მარშა გორდონმა ცოტა ხნის წინ გამოსცა წიგნი ერთი დავიწყებული, მაგრამ ოდესღაც პოპულარული ამერიკელი მწერლის შესახებ. წიგნს მოჰყვა სტატია, სადაც იგი ამ წიგნს ფიცჯერალდის რომანს ადარებს და მსჯელობს იმაზე, რამ განაპირობა ერთის კლასიკად ქცევა მაშინ, როცა მეორე თითქმის სრულიად მიივიწყეს მკითხველებმა.
მარშა გორდონი წერს:
„1925 წელს ფრენსის სკოტ ფიცჯერალდმა „დიდი გეტსბი“ გამოაქვეყნა. 4 წლის შემდეგ დაიბეჭდა ურსულა პეროტის პირველი რომანი „ყოფილი ცოლი“.
20-30 წლის ასაკში დიდი გეტსბი ალბათ თორმეტჯერ მაინც წავიკითხე, მაგრამ არაფერი მსმენოდა ურსულას 1929 წელს გამოცემული ბესტსელერის შესახებ, ვიდრე შემთხვევით არ გადავაწყდი პეროტის ერთ-ერთი მოთხრობის კინოადაპტაციას.
საქმე ისაა, რომ ფიცჯერალდი სცენარის დასაწერად დაიქირავეს და მიუხედავად იმისა, რომ პეროტის „ღალატი“ არ გადაუღიათ, რადგან Hollywood’s Production Code Administration-მა იგი მეტისმეტად გამომწვევად მიიჩნია, მისმა ამ ფორმით არსებობამაც კი გამიღვივა ინტერესი.
რატომ დაიქირავეს ჯაზის ეპოქის ყველაზე ცნობილი მწერალი სრულიად უცნობი ავტორის მოთხრობის ადაპტაციისთვის? და საერთოდ, ვინ იყო ურსულა პეროტი?
eBay-ზე „ყოფილი ცოლი“ ვიყიდე და მალევე გავაანალიზე, რომ ურსულა პეროტი სულაც არ ყოფილა უცნობი. ის, უბრალოდ, დაივიწყეს.
2023 წლის აპრილს გამოვაქვეყნე მისი ბიოგრაფია. კვლავ ვცდილობ იმის გაგებას, რატომ და როგორ მიივიწყეს ის და მისი ნაწერები – როგორ იქცა დიდი გეტსბი აუცილებელ საკითხავად მაშინ, როცა ძალიან ცოტამ იცოდა „ყოფილი ცოლისა“ და მისი ავტორის შესახებ.
ორივე წიგნი – ყოფილი ცოლი და დიდი გეტსბი – თანამედროვე რომანია სიყვარულისა და დანაკარგის, ფულისა და ძირითადად ცუდი მანერების შესახებ. მოქმედება ნიუ-იორკში ხდება და წიგნები გაჯერებულია შესაბამისი დროის სულით, ენითა და ენერგიით. ორივემ არაერთგვაროვანი გამოხმაურება მიიღო: ბევრმა კრიტიკოსმა ეს წიგნები გასართობ რომანებად შერაცხა და არა დიდ ლიტერატურად.
თავდაპირველად, ყოფილი ცოლი ბევრად უფრო წარმატებული იყო, ვიდრე გეტსბი. ის რამდენჯერმე გამოიცა და 100 000 ეგზემპლარზე მეტი გაიყიდა. ითარგმნა რამდენიმე ენაზეც.
ამ დროს დიდი გეტსბი მხოლოდ ორჯერ დაბეჭდეს, ჯამში 24 000 ცალზე ნაკლები და თან მათგან ყველა ეგზემპლარი არც გაყიდულა. ხოლო როცა ფიცჯერალდი გარდაიცვალა, რომანი საერთოდ მიივიწყეს.
