნდა თომას მანის და ტოლსტოის წყალობით. ამ ტიპის ტექსტის ორიგინალში წაკითხვა და დაძლევა გარწმუნებს იმაში, რომ თუნდაც არ გესმოდეს ცალკეული სიტყვები, რასაც ლექსიკონის დახმარებით იოლად მოევლება, მაინც მოახერხებ ენის წიაღში შეღწევას და მისი განუმეორებელი მელოდიის აღქმას.
ინგლისურენოვან ლიტერატურას რაც შეეხება, შეიძლება ითქვას, რომ აბსოლუტური ავტოდიდაქტი ვარ, რადგან ინგლისური საგანგებოდ არსად და არავისთან არ მისწავლია. მოვიშველიე ფრანგულ-გერმანულის ცოდნა და ჩემით დავიწყე პატარ-პატარა ტექსტების კითხვა; ვიდრე ერთ მშვენიერ დღეს ლექსიკონ მომარჯვებული სრულიად თავზეხელაღებულად არ მივადექი ოსკარ უაილდის „დორიან გრეის პორტრეტს“. ამ რომანმა შემაგულიანა და წამაქეზა, რომ გამბედაობა მომეკრიბა და მოგვიანებით არაერთი ინგლისურენოვანი ავტორის ნაწერს გავცნობოდი დედანში. თუმცა, ალბათ იმის გამო, რომ ჯოისისეული „ულისეს“ ვირტუოზულ ენობრივ თამაშს მხოლოდ გერმანული თარგმანის მეშვეობით ვეზიარე და დღემდე ვერ გამიბედავს ორიგინალისკენ გახედვაც კი, ნამდვილად ვერ ვიტყვი, რომ ინგლისურენოვან სამყაროში ისევე უშფოთველად და შინაურულად ვგრძნობ თავს, როგორც, ვთქვათ, გერმანულ ან რუსულ, ან თუნდაც ფრანგულენოვან ლიტერატურაში.
წიგნი, რომელმაც წერის სურვილი გამიჩინა
ალბათ, უფრო მართებული იქნებოდა, თუკი ვიტყოდი, წიგნი, რომელმაც წიგნის შესახებ წერის სურვილი გამიჩინა, იყო ჟან ანუის „ანტიგონე“. თბილისის უნივერსიტეტში, სადაც გერმანიაში წასვლამდე ორი წლის განმავლობაში ვსწავლობდი დასავლეთ ევროპის ფაკულტეტზე, ამ პიესის შესახებ სტუდენტურ კონფერენციაზე წაკითხული მოხსენება შეიძლება ჩაითვალოს წიგნის შესახებ წერის ჩემს პირველ მცდელობად.
წიგნი ან ავტორი, რომელსაც ვუბრუნდები
საკმაოდ მრავალრიცხოვანია ასეთი წიგნების ნუსხა. საქმე ისაა, რომ ყოველ სემესტრში რამდენიმე კურსის წაკითხვა მიწევს და როგორც წესი, ყოველი ლექციის წინ უკვე ასჯერ წაკითხულ განსახილველ ტექსტს ხელახლა ვკითხულობ. საბედნიეროდ, „რეპერტუარში” ძირითადად იმ ავტორთა ტექსტებია შეტანილი, რომლებიც განსაკუთრებით მიყვარს და სიამოვნებით ვუბრუნდები. მაგალითად, დიდროს „რამოს ძმისწულს“ თუ ჰოფმანის „პატარა ცახესს“, ჯოზეფ კონრადის „წყვდიადის გულს“ თუ სარტრის “ბუზებს“, ანდა მაქს ფრიშის „ჰომო ფაბერს“ თუ სადეყ ჰედაიათის „ბრმა ბუს“. ცხადია, შიგადაშიგ ამ ჩამონათვალში ისეთი ტექსტებიც გამოერევა, მე თავად დიდად რომ არ მიყვარს, მაგრამ ვინაიდან ლიტერატურულ-კულტურული კანონის კონტექსტში მათ მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია, ვთვლი, რომ მომავალ ლიტერატურათმცოდნეებს ისინი აუცილებლად უნდა გავაცნო.
წიგნი ან ავტორი, რომელსაც აღარასოდეს დავუბრუნდები
ალბათ გამიჭირდებოდა დღეს რომენ როლანის „ჟან კრისტოფის“ ან ანა ზეგერსის გარკვეული ნაწარმოებების ხელახლა წაკითხვა. გარდა ამისა, რამდენჯერმე მომიწია სხვადასხვა ლიტერატურული კონკურსის ჟიურის წევრობა და ცხადია, ყოველ ჯერზე ყველა ტექსტი პატიოსნად წავიკითხე. ამ წიგნების დიდი ნაწილი მართლაც კარგია და მათი გაცნობა დღემდე ძალიან მადგება გარკვეულ ლიტერატურულ პრობლემატიკაზე მუშაობისას; მაგრამ ამასთანავე არის ტექსტები, რომლებიც ვალდებულების გამო წავიკითხე და მათ ალბათ აღარ მივუბრუნდები.
