გალაკტიონის ხუთეულის მიხედვით
მელანი ყველაზე გვიან იმპერიებზე შრება და ხან მანამდე დღაბნის რუკას, სანამ აორთქლებას არ დაიწყებს. იმპერიები პატარ-პატარა ქვეყნებს, ძირითადად, იოლად ისრუტავენ, მაგრამ ზოგი მაინც ჯიუტად აგრძელებს არსებობას, ხან ბუფერულ ზონას ქმნის, ხან ბუნებრივ საზღვრებს ეფარება, მთები და ზღვები აქვს, ხან – ტყეებიც, რეფუგიუმებივით, მაცივარივით, სადაც სიცოცხლე, ენა, კულტურა ინახება. მუდმივ ზეწოლაში ფერს იცვლიან, იდღაბნებიან, საერთოდ ქრებიან და ერთხელაც ისევ ბრუნდებიან. ამიტომ მათთვის თავისუფლებისთვის ბრძოლა გაცილებით ხანგრძლივია, ვიდრე თავისუფლება. ხალხის იდენტობაც ამ დალბობა-აორთქლებებში ყალიბდება.
ასეთ ქვეყნებში კარგად ვიცით, რას ნიშნავს ცხოვრება თავისუფლების გარეშე. წესით, თავისუფლების ფასიც უნდა ვიცოდეთ – მასში ბევრი გვაქვს გადახდილი.
ეს ცოდნა, ისტორიასთან ერთად, ლიტერატურაშიც ილექება და რაკი ისევ დაგვჭირდა, რაკი ჩვენს თავისუფლებას წყალი ისევ შეუდგა, თან ისე, რომ მელანს ბოლომდე გაშრობაც არ დააცადა, შეგვიძლია აქ მოვძებნოთ.
თუნდაც „ტაბიძის ხუთეულით“ შემოვიფარგლოთ:
შოთა, ილია, აკაკი, ვაჟა და გალაკტიონი.
ქვეყანა რიგობითი რიცხვითი სახელით – შოთას ვერსია
„ვეფხისტყაოსანი“ ერთ გამქრალ ქვეყანაზე გვიყვება. მას არაფერი აღარ ჰქვია და რიცხვითი სახელით მოიხსენიება – „მეშვიდე“.
მთელი მისი ისტორია ნახევარ გვერდზე ეტევა. რაც ვიცით, ისაა, რომ ბოლო მეფის ხელში კარგად მოძლიერებულა, მტრულად განწყობილი სამეფოები დაუმარცხებია, მათი მიწები მიუთვისებია და საზღვრები ყველა მხარეს გაუფართოებია. ამის შემდეგ რატომღაც თვითლიკვიდაცია გამოუცხადებია და უფრო დიდი ქვეყნის მეშვიდე ნაწილი გამხდარა.
იდენტობასთან ერთად ქრება ისტორია. ერთადერთი, რასაც წარმატებული ომები და ოთხივე მხარეს გაწეული საზღვრები ხმარდება, სამშობლოს უფრო სარფიანად გაყიდვაა.
სახასიათოა ის ეგზისტენციალური მოტივებიც, რითაც სახელმწიფო თვითმკვლელობაა ახსნილი – მეფე დაბერდა, ომი, ნადირობა და ჭამა-სმა მოსწყინდა, თითქოს მეტი არც არაფერი ხდებოდა და სამეფო გააუქმა. სახასიათოა ისიც, რომ ამას დამარცხებული უფლისწულისგან ვიგებთ, რომელიც მთავარი გმირიცაა და პოემაში ჩაკარგული ერთი პოლიტიკური გადაწყვეტილების მთავარი მსხვერპლიც. ვიგებთ იმასაც, რომ მამის მიერ საკუთარი ქვეყნისთვის გამოტანილმა განაჩენმა მისივე შვილი შეიწირა. სიუჟეტში შემოსვლისას ის უკვე პოლიტიკური დევნილია და თავს უცხო ქვეყნების ტყეებსა და სტეპებს აფარებს. კიდევ ერთი გენიოსის სიტყვებს თუ გამოვიყენებთ, აღარც კაცად ვარგა და ცოცხალიც მკვდარს ჰგავს – სრული დეპრესიით, გულყრებით და კლინიკური სიკვდილებით.
