მე სპილოს ძვლის კოშკის ბინადარი ვარ
თარგმნა მათე კრავეიშვილმა
ლიტერატურა ჩემთვის უკვე დიდი ხანია იქცა თვითშემეცნების თუ არა, ყოველ შემთხვევაში გარკვევის, რაღაცის ცხადყოფის საშუალებად მაინც. ლიტერატურის სინამდვილემ ყურადღებიანი და კრიტიკული გამხადა ჭეშმარიტი სინამდვილის მიმართ. მასწავლა ის, თუ ვინ ვარ და რა ხდება ჩემში.
მას შემდეგ, რაც მე – როგორც მკითხველი და მწერალი – მივხვდი ლიტერატურის მნიშვნელობას, მის მიმართაც ყურადღებიანი და კრიტიკული შევიქენი; ეს ლიტერატურა კი თავის მხრივ სინამდვილის ნაწილს წარმოადგენს. ლიტერატურული ნაწარმოებისგან ჩემთვის რაღაც ახალს ველი, რაც მცირედით მაინც შემცვლის; მოულოდნელს, იმას, რასაც აქამდე ვერც კი მივიჩნევდი არსებობის ცნობიერ შესაძლებლობად, ვერ წარმოვიდგენდი ხედვის, სიტყვის, ფიქრისა და ყოფნის ამ ახალ საშუალებას. მას შემდეგ, რაც მივხვდი, რომ ლიტერატურის წყალობით თავადაც შეიძლებოდა შევცვლილიყავი, უფრო მეტი იმედი გამიჩნდა იმის, რომ ლიტერატურა ახალ შესაძლებლობებს მომცემდა ჩემი ნაკლოვანი არსებობის სრულყოფისათვის. ლიტერატურისგან სამყაროს შესახებ არსებული ყველა საბოლოო, დასრულებული თვალსაზრისის უარყოფას მოველი და რადგან იმასაც მივხვდი, რომ ცვლილებებთან ერთად ცნობიერი არსებობის ახალი საშუალებებიც იშლებოდა ჩემს თვალწინ, ერთ რამეში დავრწმუნდი, კერძოდ კი იმაში, რომ ლიტერატურის მეშვეობით სხვების შეცვლაც იყო შესაძლებელი. სამყაროს შესახებ ჩემი წარმოდგენა ხომ ბევრი რამით შეცვალა კლაისტმა, ფლობერმა, დოსტოევსკიმ, კაფკამ, ფოლკნერმა, რობ-გრიემ.
ახლა კი მე – როგორც მწერალსა და მკითხველს – აღარ მაკმაყოფილებს სამყაროს ასახვის არსებული შესაძლებლობები. ნებისმიერი შესაძლებლობა, მე მგონი, მხოლოდ ერთხელ ამართლებს. მისი მიბაძვა უკვე შეუძლებელი ხდება. მეორეჯერ გამოყენებული ასახვის მოდელი ახალს არაფერს გვძენს და საუკეთესო შემთხვევაში ვარიაციას წარმოადგენს. გამოსახვის ესა თუ ის მოდელი პირველად გამოყენებისას შესაძლოა რეალისტური იყოს, სხვა დროს კი იგი მანიერისტული და არარეალისტური მოგვეჩვენება, თუნდაც ისევ რეალისტურად იწოდებოდეს.
