ჩემს მეგობარ პაატა შამუგიას მიაჩნია, რომ ნებისმიერი ღირებული ლიტერატურული ტექსტი ბიბლიის გაგრძელებაა… ხოლო ვის შეიძლება დღეს ეწოდოს „პოეტი“? ან ჩაითვლებოდა თუ არა ემპედოკლე ჩვენს დროში პოეტად? ამ და სხვა შეკითხვვებზე პასუხს ინტერვიუში ნახავთ. გარდა ბევრ საკითხში მოსაზრებათა თანხვედრისა, მე და პაატას ერთი მნიშვნელოვანი მომენტიც გვაერთიანებს, ის აფხაზეთიდან დევნილია, მე – სამაჩაბლოდან. იგი არ წერს მხოლოდ სპონტანური და ირაციონალური აღძვრებით, მის ნაწარმოებებში შეიმჩნევა ღრმა ირონიული რეფლექსია რიგ ფილოსოფიურ, რელიგიურ, პოლიტიკურ და სოციალურ საკითხებზე. ზოგჯერ პოეტურ სატირასაც მიმართავს, რითაც რამდენჯერმე შეძლო ჩვენი მთვლემარე საზოგადოების გამოფხიზლება და მწყობრიდან გამოყვანა, რაც, უდავოდ, მის კარგ ალღოზე, დახვეწილ გემოვნებასა და გონივრულ მიზანდასახულობაზე მეტყველებს. მას ექვსი წიგნი აქვს გამოცემული და ექვსიდან ორმა პოეტურმა კრებულმა ლიტერატურული პრემია „საბა“ მოუტანა.
როდესაც ლიტერატურულმა ჟურნალმა „არილმა“ პაატასთან გასაუბრება შემომთავაზა, სიამოვნებით დავთანხმდი, რადგან, როგორც დოსტოევსკი გვეუბნება, „ჭკვიან ადამიანთან საუბარი ყოველთვის საინტერესოა“.
პაატა, მოდი საუბარი პოეზიის (პოეტის) სოციალურ როლზე დავიწყოთ. ფრანგი პოეტი ბლეზ სანდრარი დანანებით აღნიშნავდა, რომ პლატონმა პოეტს მოქალაქეობის უფლება არ მიანიჭა, დღეს როგორი მოქალაქეები არიან პოეტები, ღირს მათი ქვეყნიდან გაძევება, როგორც, ვთქვათ, ბროდსკი გააძევეს საბჭოთა კავშირიდან? რა მაგალითს აძლევენ მოქალაქეებს, აქვთ გავლენა საზოგადოებრივ ცხოვრებაზე თუ ეგ უკვე ჩავლილი ამბავია?
დღეს პოეტის გავლენა მხოლოდ სპეციფიკურ სფეროებშია შემორჩენილი. არის ისეთი უცნაური ადგილები, სადაც პოეტი და პოეზია ზემოქმედებს. ახლა ორი ასეთი, ერთი შეხედვით, უცნაური „ადგილი“ მახსენდება: თეორიული ფიზიკა და ტერორისტული ორგანიზაცია. მიჩიო კაკუს მოსმენა მიყვარს – პოეტური ენით მეტყველებს, მისი ნებისმიერი მაგალითი ძლიერი პოეტური მეტაფორითაა გამყარებული, სამყაროს შესაცნობად პოეტურ მედიუმებს იყენებს და არა სქემატურ სამეცნიერო ენას. მეორე მხრივ, აჰლამ ალ-ნასრი იყო ISIS-ის სუპერვარსკვლავი, რომელიც უშუალოდ ტერორისტებში ღვთაებრივი ავტორიტეტით სარგებლობდა. წიგნიც აქვს დაწერილი, რომელიც რადიკალებში ხელიდან ხელში გადადიოდა. ომონიმურ პოეზიას წერდა (ახლაც წერს), თუმცა არც ისე ნიჭიერად. ზოგადად, აღმოსავლური ტრადიციისთვის პოეზია მხოლოდ ესთეტიკური ფაქტორი არასოდეს ყოფილა, მას მძლავრი სოციალური, პოლიტიკური და რელიგიური მისიაც ჰქონდა. შაჰები რომ წუწკები იყვნენ, ეგეთი უნდა, მაგრამ თავის დროზე შაჰი ფირდოუსის თითო სტროფში თითო ოქროს იხდიდა.
მაგრამ ეს ცალკეული მაგალითები მხოლოდ გამონაკლისებია და საერთო ფონს ვერ გვიმკაფიოებს. იმისთვის, რომ გავიგოთ რა გავლენა აქვს პოეტს, ჯერ უნდა გავერკვეთ, ვინ არის პოეტი. პასუხია: არავინ. ის ოდისევსური „არავინ“, რომელიც დროის ციკლოპს (კონიუნქტურას ან ბაზრის ტრენდს) უნდა დაუსხლტეს და ცხვრის ფარას (შიშებსა და კომპლექსებს) ამოფარებული უნდა გავიდეს სამშვიდობოს. მაგრამ ოდისევსისგან განსხვავებით, პოეტი ვერასოდეს გავა სამშვიდობოს, ვერ გადარჩება და ამ ვერგადარჩენაში ვხედავ პოეზიის განწირულ და ლამაზ მისიას. ახლა დავფიქრდი და (სპოილერი!) ჩემს მომავალ კრებულს შეიძლება ამის გამოც ვარქმევ “არგადარჩენას“.