„მეშვიდისგან“ და „მეშვიდელებისგან“განსხვავებით, მონარქს სახელიც აქვს და ჯოჯოხეთური უკვდავებაც, რითაც სამშობლო მოღალატეებს ასაჩუქრებს.
სარიდანის გადაწყვეტილების რეალური მოტივებიც მშვენივრადაა ახსნილი. ესაა საკმაოდ მომგებიანი, პირადი გარიგება: მეფური ცხოვრების უზრუნველყოფა, უმაღლესი თანამდებობა, საკარგყმო მამული, მოკლედ, ყველაფერი, სტატუსის გარდა: „არა აქვს კეისარობა“. მთავარი შეთანხმება დიდ პოლიტიკურ თამაშებს უკავშირდება – მემკვიდრეობის უფლებას იმპერიის კარზე. პატარა მონარქი ცდილობს, თავისი პატარა შანსი გამოიყენოს და შთამომავლის ხაზით დიდი მონარქი გახდეს. ყველაზე მყარი საფასურია, რასაც მეფე თავისივე ქვეყნის გადაფორმებაში ითხოვს.
გეგმა კრახით სრულდება. სხვა შემთხვევაში, იქნებ მსჯელობა ქართულ ნიადაგზე გადაგვეტანა და სამეფოების გაერთიანება დადებითი განზრახვებით შეგვეფუთა: პირველი დაშვებით, სარიდანს კეთილშობილური მიზანი ამოძრავებს და საერთო კულტურისა და ისტორიის მქონე, მაგრამ დროებით, ხელოვნურად გახლეჩილი ქვეყნის აღდგენა სურს; მეორე ჰიპოთეზით, სარიდანს ომი კი არ სწყინდება, ომით იღლება და ქვეყნის ლიკვიდაციისკენ სწორედ ახალი ომის საფრთხე, მყიფე პოლიტიკური გარემო, არასტაბილური საზღვრები, მუდმივი დაძაბულობა უბიძგებს. ლიტერატურულ-ისტორიული პარალელებისთვის, ისევ ბარათაშვილის ციტირებაც შეიძლებოდა („ახლა კი დროა, სოლომან, რომა…“), მაგრამ დღევანდელი მესიჯბოქსები სჯობია: „აბა, ომი გინდათ“?
თუმცა, სიუჟეტს სხვაგან მივყავართ – თანმდევი პოლიტიკური პროცესები და მთავარი მოქმედი პირების ბედი ამ მოვლენის შემდეგ იმდენად დრამატულად ვითარდება, რომ კეთილშობილური მოტივებით და წინაპირობებით ვეღარ ავხსნით. მთავარი გმირი არც პატრიოტული სენტიმენტებით გამოირჩევა. ტარიელს აღარც ძველი სამშობლო გააჩნია, აღარც ახალი, მომხდარს პირად ტრაგედიად აღიქვამს და საკუთარი უბედურებების ქრონოლოგიას გვაწვდის: გადამდგარი დიქტატორი კვდება, ტახტის მემკვიდრე აღარავის ახსოვს, მოგვიანებით გარკვეულ თანამდებობას კი აძლევენ, მაგრამ ისევ მარიონეტია და პოლიტიკურ ფიგურად არავინ აღიქვამს. სამაგიეროდ, როგორც დინასტიის მთავარი საფრთხე, მუდმივი ზეწოლის ქვეშაა – მომხრეები მოქმედებისკენ მოუწოდებენ, სამეფო კარი კი მასზე ფიზიკურად და ფსიქიკურად ძალადობს. მისი აჯანყებაც ავანტიურაა და დაწყებისთანავე მარცხდება.