წიგნი, რომელიც მოგვიანებით აღმოვაჩინე
ქართული ლიტერატურიდან ეს, ალბათ პირველ რიგში, ჩემი თაობის ნებისმიერი ქართველისთვის სკოლის მერხიდან ასე კარგად ნაცნობი, ლავრენტი არდაზიანის „სოლომონ ისაკიჩ მეჯღანუაშვილია“, რომლის ხელახლა გადაკითხვა მომიწია გერმანელ კოლეგებთან ერთად ერთ პროექტზე მუშაობისას. გერმანელების ჩარლზ დიკენსად აღიარებული გუსტავ ფრაიტაგის ცნობილ რომანთან, „დებეტი და კრედიტი“, შედარებისას არდაზიანის ამ ტექსტის კიდევ ერთხელ, უკვე ზრდასრული ადამიანის თვალით წაკითხვამ, დამარწმუნა, რომ ეს მართლაც შესანიშნავი წიგნი ტოლს არ უდებს მისი ეპოქის ცნობილ ევროპულ ლიტერატურულ ნიმუშებს.
პერსონაჟი, რომელთანაც საკუთარ თავს ვაიგივებ
გამიძნელდება ერთი რომელიმე პერსონაჟის დასახელება, რომელთანაც თავს ვაიგივებ. თუმცა გამორჩეული დამოკიდებულება მაქვს ცნობილ პერსონაჟთა იმ გალერეასთან, რომლებიც სულ სხვადასხვა ეპოქაში დაიბადნენ, მაგრამ შუქის მარადიული მაძიებლობის ერთ იდეას განასახიერებენ პარციფალიდან მოყოლებული, ვიდრე ჰამლეტამდე და ფაუსტამდე ან ჰანს კასტორპამდე.
ცნობილი წიგნი ან ავტორი, რომელიც არ მიყვარს
ასეთი ბევრი არაა, მაგრამ ყველაზე უცნაურ აკვიატებულ ახირებად ალბათ მეოცე საუკუნის ერთ-ერთ საუკეთესო რომანად აღიარებული სელინჯერისეული წიგნის, „თამაში ჭვავის ყანაში“, არსიყვარული გამოიყურება.
წიგნები, რომლებიც ვერ დავასრულე
ამ კითხვაზე უკვე წინა პასუხშია პასუხი. ეს ის შემთხვევაა, როცა თეორიულად მშვენივრად იცი, რომ ახალგაზრდობიდან მოყოლებული შენი ცხოვრების სხვადასხვა პერიოდში ამერიკული ლიტერატურის კლასიკად და შედევრად გაცხადებული წიგნი გეჭირა ხელში, რომელიც ბოლომდე ვერც ერთხელ ვერ ჩაიკითხე. თეორიულად ისიც იცი, რომ რომანი, რომლის გამოცემის მომენტიდან 65 მილიონი ეგზემპლარია გაყიდული, რომელმაც ახალგაზრდობის მთელ თაობებზე მოახდინა უდიდესი ზეგავლენა და მსოფლიოს უმეტეს ენებზეა თარგმნილი, შენთვის თითქმის აუხსნელი მიზეზით ძნელი წასაკითხი შეიქნა.
ბოლო წიგნი, რომელიც შევიძინე
ბოლო დროს წიგნის მაღაზიაში ძირითადად ქართველი ავტორების წიგნებს ვყიდულობ. უცხოურ გამოცემებს უმეტესად ელექტრონული ვერსიების სახით ვყიდულობ. ბოლო წიგნი, რომელიც შევიძინე, იყო აკა მორჩილაძის „კუპიდონი კრემლის კედელთან“.
წიგნი, რომელსაც ახლა ვკითხულობ
ახლა ვკითხულობ ნაბოკოვის „ლექციებს საზღვარგარეთულ ლიტერატურაზე“ (Лекции по зарубежной литературе -ელექტრონულ ვერსიას რუსულად) და იუვალ ნოახ ჰარარის წიგნს “21 გაკვეთილი XXI საუკუნისთვის“, რომელიც გერმანელმა მეგობარმა მაჩუქა.
წიგნი ან ავტორი, რომლის თარგმნასაც ვისურვებდი
პირველ რიგში, ვისურვებდი გოეთეს „დასავლურ-აღმოსავლური დავანის“ თარგმნას და ჩემს მეგობარ მთარგმნელ პოეტებს მოვაბეზრე კიდეც თავი დაუსრულებელი ხვეწნა-მუდარით, რომ ამ ტექსტს მოკიდონ ხელი. ნამდვილად დიდ საქმეს გააკეთებენ. ასევე ვისურვებდი, რომ ითარგმნოს ინგებორგ ბახმანის რიგი მოთხრობები.
წიგნი, რომლის წაკითხვასაც ამ ინტერვიუს მკითხველს ვურჩევ
ამ ინტერვიუს მკითხველს ვურჩევდი გიუნტერ გრასის „თუნუქის დოლისა“ და ჯონათან საფრან ფოერის „უსაშველოდ ხმამაღლა და წარმოუდგენლად ახლოს“ წაკითხვას. ჩემთვის ორივე ნაწარმოები ძალიან საინტერესოა, როგორც ტრადიციულ აღზრდის რომანზე, ანუ „ბილდუნგსრომანზე“ პოსტმოდერნული რეაქცია.
© არილი