ჩვენ გაგვიმართლა ამ თვალსაზრისით, გვყავს ექსორიაში მყოფი თანამედროვე ქართველი პოეტი ზვიად რატიანი. რაზე მეტყველებს ის, რომ ძვ. წ. IV სკ.-ში გაჩენილ პლატონურ იდეას ჩვენმა სახელმწიფომ 21-ე საუკუნეში შეასხა ხორცი?
რატიანის შემთხვევა ამ ხელისუფლების ერთ-ერთი ლაქაა სხვა მრავალ ლაქათა შორის. ყოველ შემთხვევაში, მაშინ ზუსტად შევიგრძენი, რაზე იყო წამსვლელი სისტემა, საკუთარი მოძალადე წევრების გადასარჩენად. ცხადია, ზვიადი არ დაუსჯიათ პოეზიის გამო, მაგრამ ის დასაჯეს სწორედ იმ მოტივით, რა მოტივითაც პლატონს უნდოდა პოეტების გაყრა სახელმწიფოდან – ცუდ მოქალაქედ ყოფნის გამო. სახელმწიფოში, სადაც პოლიცია ქურთუკის ფერის გამო შეურაცხყოფას მოგაყენებს და ბონუსად, ხელბორკილდადებულს გცემს, ყველანი ვალდებულები ვართ ვიყოთ „ცუდი მოქალაქეები“.
შენი აზრით, პაატა ბურჭულაძე, პატრიარქის ხატით ხელში, ისევ დაფრინავს გლდანის თავზე, თუ ამ ლექსის დაწერის შემდეგ შეიცვალა რაღაც არსებითი ქართულ საზოგადოებაში?
ახლა სრულად აღმიდგა ეგ კადრი, როგორც მიასეირნებდა მსოფლიოში აღიარებული საოპერო ბასი ხატს ვერტმფრენით. შეუძლებელიც კი იყო, ეს არ გამხდარიყო ჩემი შთაგონების მიზეზი.
რაც უნდა იყოს, მე მჯერა ჩვენი ეროვნული ჰედონიზმის. ჰედონისტისთვის კი თეოკრატია არ არის საუკეთესო მოცემულობა, ამიტომ, თუ ასარჩევად იქნება საქმე, მას დიდი მხარდაჭერა აღარასოდეს ექნება ჩვენს საზოგადოებაში. მეორე მხრივ, ადამიანი სუსტი არსებაა, მას მუდმივად სჭირდება საყრდენი. შრომისგან, დაუსრულებელი პოლიტიკური და ეკონომიკური ქაოსისგან ბოლომდე გამოჭმული ადამიანები ეძებენ საყრდენს და ამ საყრდენის ილუზია მათ შესთავაზა ორგანიზებულმა რელიგიამ, კორუმპირებულმა ეპისკოპოსებმა, უბრალოდ, გარკვეული დროის მერე ისინი გაწირეს და მოისროლეს, თვითონ სუპერმდიდრები გახდნენ. აქ დაიწყო შინაგანი კონფლიქტი მრევლსა და სასულიერო პირებს შორის: როგორც გასეტი ამბობს, სოციალურ ერთობას ტაბუს ერთგვარობა იწვევს. ამ შემთხვევაში, დაირღვა სიმდიდრის ტაბუ, რომელიც მძიმე ცოდვად მიიჩნევა ქრისტიანულად. ნაპირის ერთ მხარეს დარჩა გაღატაკებული მრევლი და ნაპირის მეორე მხარეს – ძალიან მდიდარი სამღვდელოება. სხვა ტაბუც დაირღვა, მაგალითად, სექსუალური თავშეკავების. როგორც ირკვევა, ეპისკოპოსებს შესაშური ორგიებიც კი აქვთ.
ინტიმური რწმენიდან თუ გამოვალთ და ინსტრუმენტალიზებულ რელიგიას შევხედავთ, აქ უდავო ბოროტებას აღმოვაჩენთ, რომელიც სხვა აზრის მქონე ადამიანებს უბრალოდ აუქმებს. სწორედ ეს ინსტრუმენტალიზებული რელიგიაა ამ ქვეყნის პრობლემა. თუმცა, მაინც დასაწყისს მივუბრუნდები და ვიტყვი, რომ ჰედონიზმი უფრო ძლიერია ჩვენში, ვიდრე მისი საპირისპირო რამეები.
შენი პოეტური კრებულის „დაუჯდომელი“-ს, წაკითხვის დროს რელიგიური ადამიანი თუ არ დაჯდა, შეიძლება გული წაუვიდეს და წაიქცეს. ეს ხუმრობით, სერიოზულად თუ ვიტყვით, ამ კრებულში აშკარაა რელიგიური კონცეპტების დეკონსტრუქციისაკენ სწრაფვა. შეგიძლია გვითხრა, რა პერსპექტივიდან არის ეს საკითხები შენთვის საინტერესო?
რელიგია მაინტერესებს, როგორც დიალექტიკური თამაშის ნაწილი. თანაც, მე ვემხრობი იმ აზრს, რომ ნებისმიერი ლიტერატურული ტექსტი ბიბლიის გაგრძელებაა. ამ თვალსაზრისით, მე პოეტური ტრადიციის წრეში ვმოძრაობ. საერთოდაც, ჩემი საყვარელი მხატვრული ნაწარმოები იოანეს სახარებაა, საოცარი პოეტური ენერგიით დაწერილი დიდი ნაწარმოები.