სამშობლოგაუქმებული უფლისწულის კარიერა და პირადი ცხოვრება ერთნაირადაა განწირული. უძლეველობა და ლომების ხოცვა გასაგებია, მაგრამ არც მებრძოლად არ ვარგა, ყოველ შემთხვევაში, მანამდე მაინც, ვიდრე არ იცის, რა დაიცვას, რას დაეყრდნოს და თავი რას შეაფაროს. “ქალაქი მქონდა მაგარი, მტერთაგან მოურევარი“ – არაფერში ადგება, რადგან აქ მისი მორალური უფლებები არ ვრცელდება. ქალაქიც, ქვეყანაც და ხალხიც ბავშვობაში წაართვეს.
გადარჩენის ერთად-ერთი გზა გაქცევაა – უკან დაბრუნების ან სადმე სხვაგან დამკვიდრების პერსპექტივის გარეშე.
შოთას ლიტერატურულ-პოლიტიკურ ნაზავს ამ მეორეხარისხოვან სიუჟეტურ ხაზშიც კი ჩვენი რეალობის საკმაოდ ინტენსიური გემო აქვს. ქვეყნის პოლიტიკური ასიმილაციისა და თავისუფლებისთვის ბრძოლის პარალელური სცენარები შოთასთან მკაფიოა.
აქვეა ხატაეთი თავისი კონტრ-სიუჟეტით – მუდმივი ბრძოლით, დამარცხებით, მაგრამ რაღაცნაირად მაინც გამოძრომით და ბრძოლის თავიდან დაწყებით. ესაა ქვეყანა-კოლონია, სახარაჯო, რომელიც დამოუკიდებლობას აცხადებს, კარგავს, ისევ აცხადებს და ისევ კარგავს, მაგრამ თვითმყოფადობას ბოლომდე ინარჩუნებს და თავის სახელსაც ამაყად ატარებს: „არცა თუ ჩვენ ვართ ჯაბანნი, არც ციხე-უმაგრონია, ვინ არის თქვენი ხელმწიფე? ჩვენზედა რა პატრონია“.
„მეშვიდე სამეფო“ და ხატაეთი თავისუფლების დაკარგვის მთელ სპექტრსა და გრადაციას გვთავაზობენ: არსებობს ომში დამარცხება და არსებობს კაპიტულაციაც, მაგრამ არსებობს ორივეზე უარესი – საკუთარი ნებით ჩაბარება; პირველი ორი დროებითია, მესამე კი – მარადიული; „მეშვიდეს“ სახელს და ისტორიას უკან ვეღარაფერი დააბრუნებს, ხატაეთს კი ფერფლიდანაც შეუძლია აღდგეს; ის მარტო დამოუკიდებლობას კი არ აცხადებს, იქით გადადის შეტევაზე და იმპერიას სამარემდე მიყვება: „იბრძვის ინდოთა ლაშქარი, თუც იმედ-გარდამწყდარია; გარეთ ციხენი წაუხვმან, ყველაი გარდამხდარია; მზენო, თქვენ შუქნი მიჰფინეთ, ჰაი, რა ავი დარია“.
უხეშ პარალელებს თუ გავავლებთ, 2024 წლამდე ხატაეთი ვიყავით, ახლა კი „მეშვიდე“ ვხდებით. ეს ჩვენი გააზრებული არჩევანია და ძლიერი არგუმენტიც გვაქვს:
„აბა, ომი გინდათ“?
ამ კითხვაზე პასუხი შოთასაც უნდა მოვთხოვოთ – აშკარად ხატაეთის მხარესაა.