„ყოფილი ცოლის“ ცენტრში 24 წლის ქალია, სახელად პატრიცია, რომელიც განქორწინებულია. პატრიცია სავაჭრო ცენტრში მუშაობს და სწავლობს, როგორ უნდა იცხოვროს მანჰეტენზე განქორწინებული ქალის ცხოვრებით.
ყოფილი ცოლი მოურიდებელი პირდაპირობით მიანიშნებს იმ გამოწვევებზე, რომელთა პირისპირ იდგნენ ქალები და, ასევე, მათთვის არჩევანის სიმცირეზეც. სწორედ ეს განასხვავებს მას დიდი გეტსბის მამაკაცი პროტაგონისტისგან. ამ რომანის ყურადღება ქალი პერსონაჟის გამოცდილებისკენაა მიმართული.
პეროტის გონებამახვილური და მტკივნეული რომანი, პირველ ყოვლისა, ქალების იმ თაობის შესახებაა, რომელმაც ვიქტორიანული პერიოდის ღირებულებები უარყო: ამ ქალებმა მიიღეს განათლება და სამსახურები, სვამენ, დაქორწინებამდე თუ ქორწინების გარეშე აქვთ სექსი და არ აინტერესებთ, რომ მათგან მეტ სინაზესა და სამართლიანობას ითხოვენ.
მაგრამ ამ კონვენციების უარყოფასთან ერთად, ამ ქალებს დაცულობის განცდის გაწირვაც უწევთ. პატრიცია ასახავს იმას, რომ მისი თაობის მამაკაცები ქალების დამოუკიდებლობას ხშირად საბაბად იყენებენ მათი საკუთარი თავის ამარა მიტოვებისთვის: „ქალების თავისუფლება ღმერთის უდიდეს საჩუქრად იქცა მამაკაცებისთვის“.
***
ურსულა პეროტი აცნობიერებდა გენდერული უთანასწორობისა და მამაკაცების პრივილეგიების არსებობას: მას საკუთარი გამომცემელი ეფლირტავებოდა, თავისმა ბანკირმა კი სექსუალური ურთიერთობა შესთავაზა ფინანსური გარიგების სანაცვლოდ. სანამ რომანისტი გახდებოდა, ძალიან უნდოდა, ჟურნალისტი ყოფილიყო, მაგრამ ნიუ-იორკის არცერთმა გაზეთმა არ მიიღო მისი ყოფილი ქმრის გამო, რომელმაც ქალაქის გამომცემლები გააფრთხილა – ცხადია, ყველა მამაკაცი – არ მიეღოთ ურსულა სამსახურში.
რაც შეეხება მის მოთხრობებსა და წიგნებს, მათ მხოლოდ ქალების საკითხავად ნათლავდნენ და „რომანტიკულსა“ და „მელოდრამატულს“ უწოდებდნენ.
„მელოდრამატული ის სიტყვაა, რომელსაც იყენებენ კაცები, რათა აღწერონ ყველა ის ტანჯვა, რომელთა გამოც სხვა შემთხვევაში თავს არაკომფორტულად იგრძნობდნენ“.
***
„დარწმუნებული ვარ, რომ ყოფილი ცოლი თავისი ღირსებებიდან გამომდინარე საკლასო ოთახებში დიდი გეტსბის გვერდით იმსახურებს ადგილს, ახალი თაობის მკითხველების ხელში.
მაგრამ უფრო მნიშვნელოვანია, რომ დარწმუნებული ვარ – ფიცჯერალდის რომანს ამერიკულ ცხოვრებაში ფესვები არ გაუდგამს მისი ორიგინალურობის, იდეის ან ხარისხის გამო. ყველაფერი იმის დამსახურებაა, თუ როგორ იყიდებოდა და როგორ კეთდებოდა რეკლამა წიგნებისთვის მეოცე საუკუნის განმავლობაში.
დიდი გეტსბის უცნობი ტექსტიდან პოპულარულ წიგნად ქცევა 1940-იან წლებში მამაკაცი კრიტიკოსებისა და მკვლევრების მონდომების დამსახურებაა – და კიდევ ამერიკული შეიარაღებული ძალების.