„პოეტი“ – ამ სიტყვის გაგონება დღეს ბევრში ანაქრონისტულ, ირონიულ ასოცოაციებს აღძრავს. ზოგი საერთოდ გაურბის ამ სახელდებას და უფრო ნეიტრალური „ავტორი“ ურჩევნია. ერთმა ჩემმა მეგობარმა მითხრა, რომ უხერხულობას განიცდის, როდესაც „პოეტად“ მოიხსენიებენ. როგორ ფიქრობ, დღეს რა კონოტაციებით, რა შინაარსით არის დატვირთული ეს სიტყვა? მიგაჩნია, რომ ეს სიტყვა შენ აღგწერს და გამოგხატავს?
მგონი, შარშან იყო, ტვიტერზე ნოამ ჩომსკიმ დაწერა ჰოვარდ ზინის ფრაზა: „მათ აქვთ იარაღი, ჩვენ გვყავს პოეტები. შესაბამისად, ჩვენ გავიმარჯვებთ“. ჩომსკიც და მისგან ციტირებული ზინიც დიდი მოაზროვნეები არიან, მაგრამ პოეზიისათვის ასეთი ფორის მიცემა, მისთვის არგუმენტის ტვირთის აკიდება იმდენად განწირული ჟესტია, ბევრ რამეზე გაფიქრებს ადამიანს, მათ შორის იმაზე, რომ პოეზიის შექმნა ამ ეტაპზე ნიშნავს დასრულებულ რბოლაში მონაწილეობას.
მეორე მხრივ, რაღაც დროით მეც მქონდა ეგ განცდა, რომ, როგორც შენ აღნიშნე, პოეტი ანაქრონისტული განმარტება იყო და მოვითხოვდი, უკიდურეს შემთხვევაში, მწერალი ეწოდებინათ ჩემთვის, მაგრამ ვინც წერს, მას ასეთი ლინგვისტური ნიუანსების არ უნდა შეეშინდეს. პირიქით, რაღაც აზრით, გამოწვევაცაა, რომ ის, რაც ანაქრონიზმად მიიჩნევა, აქციო ცოცხალ აქტად და ამ აქტში ჩართო რაც შეიძლება მეტი ადამიანი.
ამჩნევ შენს გავლენას ახალგაზრდა პოეტებზე? მგონი ამისთვის თავადაც საკმაოდ ახალგაზრდა ხარ…
დღეს უკვე ახალგაზრდა პოეტის ცნებაც გადაიხედა. არტურ რემბომ 19 წლისამ დაწერა დასაწერი, მერე გალოთდა და არაფერიც აღარ დაუწერია. ახლა ეს შეუძლებელია იმიტომ, რომ თავად პოეზია შეიცვალა. ამ თვისობრივ ცვლილებაზე წერს სწორედ შენგან და ჩემგან ანონიმურად ნახსენები პოეტი (რომელშიც ორივემ ენცესბერგერი ვიგულისხმეთ). რაც შეეხება გავლენას, მგონია, რომ მე პირადად მაქვს ყველა პოეტის გავლენა, ვინც ოდესმე წამიკითხავს, ყველას მოუცია ჩემთვის საკვები, მცირე ნაპერწკალი მაინც აუნთია და ამ ნაპერწკლისგან მიცდია ცეცხლის დანთება. არ ვცდილობ ვიყო ყალბად თავმდაბალი, ძალიან კარგად მესმის, რომ არიან ახალგაზრდები, ვინც ჩემს ესთეტიკურ კოდებს იზიარებენ და იყენებენ კიდეც, თუმცა საბოლოოდ მაინც მოუწევთ მონახონ თავიანთი, სრულიად თავიანთი სათქმელი და ეს უმეტესად, ასეც იქნება.
თუ სწორად მახსოვს, ერთმა ჭკვიანმა ადამიანმა დათვალა კიდეც, რომ პოეზიას მთელს მსოფლიოში 1219 მკითხველი ჰყავს. როგორ ფიქრობ, ხომ არ შემცირდა ეს რიცხვი ჩვენს დროში, თუ ეს უნივერსალური რიცხვია და არც იკლებს და არც იმატებს? დღესაც კარგად ასრულებს პოეზია რეალობის ინტერპრეტაციის როლს? როგორი ხალხი კითხულობს დღეს თანამედროვე პოეზიას?
იმავე ჭკვიანმა ადამიანმა თქვა, რომ პოეზია მეცნიერების ინსტრუმენტებს შეირევდა, რაც იმას ნიშნავს, რომ მისი გაგება მოითხოვს გარკვეული მეთოდიკის დაუფლებას, როგორც ეს მეცნიერებაში ხდება. პოეტი აღარ სჯერდება მგრძნობელობაზე ექსკლუზივს და პედანტი მკვლევრის თვისებებს იძენს, ახლო მომავალში იგივე თვისებები დასჭირდება მკითხველსაც, რათა გაიგოს პოეზია. რაც შეეხება კითხვას, დღევანდელ ლიტმცოდნეობაში სიტყვა „თანამედროვეს“ ორი მნიშვნელობა აქვს – ქრონოლოგიური და იდეოლოგიური. როცა ლიტერატორი ამბობს „თანამედროვეს“, ის მეტწილად გულისხმობს იდეოლოგიურ შემადგენელს, ამიტომაც მგონია, რომ შენი კითხვა სწორედ ამ ასპექტს მოიცავს. დღეის პოეზია იდეოლოგიურად მემარცხენეა, მაშინაც კი თუ მას ლიბერტარიანელი წერს.