„ფრჩხილის ოდენაც არა აქვს აზრი“ – ილიას ვერსია
„აჩრდილის“ შესავლის პროზაულ ინტერპრეტაციას რომ შევეცადოთ, რაღაც ასეთი გამოგვივა: „ორივე დიდებული იყო, მზე – თავისი ბრწყინვალებით, მყინვარი – თავისი მრისხანებით. მზე სადაც გინდა ამოსულიყო, ყველგან დიდებული იქნებოდა, მაგრამ ახლა ქვეყნის სილამაზეს შესწყვილებოდა, ეს სილამაზე თვითონვე გამოეაშკარავებინა და ბუნებაც ისე მისჩერებოდა, თითქოს კი არ გაიღვიძა, მეორედ დაიბადა და სიცოცხლეს შეხარისო. მყინვარი ამ ქვეყანას არ ეკუთვნოდა, მაღლა იდგა, მაღალ მწვერვალებზე ერთი თავით მაღლა, მაგრამ ცაზე დაბლა, ქვესკნელიდან ამოზიდულს ცამდე ვერ მიაღწია, ცისა და ქვეყნის შუაში გაჩერებულიყო, ცოდვილ ქვეყანას წამოსდგომოდა, თითქოს განკითხვის დღისთვის ემზადება, ერთი რომ დაიგრიალოს, დაიქუხოს, ხმელეთს დაეცეს, ქვესკნელში ჩაიტანოს, ყველაფერი დაღუპოს და თავიც დაიღუპოსო. გულში დარჩენილ, მიძინებულ მძვინვარებას რაღას უშველიდა, მაგრამ ახლა დილის სიმშვიდეს და სინარნარეს ისიც დამორჩილებოდა და ყინულით გამოძერწილი სახე ოქროს სხივებში ჩაერგო“.
როცა ამ სილამაზის პატრონი ხარ, ცა ასეთი გამჭვირვალეა და ღამეს ასეთი დილა ათენებს, შენც კარგად ხარო – ასე იწყება პოემა. ყველაფერი გაქვს, რომ გაჩერდე, დატკბე, ეჭვები გაფანტო, თავი დაიიმედო, გულში სიხარული იგრძნო, თავს სიყვარულის უფლება მისცე, სიკეთე ირწმუნო, ოცნებებში წახვიდე, ცხოვრებას მიჰყვე, შენი საქმე აკეთო. რაც არ უნდა მოხდეს, ეს ხომ შენია და ყოველთვის აქ იქნება. ან უკეთესი რაღა უნდა მოხდეს, რაღა უნდა გინდოდეს, იმაზე მეტი, რაც სინამდვილეშია…
მაგრამ ვერა, არ გამოდის, არ გიხარია, გონება გაქვს მოწამლული, არაფერს ენდობა, არაფრით იხიბლება, „ნუ გჯერაო“ – გეუბნება, „ცაც ტყუის და ქვეყანაცო“ – არ ჩერდება. ასეთი ბევრი დილა გათენებულა ამ ქვეყანაზე, მაგრამ მის დაავადებულ გულს ერთი მადლიც არ მიკარებიაო. ეგეც ტყუილია, რასაც ახლა გრძნობ, კარგად დააკვირდი, ყური დაუგდე, ამ სიჩუმეს უსმინე და მარადიულ შფოთვას, „მარადიულ წყევლას“ გაიგებო.
ესაა ილიას თვალით დანახული ცხოვრება თავისუფლების გარეშე. წყევლაა.
როცა დიდ იმპერიებში მოქცეული პატარა ქვეყანა ხარ, თავისუფლების შენარჩუნების მცდელობებიც წყევლაა – სისხლისგან უნდა დაიცალო და მაინც არ მოკვდე, ფესვებს მოწყდე და ფოთლებით იკვებო, ყოველ ჯერზე თავიდან შექმნა და თავიდან დაკარგო, შვილები სიკვდილისთვის გაიმეტო, მერე ისევ გააჩინო და ისევ სასიკვდილოდ გაუშვა.
ამიტომ შეიძლება ერთხელაც გადაწყვიტო და დანებდე, უთანასწორო და უსამართლო ბრძოლაში აღარ ჩაება, თავისუფლება სასჯელად არ აქციო, მთელი ცხოვრება მისი დაკარგვის შიშში არ გაატარო, მთელი ისტორია კი – მის შენარჩუნებასა და დაბრუნებაში.