ასეთი მანიერისტული რეალიზმია გაბატონებული დღეს გერმანულ ლიტერატურაში. ყოველთვის ავიწყდებათ, რომ სინამდვილის ასახვის ერთხელ აღმოჩენილი მეთოდი დროთა განმავლობაში კარგავს თავის მნიშვნელობას. ამ მეთოდს ახლიდან ვერ გამოიგონებ, ამიტომაც მას გაუცნობიერებლად იყენებენ. ერთი სიტყვით, მეთოდს ბუნებასთან აიგივებენ. რეალიზმის ერთ-ერთი ხერხი, მაგალითად აღწერა, ერთადერთ ბუნებრივ ხერხად მიაჩნიათ. ასეთ ლიტერატურას “სადას”, “ბუნებრივს”, “უბრალოსა” და “საქმიანს” უწოდებენ. სინამდვილეში კი ამ ტიპის ლიტერატურა იმდენადვეა არაბუნებრივი, როგორც ნებისმიერი მისი წინამორბედი ლიტერატურა: ეს მეთოდი მხოლოდ მწერლებისა და კრიტიკოსებისთვისაა ნაცნობი, ასე რომ, ისინი ვერც კი გრძნობენ, რომ ამგვარი აღწერები ბუნება კი არა, მეთოდია, რომელმაც საბოლოოდ გაიკაფა გზა და დამკვიდრდა. იგი აღარაა კრიტიკული სინამდვილესთან მიმართებაში, არამედ საზოგადოების მოხმარების საგნად იქცა. ეს მეთოდი არანაირ წინააღმდეგობას არ უწევს მკითხველს, ვერც კი გრძნობს მას, ვერ ამჩნევს, ანუ იგი საბოლოოდ განსაზოგადოებრივდა, შაბლონად იქცა. ამან თანამედროვე, ტრივიალურ რეალიზმამდე მიგვიყვანა.
ყველგან ხედავ, რომ ესა თუ ის მხატვრული მეთოდი მრავალჯერადი გამოყენების შედეგად დროთა განმავლობაში სულ უფრო ეშვება და ბოლოს სრული ავტომატიზაციის დონეს აღწევს – ტრივიალურ, გამოყენებით ხელოვნებაში, რეკლამაში და მასობრივი კომუნიკაციის საშუალებებში. ბულვარულ რომანში ძალზე ხშირად შეხვდებით შინაგან მონოლოგს; მილიონობით ავტორი მუშაობს მონტაჟის ტექნიკით. იგივე “ტენდენციები” შეინიშნება კომიქსებშიც, კონკრეტული პოეზიის ცალკეული მიგნებები კი რეკლამამ გაითავისა. მეორეხარისხოვანის ხაზგასმის ხერხი – პირველხარისხოვანის მიჩქმალვის მიზნით – ახლა ფართოდ გამოიყენება ტელევიზიაში. ახალი ამბების მიმომხილველი რომელიმე ავტორი ან სვეტის წამყვანი “შპიგელიდან” უფრო უშუალო და ოსტატური სიტყვების თამაშს გვთავაზობს, ვიდრე ამაში გაწაფული პოეტი. როცა ხერხი იმდენად ცვდება, რომ შეუძლებელი ხდება მისი აღქმა, მას ყველაზე დაბალ დონეზე იყენებენ, მანერად იქცევა. ცოცხალმა მეთოდმა ყირაზე უნდა დააყენოს ყველაფერი, რაც აქამდე იყო ცნობილი, უნდა გვაჩვენოს, რომ სინამდვილის ასახვის კიდევ ერთი საშუალება არსებობს, უფრო სწორად, არსებობდა, რადგან ერთხელ გამჟღავნებულმა მან უკვე ამოწურა თავი. საუბარი იმაზეა, რომ ამ შესაძლებლობას კი არ უნდა მივბაძოთ, არამედ მასთან გაცნობისთანავე სხვანაირად უნდა იცხოვრო – თუკი მკითხველი ხარ და სხვა შესაძლებლობები ეძიო – თუკი მწერალი ხარ. ასე მაგალითად, ჩემთვის ახალი მეთოდის ძიება უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე ნედლი მასალის მოპოვება ცხოვრებიდან, ყველანაირი მეთოდის გარეშე. ცხოვრება, როგორც ცნობილია, თავად ყველაზე კარგად ქმნის ისტორიებს, ერთია, მან წერა არ იცის.