თანამედროვე პოეზიას ყველაზე აქტიურად კითხულობენ თავად თანამედროვე პოეტები, მკითხველებში არიან, ასევე, ლიტერატურის სპეციალისტები და ყველაზე მცირე ნაწილია „ჩვეულებრივი“ მკითხველი, რომელიც ავტორობაზე პრეტენზიას არ აცხადებს. თუმცა მე მაინც ეჭვი მაქვს, რომ პოეზიის მკითხველი ვინცაა, ჩუმად მაინც წერს თვითონაც.
როგორ შეიძლება დღეს პოეტი ესთეტიკურადაც და სემანტიკურადაც ადეკვატური იყოს დროის მიმართ?
თუ ვლაპარაკობთ კაზუისტურ პოეზიაზე, რომელიც კონკრეტულ, მიმდინარე დროში მოცემულ ფაქტს ეხმიანება ხოლმე (Occasional poetry – შემთხვევების პოეზიადაც შეიძლება ითარგმნოს), მაშინ ეს გარდაუვალია. ასეთია ეკა ქევანიშვილის ბევრი ლექსი, ნინო თარხნიშვილის შედარებით ნაკლები ლექსი, გიო ხასაიას ლექსები, მეც მაქვს რამდენიმე ასეთი. ეს მიმდინარეობა თანდათან ფეხს იკიდებს ქართულ რეალობაში (მიუხედავად იმისა, რომ შეიძლება თავად ავტორებმაც არ იცოდნენ ეს). ე.წ. კაზუისტური ლექსი, როგორც წესი, კონკრეტულ ფაქტზეა დამიზნებული, შესაბამისად, ცოცხლობს იმდენ ხანს, რამდენ ხანსაც ეს კონკრეტული ფაქტი იქნება ცოცხალი. ასეთი პოეტიკის შემთხვევაში შეგვიძლია ვილაპარაკოთ ესთეტიკური და სემანტიკური ადეკვატურობის გარდაუვალობაზე. ზოგადად კი, რატომ უნდა იყოს პოეტი ადეკვატური? მაგალითად, რუსთველი არ იყო ადეკვატური დროის და ესთეტიკის თვალსაზრისით, მის დროში სხვა რაღაცები მიიჩნეოდა ადეკვატურად, ამიტომაც შერისხა ეკლესიამ. არც უიტმენი იყო ადეკვატური, ამიტომაც გაგიჟდა სამწერლო ელიტა, როცა „ბალახის ფოთლები“ გამოვიდა და სულაც ჩემს საყვარელ კნუტ ჰამსუნს აწერინა სისულეები, რომ თითქოს უიტმენმა წერა საერთოდ არ იცოდა. ჯონ აპდაიკის „მუტლები“ ადეკვატურობიდან, ნორმირებულობიდან გასვლა იყო, რაკი სხეულებრივი საზღვრები წარმოგვიდგინა, როგორც კულტურული მესიჯი.
თუკი ჩვენ მოვითხოვთ, პოეტი იყოს ადეკვატური რომელიმე იდეის მიმართ, მაშინ მას ვთხოვთ იყოს ჭეშმარიტების მესაყვირე, რაც არ გამოვა არაფრით, ეს მისია არ აქვს პოეტს, არც არასდროს ჰქონია, ყოველთვის ხელოვნურად იყო მიწებებული ეს ტვირთი პოეტის რეპუტაციაზე. როგორც ჩემზე ჭკვიანმა თქვა დიდი ხნის წინ, კულტურა არსებობს იმისთვის, რომ ჭეშმარიტებისგან გვიხსნას. ორგანიზებული რელიგიებისგან და მწყობრი იდეოლოგიებისგან განსხვავებით, კულტურა გვთავაზობს თავაზიან დიალოგს საკუთარ შეცდომებთან და დამარცხებებთან, რაც, საბოლოო ჯამში, ადამიანად ყოფნის წინაპირობაა. ამ კულტურის ნაწილი მგონია ლიტერატურაც.
დავუბრუნდეთ შენს შემოქმედებას. ფილოლოგი ხარ და ალბათ გეცოდინება, რომ წლების წინ დაიწერა ასეთი დისერტაცია „საჩოთირო ადგილები „ვეფხისტყაოსანში“. ჰოდა, ისე მოხდა, რომ შენ ამ „საჩოთირო“ ადგილებს დიდი ყურადღება დაუთმე პირველ წიგნში „ანტიტყაოსანში“. ეგ ამბავი მე, როგორც მკითხველს, ძალიან მომეწონა, მაგრამ იმ დროს, როდესაც წიგნი გამოიცა, მე და ჩემნაირები (მაგ., ნოდარ ნათაძე) უმცირესობაში ვიყავით. საერთოდ, ბევრმა ჩათვალა, რომ ეს იყო „ვეფხისტყაოსანზე“ და შესაბამისად ქართველობაზე აღვირახსნილი თავდასხმა. გლანძღავდნენ იმის გამო, რომ „ვეფხისტყაოსანს“ დასცინე, მისი პაროდირება სცადე და ა. შ. მხოლოდ იმას მიაქციეს ყურადღება, რომ ასმათი ტარიელისგან ფეხმძიმედ დარჩა. სინამდვილეში, ეს „ვეფხისტყაოსანზე“ თავდასხმა იყო თუ მისი აპოლოგია?