„შენი“ ეს შინაგანი ჯაჯგური და „ლერწმის შრიალი“ იმპერიამაც იცის და ათჯერ დალბობა-აორთქლებას, ათჯერ გიყიდის და გაგყიდის. ამიტომ ჩვენთვის, იმ თაობებისთვის, რომლებიც თავისუფლებას ვკარგავთ, ორმაგი წყევლაც გამოდის.
ეს შიშია – განაჩენის გამოტანიდან მის აღსრულებამდე რომ გეუფლება. არ იცი, რა იქნება, როგორ გაუძლებ, რა გამოგივა – იქნებ მოგეწონოს კიდეც. წყევლას მეორე განზომილებაც აქვს და იმპერიასთან შერწყმას ბონუსად ზნეობრივი გადაგვარება მოსდევს. თვითონვე ხდები იმპერია, დამარცხებულებიდან გამარჯვებულების ბანაკში ინაცვლებ, იქითაც გინდა, რომ გაგრძელდე, სხვები შემოიერთო, პატრონს ასიამოვნო, პატარა ქვეყნებს დიდი არმიით შეუტიო, დიდ იმპერიებსაც შეება, შური იძიო, შეიძლება სხვისი სახელით, მაგრამ ესეც შურისძიებაა.
თავისუფლების დაკარგვა პირველი ეტაპია. მერე იწყება დეგრადაცია და უნაყოფო ნიადაგზე აღარაფერი იზრდება. გმირები აღარ არსებობენ, არც მათი ადგილი აღარაა, აღარც იქნება, რადგან „გმირის დამბადი დიდი საგანი“ ისპობა და „ვერანად ქცეული“ ქვეყანა თავისუფლების პოტენციალს კარგავს.
აგერ, თბილისიო – ერთი შეხედვით, არც არაფერი, ცხოვრობენ, გრძნობენ, ფაციფუცობენ, ბედნიერებიც არიან, უბედურებიც…
„აგერ ტფილისიც!..
ერთგზით შეჰხედავ და იქ ცხოვრება
მართალ ცხოვრებად მოგეჩვენება:
ჰლხინობენ კიდეც, კიდეც ჰხარობენ,
ჰფიქრობენ, ჰგრძნობენ და ჰმოქმედობენ,
ჰხედავ ფაცაფუცს და ყველგან ჯღივილს,
უბედურ ცრემლთან ბედნიერს ღიმილს, –
მაგრამ მათ ცრემლსა, ღიმილს თუ გრძნობას,
ჭმუნვას, სიხარულს თუ მოქმედობას
ფრჩხილის ოდენაც არა აქვს აზრი“.
ილიას შეფასებებს რომ მივყვეთ, ასეთ ტბილისში დღე დღეს მიყვება, გუშინდლისგან ვერ განასხვავებ, ერთიც და მეორეც თვალთმაქცი და ფუჭია, უფერულია და ცარიელი, გულს არაფერი იტაცებს, ყველაფერი უგემურია, რადგან, ის, რისთვისაც ეს ქალაქი არსებობს და უარსებია, თავისუფლება, აღარაფრად ღირს. მის ნაცვლად ჟანგიანი ბორკილი აურჩევიათ და როცა პატრონი იღიმება, მთელი მათი პროტესტი, ღირსება და პატიოსნება ქრება.