ფიცჯერალდს მნიშვნელოვანი მეგობრები და თაყვანისმცემლები ჰყავდა, მათ შორის იყო ლიტერატურის კრიტიკოსი, პატივცემული ედმუნდ უილსონი, რომელმაც გადამწყვეტი როლი ითამაშა 1041 წელს ფიცჯერალდის რომანის ხელახლა გამოქვეყნების პროცესში. ფიცჯერალდის რომანმა სხვა გავლენიანი კრიტიკოსების ყურადღების მიქცევაც შეძლო. ისეთების, როგორებიც იყვნენ ლაიონელ ტრილინგი, რომელიც The Nation-ში 1945 წელს აღფრთოვანებული წერდა ფიცჯერალდის შესახებ და მალკოლმ კოული, რომელიც ფიცჯერალდის მოთხრობების კრებულის რედაქტორი იყო და ფიცჯერალდის ლიტერატურულ ნიჭს უსვამდა ხაზს.“
ამის შემდეგ, როგორც მარშა გორდონი აღნიშნავს, მწერლებმა გეტსბი სწორედ იმ ყველაფრისთვის დააფასეს, რისი პოვნა პეროტის რომანშიც შეიძლებოდა – თანამედროვე ენა, ჰედონიზმის კრიტიკა, დეტალებზე გამახვილებული ყურადღება, იმ უმიზნო პერსონაჟების პორტრეტები, რომლებიც ცდილობენ და ვერ ახერხებენ თანამედროვე ამერიკაში ცხოვრების აზრის პოვნას…
რაც შეეხება ამერიკული შეიარაღებული ძალების „დამსახურებას“: საქმე ისაა, რომ 150 000-ზე მეტი ეგზემპლარი დაურიგეს ამერიკელ ჯარისკაცებს.
წიგნების შედარებისას გორდონი კიდევ რამდენიმე ფაქტორს გამოყოფს:
„რა თქმა უნდა, აქ სხვა ფაქტორებიც მონაწილეობდა. არსებობს იმ მამაკაცი ავტორების ტრაგიკული ცხოვრების რომანტიზების ტენდენცია, რომლებიც ბევრს სვამდნენ, ფულს დაუფიქრებლად ხარჯავდნენ, ცუდ გადაწყვეტილებებს იღებდნენ – ამ საკითხებში ფიცჯერალდი და პეროტი ერთმანეთს საკმაოდ ჰგავდნენ.
კიდევ იყო ის, რაც შეგვიძლია აღვწეროთ, როგორც კოლექტიური შეთანხმება, არ მიეჩნიათ დიდი გეტსბი სასიყვარულო რომანად. არ მოექციათ იმ კატეგორიაში, რომელიც ისტორიულად ქალების ნაწერების დასამცირებლად გამოიყენებოდა.“
წელს ურსულა პეროტის ყოფილი ცოლი ხელახლა გამოიცა. როგორც გორდონი ამბობს, ბევრი რამ, რაზეც პეროტი წერდა – ორმაგი სტანდარტები, ქალების ადგილი სამუშაო სივრცეში, პირადი ცხოვრებისა და სამსახურის შეთავსება, აბორტი – დღეს ძალიან რელევანტურია. მისი დაწერილი ბიოგრაფია და სტატია კი „სჯობს გვიან, ვიდრე არასდროს“ ტიპის მცდელობაა.
მისი სტატია ასე სრულდება:
„წარმოგიდგენიათ, რამდენად განსხვავებულ ამბავს მივიღებდით „გეტსბიში“, მკითხველს სამყარო დეიზის თვალით რომ დაენახა?
თუმცა არა, ნუ წარმოიდგენთ. ნაცვლად ამისა, „ყოფილი ცოლი“ წაიკითხეთ“.
© არილი