თანამედროვე ლიტერატურის ამოსავალი კლასიკაა, მასთან დავა, კამათი, უხეში გადაწერა, ირონიული გადათამაშება. ეს, ერთი მხრივ, კლასიკას იხსნის თაროზე დალპობისგან და, მეორე მხრივ, ხსნის გზას წარსულთან დიალოგისთვის და მისი რევიზიისთვის.
ბევრმა ჩათვალა, რომ „ანტიტყაოსნის“ გამოქვეყნება ეპატაჟური მოვლენა იყო, რომელმაც ცნობადობა მოგიტანა. ვიცით ჩვენს უახლეს ისტორიაში ეპატაჟის რამდენიმე გახმაურებული შემთხვევის შესახებ, ვთქვათ, დავით ბარბაქაძის „ტრფობა წამებულთა“, ლაშა ბუღაძის „პირველი რუსი“, ერეკლე დეისაძის „საიდუმლო სირობა“ და ა. შ. ამ ნაწარმოებებით აღშფოთებულ ადამიანებს, როგორც წესი, ნაწარმოების ესთეტიკური ღირებულება არ აინტერესებდათ, მათ, ძირითადად, ტექსტის თემატიკა აღაშფოთებდათ. აგერ უკვე რამდენიმე წელიწადია ლიტერატურულ ტექსტს რელიგიური ფუნდამენტალისტებისა თუ რადიკალ ნაციონალისტთა ხმაური აღარ გამოუწვევია, არადა ბევრი მცდელობა იყო მათი პროვოცირების. რატომ ვეღარ ახერხებს ავტორი საზოგადოებრივი ჯგუფების პროვოცირებას, რა სახის იმუნიტეტი გამოიმუშავეს ეპატაჟის მიმართ რადიკალებმა? და ბარემ ისიც გვითხარი, რით განსხვავდება ერთმანეთისგან სოციალური და ესთეტიკური ეპატაჟი?
მე არ ვარ მაინც და მაინც წინააღმდეგი, ჩემ გარშემო იყოს ხმაური და მძვინვარება. თუმცა ამ წიგნის გამოცემა მაგ მიზნით არ მიცდია და გაოცებული ვიყავი, ამხელა აჟიოტაჟში რომ ამოვყავი თავი. მშვენიერია, თუკი ამ სრულიად პოლიტიზებულ და კომერციალიზებულ სამყაროში ლიტერატურა ახერხებს პოლიტიკოსებს და როკსტარებს მოჰპაროს ყურადღების ეპიცენტრი, მაგრამ ეს ყოველთვის არ მოხდება. როცა „ანტიტყაოსანი“ გამოიცა, თსუ-ს ადმინისტრაციას წინმსწრებად ატეხილი ხმაურის შეეშინდა და გამიუქმა პრეზენტაცია, მომიწია საჯარო ბიბლიოთეკაში გადამეტანა, სადაც რელიგიური ფუნდამენტალისტები მომიცვივდნენ და ცდილობდნენ საღამოს ჩაშლას, რაც არ გამოუვიდათ – ჩემი მკითხველები უფრო გადარეულები გამოდგნენ და თვითონ ეგენი გაყარეს შენობიდან. მღვდლებმა გაზეთ „საქართველოს რესპუბლიკაში“ დამგმეს, ერთმა გაზეთმა მთლიანი ნომერი ექსკლუზიურად მომიძღვნა და, რატომღაც, გურამ შარაძის მკვლელობასა და ამ წიგნს შორის გაავლო პარალელი. ფუნდამენტალისტებს ისედაც უჭირთ კონტექსტის აღქმა და ამ შემთხვევაში მთლად პირდაპირ გაიგეს, რადგან თვეების განმავლობაში მირეკავდნენ ვიღაცები და პასუხს მთხოვდნენ შარაძის მკვლელობაზე. იყო მკვლელობის მუქარებიც, რაზეც რამდენიმე საქმე აღიძრა კიდეც. მახსოვს, ერთ-ერთ განყოფილებაში გამომძიებელმა როგორ დამაიმედა: მუქარის გამო ვერავის დავიჭერთ, სამაგიეროდ, თუ მოგკლავენ, ზუსტად გვეცოდინება, ვინ ქნაო. ძალიან დავმშვიდდი.
ეს ეპატაჟის ერთი მხარეა, მეორეა ესთეტიკური ნაწილი, რომელიც ხშირად აღქმის მიღმა რჩება. ახლა თუ დავწერდი ასეთ ტექსტს, უკეთ ვიზამდი ამ საქმეს, ცხადია.
მე არ მგონია, რომ საზოგადოებამ გამოიმუშავა იმუნიტეტი და აღარ ჩათვლის რომელიმე წიგნს მისი გრძნობების გამთელავად. სულ ახლახან საბავშვო ავტორებს ფიწლებით დასდევდნენ აღშფოთებული მშობლები, რომლებიც მაყვალა მრევლიშვილის გამხრწნელი ზეგავლენისგან იცავდნენ შვილებს.