ასეთია მეფის რუსეთის ტფილისი – გუბერნიის ცენტრი, რომანტიკოსი პოეტი-გენერლის ასპარეზი, ილიას რომ იქით დაანამუსებს, ღალატსაც იქით დააბრალებს, ენის სიწმინდეზეც იდემაგოგებს, ერის სახელით ილაპარაკებს, ერის დაცემაზე ხელებს გაასავსავებს, წმინდა ტაძარს ჩირქი მოსცხოო, ჩასასანდება, მერე კი ადგება და საკუთარ ხალხს, თავისუფლებისთვის რომ იბრძვიან, ზარბაზანს ესვრის. ხალხი კი მაინც შეიყვარებს, მისგან დიდ ისტორიებს გამოადნობს, გმირ მებრძოლს რომანტიკოს პოეტთან შეაწყვილებს, პორტრეტებს გაიკრავს, რუსული ფარაჯით და ჩინ-მედლებით, სკოლის სახელმძღვანელოებშიც შეიტანს, ქართველი მწერლების გვერდით, მათ შორის, ილიას გვერდითაც, ვისი პოეზიაც დაუსრულებელი გლოვაა თავისუფლებისთვის და მარტო „აჩრდილის“ წერისას ქვეყანა 13 წელი იგლოვა. ასე ერთად გვეყოლებიან მთელი საუკუნე და ვერაფერს მივხვდებით, იმპერიასთან შერწყმულები. პირიქით, თუ ვინმე გამოტყვრა, კითხვებს იქით დავუსვამთ, იქით შევუტევთ: რით იყო ცუდი? მაშინ გვჩაგრავდნენ და ახლა ვართ გალაღებული? რა გვაკლდა? რა შუაშია ხელოვნება პოლიტიკასთან?
ილიაც იმავეს ამბობს, რასაც შოთა – ქვეყნის ისტორია მაშინაც გრძელდება, როცა მარცხები და მაშინაც, როცა ნებდები, ის მხოლოდ მტერთან შეუღლების დროს მთავრდებაო.
ქალაქი, რომელიც თავისუფლებით ვაჭრობს, წარწყმედილია – მეფის რუსეთის თბილისი იქნება, საბჭოთა თბილისი თუ ოლიგარქის თბილისი.
ახლაც ამ „მარადიული წყევლის“ გაგრძელებაა, ისევ იმპერიასთან შერწყმის ეპიზოდია ჩართული, საკუთარი ნებით ჩაბარების პროცესი, გეო-პოლიტიკური მელოდრამა, ჩვენი ისტორიულ-კულტურული ინსინირაცია, „მეშვიდეს“ აქტი.
ეს მომავალი თვალს და ხელს შუა ქრება და როცა მომავალი ქრება, წარსულიც ქრება, რადგან როცა მომავალს კარგავ, მარტო იმას არ კარგავ, რაც გაქვს, არამედ იმასაც, რაც აქამდე დაკარგე.
თვითგამორკვევის უფლების გარდა ერებს თვითლიკვიდაციის უფლებაც აქვთ – შენი გადაწყვეტილება, შენი არჩევანი და თავისუფალი ნება, მათ შორის, თავისუფლებაზე ნებაყოფლობითი უარიც, საერთაშორისო ნორმა ხდება.
ეს თვითმკვლელობის მითივითაა – ვეღარ დაიბადები.
„ფურთხის ღირსი ხარ შენ საქართველო“ – აკაკის ვერსია
გადამწყვეტი მომენტები წიგნს ჰგავს, კინოს ჰგავს, ანტაგონისტიც და პროტაგონისტიც თავისი ძლიერების ზენიტში არიან, კონფლიქტიც პიკშია და კულმინაციური სცენარიც თამაშდება – მაშინ ვმარცხდებით, როცა გამარჯვება ყველაზე ახლოსაა, მწვერვალიდან ფსკერზე ვეშვებით და როგორც კი ჩავთვლით, რომ ყველაფერი დამთავრდა, უცებ იმ ფსკერიდან ახალ, უფრო ღრმა ფსკერამდე ვეშვებით, კიდევ და კიდევ, ფსკერიდან ფსკერამდე.