გარკვეული დროიდან მოყოლებული, ლიტერატურა, რომელიც დღეს იქმნება, ჩემთვის მიუღებელი გახდა. როგორც ჩანს, საქმე იმაში გახლავთ, რომ იგი მხოლოდ ნაცნობი აზრებისა და გრძნობების შესახებ მაუწყებს ნაცნობი ხერხებით, ანუ აზრები და გრძნობები მხოლოდ ამგვარი ხერხების წყალობითაა ჩემთვის ნაცნობი. მე ვეღარ ვიტან ისტორიებს ლიტერატურაში, როგორი ფანტასტიური და ოსტატურიც არ უნდა იყოს იგი. მე მირჩევნია ისტორიები ტრამვაიში, კაფეში და ბუხართან მოვისმინო. იმ ისტორიებზეც არ მიმდის გული, სადაც თითქოს არაფერი ხდება, მაგრამ ისტორიის ფიქცია ხომ მაინც არსებობს, გაუცნობიერებლად, უკონტროლოდ. ეს “ვეღარ ვიტან ისტორიებს”, უპირველეს ყოვლისა, ემოციური მოვლენაა, ახლა უბრალოდ მაღიზიანებს ნებისმიერი სახის გამონაგონი. მაგრამ შევამჩნიე, რომ ჩემთვის გამონაგონი, ფანტაზია სულაც არაა უმთავრესი ლიტერატურაში. ფანტაზია მე თვითნებურ, უკონტროლო და კერძო საქმიანობად მიმაჩნია. იგი მოგვაცდენს ხოლმე, უკეთეს შემთხვევაში გვართობს, მაგრამ თუკი ფანტაზია მხოლოდ გართობის საშუალებად იქცევა, მე უარს ვიტყვი ასეთ სეირებზე. ნებისმიერი ისტორია ჩემ საკუთარ ისტორიას მავიწყებს ხოლმე, გამონაგონის მეშვეობით მაიძულებს წავუყრუო ყველაფერს, რაც ჩემში ხდება, ყურადღება არ მივაქციო საკუთარ მდგომარეობას, სამყაროს, რომელშიც ვცხოვრობ. თუკი ისტორიით რაღაც ახლის თქმა ხდება საჭირო, მისი ამ მიზნით გამოყენება კიდევ უფრო გამოუსადეგარ, მოძველებულ მეთოდად მესახება. გამონაგონი, როგორც სამყაროს შესახებ არსებული ჩემი ინფორმაციის საშლელი აღარ მჭირდება, ხელს მიშლის. და საერთოდაც, ლიტერატურის პროგრესი, მე მგონი, ზედმეტ გამონაგონზე უარის თქმაში მდგომარეობს, ჩვენ თანდათან უნდა დავშორდეთ ფუჭ ფანტაზიებს. სულ უფრო ნაკლებია ამგვარი საშუალების არსებობის აუცილებლობა, ისტორია, როგორც გამონაგონი, ზედმეტი ხდება, მნიშვნელოვანი მხოლოდ გამოცდილების ასახვაა – ენობრივი თუ არაენობრივი გამოცდილებისა – და ამისთვის უკვე არაფრის გამოგონება აღარ გვჭირდება. ერთი შეხედვით ლიტერატურა ამის გამო კარგავს თავის ხიბლს, რადგანაც ავტორი უკვე აღარ აჩეჩებს მკითხველს შპარგალკას, მაგრამ ამ შემთხვევაში მე საკუთარი გამოცდილებიდან გამოვდივარ, რადგან როგორც მკითხველს, არანაირი შპარგალკა არ მჭირდება. არც ე.წ. “საქმის ყურში ჩადგომა” მაინტერესებს და არც გადაცმული წინადადებები. ყოველი წინადადება თავისი დასაბამიერი არსებით უნდა წარმოგვიდგეს.