ხშირად მოგვისმენია, რომ პოეზია ხელოვნების ყველა დარგში უნდა იყოს რაღაცა დოზით, თუ ეთანხმები ამ მოსაზრებას ან თუ წარმოგიდგენია ცხადად, რას ნიშნავს ეს? რა სახით, რა ელემენტით შეიძლება იყოს პოეზია ყველა ტიპის ხელოვნებაში?
ყველა დარგში არ ვიცი, თუმცა, სახელოვნებო დარგების უმეტესობა დღეს ისეა გადაზავებული, მიჯნების მონიშვნაც კი ჭირს. წერით პრაქტიკასთან დაკავშირებული სახელოვნებო დარგები, ცხადია, იყენებენ პოეზიას, როგორც ენაში უფრო ღრმად ჩასვლის საშუალებას. კარგი რომანისტი მე ვერ წარმომიდგენია პოეზიის გაფაქიზებული შეგრძნების გარეშე. ეს შეგრძნება უნდა ჩანდეს მაშინაც კი, როცა რომანისტი სრულიად განდევნის პოეზიას რომანიდან.
შენს პოეზიაში ბევრი ასპექტის დანახვა შეიძლება, მაგრამ მე სამ ნიშანს გამოვარჩევდი, ესენია: ინტერტექსტუალურობა, სიტყვებითა და სიტყვით ოსტატური თამაში (კალამბური) და ირონიულობა-პაროდიულობა. ხომ არ ენათასევება ამ თვალსაზრისით შენი ტექსტები ტარიელ ჭანტურიასა და ვახტანგ ჯავახაძის შემოქმედებას? აქვე დავამატებ ჩემს აზრს, რომ შენი ლექსები ძალიან განსხვავდება მათი ლექსებისგან, მხოლოდ ამ ნიშნებზე გეკითხდები.
რასაკვირველია, ენათესავება, სხვანაირად ვერც იქნებოდა. ორივე ძალიან დიდი პოეტია და ორივე ძალიან თანამედროვეა. ხომ არის ხოლმე, კითხულობ მწერალს, მაგარს, ტალანტიანს, მაგრამ რაღაც ქრონოლოგიური ბარიერი დგას შენსა და ტექსტს შორის, ამ ორ პოეტთან არასდროს მქონია ეგ შეგრძნება. მიუხედავად იმისა, რომ, როგორც სწორად აღნიშნე, ჩემი ესთეტიკური ბანაკი, პრაქტიკულად, მათი ბანაკების საპირისპირო მხარესაა დაცემული.
არისტოტელე „პოეტიკაში“ ჰომეროსისა და ემპედოკლეს შემოქმედებას შორის განსხვავებაზე საუბრობს და ამბობს, რომ „მათ შორის არაფერია საერთო, გარდა ლექსის საზომისა. ამიტომ, სწორი იქნება, რომ პირველს სახელად ვუწოდოთ პოეტი, ხოლო მეროეს – უმალ ბუნებისმეტყველი, ვიდრე პოეტი“. დღეს თუა შესაძლებელი ასეთი მკაცრი გამიჯვნა? ჩაითვლებოდა ემპედოკლე პოეტად, თუკი მოისურვებდა, რომ საკუთარი თავისთვის პოეტი ეწოდებინა? ხომ არ მოიშალა ხელოვნების ჟანრების განსაზღვრის კრიტერიუმები?
ფაქტობრივად, პასუხიც გაეცი კითხვას ბოლო წინადადებაში. ამის საუკეთესო დასტური იყო თუნდაც ბესიკ ხარანაულის კრებული „დიდი სმა“, რომელიც ერთდროულად იყო „ლიტერას“ პროზის და „საბას“ პოეზიის ნომინაციაში. ტრაგედია არაფერია, მაგრამ, ჩემი აზრით, ეს მაინც არ უნდა მომხდარიყო. კარგ პოეტს შეუძლია ცარიელი ფურცელი გამოსცეს და პოეზიად „დანიშნოს“, ისევე, როგორც დიუშანმა დანიშნა პისუარი ხელოვნების ერთ-ერთ საკვანძო არტეფაქტად, და ამ მშვენიერ პროცესს ხელი რატომ უნდა შევუშალოთ? ეს არის ავტორის დიქტატურა, რომლის საპირისპირო იდეაც გაჩნდა 70-იანებში, როცა შემოვიდა როლან ბარტის თეორია ავტორის სიკვდილის შესახებ. ბარტი ავტორის ძალაუფლებისადმი რწმენას ატავისტურ ჟესტად მოიაზრებს, რაც, ჩემი აზრით, მთლად ასე არაა. სინამდვილეში, ეს უდავოდ ლამაზი აზრი პრაქტიკაში სულაც პირიქით განხორციელდა – ავტორი კი არა, მკითხველი მოკვდა და ჩვენ ამ გაუთავებელი კვდომის მოწმეები ვართ ახლა. მთავარი კი ისაა, რომ ბარტი, როგორც ყველა წესიერი ფილოსოფოსი, სანახევროდ მართალია – ანუ კითხვისას ჩვენ აზრი გამოგვაქვს ნაწერიდან, მაგრამ ამავე დროს აზრი შეგვაქვს ნაწერშიც, მისი ამა თუ იმ კუთხიდან აღქმის გზით. ასი ადამიანი წაიკითხავს კაფკას და ასი ურთიერთსაწინააღმდეგო ემოცია გაჩნდება, მაგრამ, ჩემი გადმოსახედიდან, ეს ასივე ემოცია არის ავტორის მიერ ტექსტში წინასწარ ჩადებული. მე ასე მჯერა და სხვანაირად რომ მჯეროდეს, არც დავწერდი.