ეს ფსკერი ვეღარ დამთავრდა, თორემ ლოგიკური გაგრძელებები მართლა აღარ ჩანს, მით უმეტეს – ბედნიერი დასასრული. შეიძლება ისევ ჟანრის კანონების იმედზე დავრჩეთ და ვიფიქროთ, რომ რაღაც კიდევ მოხდება და რამე რომ მოხდეს, სწორედ ასეთი მომენტია ხოლმე საჭირო: სიკვდილი ისე ახლოს უნდა იყოს, რომ გმირს ფეხები აუკანკალდეს და გაქცევაზე იფიქროს; ურჩხულთან გადამწყვეტ ბრძოლამდე ყველა და ყველაფერი ისე უნდა შემოიფერთხო, რომ მისია მარტო შეუსრულებელი კი არა, აბსურდულიც გახდეს; ვიდრე ურჩხული შეგვჭამს, კვერცხებიდან კიდევ ახალი ურჩხულები უნდა გამოიჩეკოს, მათ შორის, გასულ წელს ჩვენს თვალწინ გალაყებული კვერცხებიდანაც; ეშმაკებმა ანგელოზების ფრთები უნდა მიიწებონ, ზომბებმა შარავანდედი დაიდგან, მოღალატეებმა ღალატის მუხლით გაგვასამართლონ, წრე დავიწროვდეს და ძაფი ბოლომდე გაიჭიმოს, თავისუფლების გადარჩენის შანსები ბუქმეიქერებმა ერთი ასზე შეაფასონ…
მაგრამ ცხოვრება სამშობლოს გარეშეც გრძელდება და მისი თავისუფლების დაკარგვის მერეც – ღმერთისაც სწამთ, მომავლისაც, ოცნებობენ კიდეც, უყვართ, ერთგულება და თავდადებაც შეუძლიათ, თავდაუზოგავი შრომაც. მთავარია, დაკარგვის მომენტი გადაიტანო, შეეგუო, არ გააპროტესტო, თვალი დახუჭო, ხმა არ იმოიღო, მთავარია, გეშინოდეს.
შიში დისკომფორტია, მაგრამ გიცავს. სიჩუმეც დისკომფორტია, თან როცა სათქმელიც გიგროვდება. რაც უფრო ცოტას ლაპარაკობ, მით უფრო მარტო რჩები, გუთნისდედასავით, თავის ლაბას რომ დაემსგავსა, რადგან ლაპარაკი დაავიწყდა, სიტყვები ხმალივით დაუჟანგდა, პირუტყვად იქცა. რაც უფრო მარტო ხარ, მით უფრო გეშინია. თვითგადარჩენის მექანიზმი გერთვება. თავშესაფარს ეძებ. ზოგჯერ პოულობ კიდეც. ზოგჯერ გამოსავალსაც პოულობ.
თავიდან თუ გული გეგლიჯებოდა და ვერ ამბობდი, არ იმჩნევდი, გეშინოდა და არ რისკავდი, მერე უკვე ფაქტებს მექანიკურად ისხლეტავ (ტვინი გერეცხება), ქვეყანა თავზე გენგრევა და ვერ ხვდები, ვეღარაფერს გრძნობ, არაფერი გაწუხებს და ჩუმად ყოფნაც ბუნებრივია ან სულაც ენად ხარ გაკრეფილი და არაფერს ამბობ. ეს სულ უფრო მასობრივი ხდება, პანდემიასავით ვრცელდება და ილიას „ჩემო თვალის სინათლე“ და აკაკის „ცა – ფირუზ, ხმელეთ – ზურმუხტო“ ქვეყანაში თანდათან ადამიანი-პირუტყვებიღა რჩებიან.