ამიტომაც, რეალისტური მეთოდი, რომელიც დღესდღეობით ისევ დომინირებს, მოძველებული მგონია… მე, როგორც მწერალს, სრულიად არ მაინტერესებს სინამდვილის ასახვის ან ათვისების ამოცანა, ჩემთვის მთავარია საკუთარი სინამდვილე ვაჩვენო (თუნდაც აუთვისებლად). სინამდვილის კვლევა და ათვისება (არც კი ვიცი, რას ნიშნავს ეს) მეცნიერებისთვის მიმინდვია, რომლებიც თავიანთი მონაცემებითა და მეთოდიკით (სოციოლოგიური, სამედიცინო, ფსიქოლოგიური, იურიდიული და ა.შ.) შეუძლიათ მასალა მომაწოდონ ჩემი სინამდვილის შესახებ. არაფრად მიმაჩნია ისეთი განცხადებები, რომლის თანახმადაც, თითქოს ლექსი სინამდვილეზე გაცილებით მეტს მოგვითხრობდეს, ვიდრე “რომელიმე სქელტანიანი სამეცნიერო წიგნი”. გეორგ თრაკლის ლექსიდან კასპარ ჰაუზერის შესახებ, არაფერი ამდაგვარი არ გამიგია, იურისტ ანსელმ ფონ ფოიერბახის სიტყვებიდან კი ძალიან დიდი ინფორმაცია მივიღე, არამხოლოდ ობიექტური მონაცემების თვალსაზრისით, არამედ ჩემი სინამდვილისთვისაც. რაც შეეხება იმ სიტუაციას, რომელშიც მე ვცხოვრობ: სულაც არ მინდა, რომ მასში ყველაფერი სახელდებული იყოს, უბრალოდ მთავარია, ყველაფერმა ფიქრის წნეხში გაიაროს. ჩემი სურვილი იქნებოდა, რომ ეს ჩემი სინამდვილე ჩემს მიერვე გამოყენებულ მეთოდში ამოიცნოს მკიხველმა. ამიტომაც არ მიყვარს გამონაგონი, ისტორიები (მათ შორის დანაწევრებული და ერთმანეთში არეული ამბები) და რომ ფანტაზიის მეთოდი სულაც ძალიან მყუდროს ნიშნავს, მოწესრიგებულსა და უხამსად იდილიურს. ასეთი მეთოდი ჩემთვის შესაძლებელია მხოლოდ როგორც რეფლექტორული თვითუარყოფა: ისტორია, როგორც ისტორიის დაცინვა.
თუმცა ნორმატიული ლიტერატურათმცოდნეობა მათ, ვინც უარს ამბობს ისტორიების თხრობაზე და ვინც სამყაროს ასახვის ახალ მეთოდებს ეძიებს, “სპილოს ძვლის კოშკის ბინადრებს”, “ფორმალისტებს”, “ესთეტებს” უწოდებს. ამ აზრით მე თავს მართლაც სპილოს ძვლის კოშკის ბინადრად მივიჩნევ, რადგანაც ვფიქრობ, რომ იმ მეთოდებსა და სინამდვილის ასახვის იმ მოდელებს ვეძიებ, რომელთაც უკვე ხვალ (ან ზეგ) რეალისტურს უწოდებენ, სწორედ მაშინ, როცა ისინი აღარ იქნებიან ასეთები, როცა მანერად, არაბუნებრივ მოდელებად იქცევიან; ისევე როგორც ახლა: გამოგონილი ისტორია ხომ ჯერ კიდევ სინამდვილის ასახვის ბუნებრივ საშუალებად მიაჩნიათ.
მაგრამ მე ახლა აბსტრაქციებში გადავეშვი და დამავიწყდა დამესახელებინა მეთოდები, რომლითაც თავად ვმუშაობ. უპირველეს ყოვლისა, ის უნდა აღვნიშნო, რომ თემები არა მაქვს, თემები, რის შესახებაც უნდა ვწერო… მე მხოლოდ ერთ თემაზე ვმუშაობ: საკუთარ თავზე. ვცდილობ თავი შევიმეცნო, გავერკვე, რაც შეიძლება ღრმად ჩავწვდე საკუთარ თავს – ან არ ჩავწვდე – გავიგო, რას ვაკეთებ არასწორად; ან იქნებ სულ ტყუილად ვფიქრობ, რომ სხვებიც “დაუფიქრებლად ფიქრობენ”, მოქმედებენ და ლაპარაკობენ; ვცდილობ თავადაც ყურადღებით ვიყო და სხვებიც ასეთებად ვაქციო, ანუ უფრო მგრძნობიარენი გავხადო; სხვა სიტყვებით, მინდა სხვებმაც და მეც უფრო ზუსტად და სენსიბილურად ვიარსებოთ, რათა ადვილად ვიპოვო საერთო ენა მათთან და უკეთ გავუგოთ ერთმანეთს. არ შემიძლია ანგაჟირებული მწერალი ვიყო, რადგანაც არ ვიცი, რა არის არსებულის პოლიტიკური ალტერნატივა (ნუთუ ანარქიზმი?!). არ ვიცი, რაა საჭირო. ვიცი მხოლოდ, რომ კონკრეტული დეტალების ჩასწორებაა საჭირო და რაღაც სხვას, აბსტრაქტულს, მე ვერც დაგისახელებთ. სიმართლე გითხრათ, როგორც მწერალს, მე ეს არც მადარდებს.