დიუშანი რომ ვახსენე, იქვე უნდა მეთქვა, რომ მარტო ხელოვნებად „დანიშვნის“ აქტი არ კმარა, მას წინ უნდა უსწრებდეს ავტორის ტიტანური ნება. დიუშანამდეც იყო საყოფაცხოვრებო ნივთის ხელოვნებად დანიშვნის აქტები ჩატარებული და არც ერთი არ დარეგისტრირდა დამთვალიერებლის ცნობიერებაში, როგორც ხელოვნება, რადგან ამ ნივთებს აკლდათ ავტორის ნების სიმძაფრე. თავად ავტორი თუ არ გრძნობს „თავისი“ ნივთის გარდაუვალ პოტენციას, იყოს ხელოვნება, მაშინ მისი დანიშვნის ლეგიტიმაციაც სუსტია.
დღესაც დავაა ქართულ საზოგადოებაში ამ საკითხზე: კონვენცია თუ თავისუფალი ლექსი? მგონია, რომ შენ ამ თვალსაზრისით ოქროს შუალედს მიაგენი, შენს პოეზიაში ლექსის წერის ეს ორივე მეთოდი ორგანულად და კარგად არის შერწყმული. მიგაჩნია, რომ კონვენციამ თავი ამოწურა და ახალი ფორმებია მოსაძებნი? ან ხომ არ ფიქრობ, რომ თავისუფალმა ლექსმა ბევრ ადამიანს გაუჩინა პოეტობის ცრუ განცდა და ახლა ისინი ცდილობენ უნიჭობა თავისუფალი ლექსით შეფუთონ და შემოგვასაღონ? რას ფიქრობ ამ საკითხთან დაკავშირებით?
ეს დავა ძალიან ჰგავს რწმენის დატოლებას. მართლმადიდებელს თავისი სარწმუნოება მიაჩნია უპირატესად, მუსლიმს – თავისი, „ბიბლიური თავისუფლების“ მღვდელს – ალბათ, თავისი. ვერ დაარწმუნებ რომელიმეს საპირისპიროში. მაგრამ ერთია პირადი მიდგომები და მეორეა სალიტერატურო, პროფესიული სჯა. მას შემდეგ, რაც პოეზიას ჩამოეხსნა მეხსიერების საცავის და მნემონიკური სავარჯიშოს ტვირთი, ამ საკითხზე კამათი ამოწურულია. ილია ჭავჭავაძეს არასოდეს დაუწერია თავისუფალი ლექსი, მაგრამ მშვენივრად ესმოდა ეს საკითხი. “განა რითმა რომ არ იყოს, პოეზიაც არ იქნება? პოეზია განსახოვნებაა ცხოვრებისა, ჭეშმარიტებისა და არა ჯაჭვი უთავბოლოდ გადაბმული რითმებისა”. გემახსოვრება, ილია ამას წერდა კოზლოვის „შეშლილის“ თარგმანის კრიტიკაში. სხვა ბევრი ავტორიტეტის ციტირებაც შეიძლება, მაგრამ რა საჭიროა? ორივემ ვიცით კონვენციური ავტორები, რომლებიც გადასარევ ლექსებს წერენ და ასევე ორივემ ვიცით ვერლიბრის დიდოსტატები. სხვა საქმეა ის, რომ თანამედროვე პოეზია ექსკლუზიურად თავისუფალ ლექსზეა ორიენტირებული. ბევრი მიზეზია საამისოდ, ის, რომ ფორმები „დაიღალა“, ის, რომ სალექსო საზომები „თვლადია“ და, შესაბამისად, ლიმიტირებულიცაა, მაგრამ მთავარ მიზეზად მაინც მსოფლმხედველობრივი ცვლილებები მიიჩნევა. მაგალითად, თეოდორ ადორნო ამბობს, რომ „ფორმის გათავისუფლება, რომლისკენაც მიისწრაფვის ნებისმიერი ახალი ხელოვნება, არის საზოგადოების გათავისუფლების შიფრი, რადგან ფორმა, მთლიანად ცალკეულის, ერთეულის ესთეტიკური კონტექსტი, წარმოადგენს სოციალურ ურთიერთობებს ხელოვნების ნაწარმოებში“. ტიტანური შრომა დასჭირდება პოეტს, რომ ამ დისჰარმონიულ, ქაოსურ სამყაროში შექმნას ჰარმონიული, მწყობრი ლექსი და ოდნავ მაინც ყალბი არ იყოს.
რაც შეეხება კითხვის მეორე ნაწილს, ხომ არ ფუთავს ვერლიბრი უნიჭობას უფრო ეფექტიანად – მე მგონია, რომ კონვენციურ ლექსში გაცილებით იოლია სისუსტეების ისე „ჩამაგრება“, თითქოს ეს სისუსტე არც იყოს, აქ ხომ ბევრი სამალავია, ბოლოს და ბოლოს ეფექტიან რითმაში ჩამალავ არც ისე მოქნილ აზრს, ვერლიბრი ამ მხრივ სრულიად ღია და გადახსნილია. და აი, დამატებითი არგუმენტიც წამოგვეწია, თუ რატომ არის ვერლიბრი უფრო მისაღები თანამედროვე ღია საზოგადოებისთვის.