ჩემი პირველი პიესის მეთოდი ყველა აქამდე არსებული მეთოდის უარყოფაში მდგომარეობდა. მომდევნო პიესის მეთოდი რეფლექსირება იქნება, საიდანაც იმას ავარჩევ, რაც ჯერ კიდევ გამოსადეგი იქნება თეატრისათვის. ის შაბლონი, რომ სცენა სამყაროს ასახავს, ახალ პიესაში “მსოფლიო თეატრის” ყაიდაზე იქნება გამოყენებული. ყოველ შემთხვევაში, მე შევამჩნიე, რომ თეატრის შესაძლებლობები არ ამოწურულა, რომ ყოველთვის მოიძებნება კიდევ ერთი ახალი შესაძლებლობა.
ადრე არც რომანი წარმომედგინა გამონაგონის გარეშე. ახლა უკვე აღარ ვუჩივი ამ გაქვავებულ წარმოდგენებს. რომანისთვის, რომელზეც ახლა ვმუშაობ, გამონაგონის გავრცელებული ფორმებისთვის დამახასიათებელი სქემა ავირჩიე. ისტორია კი არ გამოვიგონე, არამედ ვიპოვე იგი. ვიპოვე მოქმედების გარეგანი კარკასი, უკვე მზა, დეტექტიურთან მიახლოებული სქემა მთელი თავისი გამომსახველობითი კლიშეებით: მკვლელობა, სიკვდილი, შიში, დევნა, წამება. ამ სქემაში მოვაქციე საკუთარი განსჯები, არსებობის წესი, ქცევები და ჩვეულებები. მივხვდი, რომ გამოხატვის ეს ავტომატიზმები ოდესღაც სინამდვილიდან იშვნენ, რეალისტურნი იყვნენ. თუკი მივაღწევ იმას, რომ სიკვდილის, შიშის, ტანჯვის ეს სქემა ჩემში, ჩემს ცნობიერებაში გავაცოცხლო, მაშინ ასეთ, რეფლექსიაში გამოხდილი სქემებით ნამდვილი შიშისა და ნამდვილი ტანჯვის ჩვენებასაც შევძლებ. ეს პროცესი მე კლაისტის დებულებებთან დაბრუნებად მიმაჩნია, რომელიც მან მარიონეტების თეატრის შესახებ დაწერილ სტატიაში წარმოგვიდგინა: ამგვარად, მე შევეცადე უპიროვნო ლიტერატურული სქემა ამერჩია და იგი არალიტერატურულ და პიროვნულ …. ნაწარმოებად მექცია. საქმე კლიშეების “განძარცვაში” კი არაა (ამას ყველა დაკვირვებული მკითხველი მიხვდება), არამედ იმაში, რომ კლიშეს დახმარებით ახალ შედეგებს მივაღწიო სინამდვილის (და ჩემ) შესახებ წარმოდგენებში: ეს იმას ნიშნავს, რომ ავტომატურად რეპროდუცირებადი მეთოდი კვლავ პროდუქტიული გახადო.
მომდევნო ნაწარმოებში, ალბათ სულ სხვა მეთოდი გახდება საჭირო.
© “არილი”