გადავიდეთ კრებულზე, რომელიც, რამდენიმე ჭკვიანი ადამიანის მსგავსად, მეც შენი Magnum opus-ი მგონია. ეს არის „შიზოგადოება“, რომელმაც 2015 წელს მეორე „საბა“ მოგიტანა. ჯერჯერობით პოეტებში ერთადერთი ხარ, ვისაც ორჯერ აქვს „საბა“ აღებული პოეზიის ნომინაციაში. წიგნზე საუბრისას პოეტმა შოთა იათაშვილმა აღნიშნა, რომ ეს წიგნი „შეგიძლია გადაშალო ნებისმიერ გვერდზე და შთამბეჭდავი ციტატა მოძებნო. და ციტატა არა უბრალოდ ციტატისთვის, არამედ ციტატა, როგორც ძლიერი სოციალური მესიჯი…“ ჰოდა, ჩავატარე ექსპერიმენტი, გადავშალე და შემთხვევით ასეთ ციტატებს წავაწყდი: „ლიტერატურა გახდა შეუძლებელი, როგორც მრგვალი ოთხკუთხედი.“ და კიდევ: „მკვდარი ლექსები ჩამოაქვს მდინარეს. დაწერე რამდენიც გინდა, ერთ ლექსში ორჯერ მაინც ვერ შეხვალ“… სათაურში კი არის სათქმელის მიზანიცა და ადრესატიც გამოვლენილი, მაგრამ მაინც გკითხავ, უფრო კონკრეტულად რომ ვთქვათ, შენთვის, როგორც ავტორისთვის, რა არის ამ კრებულის ძირითადი გზავნილი? საერთოდ, რამდენად ხშირად კითხულობ საკუთარ ტექსტებს?
საქმე ისაა, რომ მთლად კარგად აღარ მახსოვს ეს კრებული. რამდენიმე წელია, გამოიცა და არ მივბრუნებივარ. კონკრეტული ლექსები მახსოვს, ცხადია, მაგრამ არ მახსოვს მთლიანი სტრუქტურა, რომელსაც გარკვეული განწყობის მიხედვით ვალაგებ ხოლმე. ძალიან იშვიათად ვკითხულობ საკუთარ ნაწერებს მას შემდეგ, რაც გამოიცემა. დაბეჭდვის მერე ჩემი იმდენადაა ეგ წიგნი, რამდენადაც ნებისმიერი მკითხველის (აქ, მგონი, ცოტათი ვეთანხმები ბარტს). ამიტომ გამიჭირდება იმის თქმა, რა გზავნილი აქვს ამ კრებულს ან ჰქონდა მაშინ, როცა გამოიცა. საერთოდაც, მაქვს ასეთი რწმენა, რომ ლიტერატურა არ აჩენს პასუხებს, ლიტერატურა აჩენს კითხვებს. პასუხი შეიძლება მკითხველში იყოს, რომელიც ლექსისგან გაჩენილ კითხვის ნიშნებს რაიმე ემოციას შეუყუდებს. აი, ახლაც ცოტათი დავეთანხმე ბარტს.
ვიცი, რომ რომანს წერ. პროზის წერას თავისი სპეციფიკა აქვს, პოეზიისგან განსვავებული სირთულეები ახლავს. როგორ მიდის წერის პროცესი? რა გამოწვევის (გამოწვევების) წინაშე დგახარ? უკვე იცი როგორ განვითარდება და დასრულდება სიუჟეტი, თუ ტექსტი თავად გკარნახობს მიმართულებას? დაბოლოს, მუშაობის ამ ეტაპზე რისი თქმა შეგიძლია რომანზე?
გაზვიადებული გამონათქვამი, რომ რომანი მთელი ცხოვრება უნდა იწერებოდეს, მგონი, პირდაპირ გავიგე. 2012 წელს დავიწყე წერა და ჯერაც არ დამიმთავრებია. სინამდვილეში, მხოლოდ ორი თვე ვწერდი, ას გვერდამდე ავედი და ამის მერე, უბრალოდ, გავჩერდი. მივხვდი, რომ დიდი შემოქმედებითი მოცალეობა მჭირდება რომანის დასაწერად, სხვა შემთხვევაში ხალტურა გამოვა, რაც არ მინდა – პერფექციონისტი ვარ. ზუსტად ვიცი, როგორ იწყება, როგორ მთავრდება, შუაში რა ხდება, პერსონაჟების ხასიათები, ამ ხასიათების განვითარება და.ა.შ. მაგრამ რომანში ეს ხომ არაა მთავარი, მთავარია, მხატვრული სისტემა, რომელზეც აიგება მთელი ტექსტი და ენერგეტიკული ინვესტიცია, რომელიც მასში უნდა ჩაიდოს. პოეზიაში ეს სხვანაირად ხდება – აქ გაცილებით მოკლე დროში გაცილებით მეტის თქმას ახერხებ, რომანს კი სივრცე სჭირდება, ქრონოლოგიური დიაპაზონი, რის საშუალებაც ჯერ არ მაქვს, ჩემი ენერგია მიაქვს ყოველდღიურ პრობლემებს, უამრავ უსაგნო რამეს, მაგრამ ისიც ვიცი, რომ ეს დროებითია. მე ხომ აღვირახსნილად ოპტიმისტი ვარ.
ესაუბრა ოთარ ჯირკვალიშვილი
© არილი