აკაკის დიაგნოზიც იგივეა – ძალით დამორჩილება მონობა არ არის და არც დაცემა და ჭუჭყში ამოსვრაა კატასტროფა, მაგრამ როცა ამ ტალახში თავს ბედნიერად გრძნობენ და მტერს პირუტყვივით ემორჩილებიან, ასეთ ხალხს ზედ უნდა დააფურთხოო; ადამიანს დამარცხება ვერაფერს უზამს, სანამ შველას ითხოვს, დამხმარეს უხმობს, მოძალადეს ისე უძალიანდება, როგორც შეუძლია, მაგრამ თუ გაჩერდა, თვითონვე აღარ მოუნდა წამოდგომა, მაშინ შენც ზურგი უნდა შეაქციოო; ქვეყანა, რომელიც გადარჩენისთვის ბრძოლას წყვეტს, უკვე მკვდარია და თუ გული გწყდება, შენთვის უნდა იგლოვოო: „იტირე, მაგრამ ზურგი უჩვენე“!
ფურცელზე ამ სიჩუმის გადასატანად აკაკი გრაფიკას იყენებს და სტრიქონს წერტილებით ავსებს. ამას ორმაგი დატვირთვა აქვს, ერთი – დუმილის ვიზუალიზაციის, არაფრის თქმის და მეორე – იმ ყველაფრის, რაც ამ არაფერში შეიძლებოდა თქმულიყო, მათ შორის, ბილწსიტყვაობაც (გინებას სწორედ წერტილებით გამოხატავენ).
„··································
შემდეგი აზრი თქვას აქ წერტილმა,
რადგან ჩემს კალამს არა აქვს ნება“.
„კალამი“ სათქმელს კიდევ უფრო აკონკრეტებს – აკაკი მთლად უბრალო „მოკვდავებზე“ აღარ წერს, მისი მრავალწერტილის სიჩუმე და გინება კონკრეტული ადამიანებისკენაა მიმართული, მწერლებისკენ, ვინც ხმა ჩაიწყვიტა, სიტყვებს ყლაპავს და თუ გულზე დაადგება, დახველებაც კი არ შეუძლია, მხოლოდ იმის გამო, რომ პატრონს არ აწყენინოს.
ყველაზე ხმამაღლა კალამი დუმს.
ტრიბუნაზე თუ ახვედი, შენი დუმილი ზედმეტად მჭახე ხდება.
„გარემოების საყვირის“ სიჩუმე ბევრ რამეზე ღაღადებს.
„უნდა ჩავყლაპო სიტყვები ძალით, გულს თუ დამადგა ვერც დავახველოო“ – აი, ამ სიჩუმეში ისმის აკაკის ვერდიქტი, ყველაზე მძიმე, რაც კი თავისი ქვეყნისთვის გამოუტანიათ:
“ფურთხის ღირსი ხარ შენ საქართველო”!
ეს ლექსი რომ იწერება, ქართულ პოეზიაში ისევ რომანტიკოსი გენერალი დომინირებს და სულაც არაა ჩუმად. ესეც ბუნების კანონია – გარემოში მიმდინარე ცვლილებები ცოცხალ ორგანიზმებსაც ცვლილებებისკენ უბიძგებს და მათთვის ეს „განვითარების“ ახალი ნიშნული ხდება. ისინი არა მარტო უნდა გადარჩნენ, გმირებადაც უნდა იქცნენ და კი არ ჩუმდებიან, განუწყვეტლივ ლაპარაკობენ, არტისტობენ, ექსპერტობენ, პოლიტიკოსობენ.
შეგუება ზოგჯერ შანსიცაა. ახალ ეკოსისტემასთან ადაპტაციას დიდი დრო თუ მოანდომე, შენს ირგვლივ შენზე დიდ ადამიან-პირუტყვებს შეამჩნევ და არასრულფასოვნების შეგრძნება დაგეუფლება, რადგან აქაც პატარა ადამიანად დარჩი. რაკი შეეგუე, ახლა შეგიძლია გადიდკაცდე კიდეც. ეს ბრძოლა გადარჩენისთვის ბრძოლაზე სასტიკია.
თავისუფლების მოპოვება და დაკარგვა გმირების და ანტიგმირების ხანაა. ერთსაც და მეორესაც დაპირისპირება და კონფლიქტი ქმნის. ერთისთვისაც და მეორისთვისაც საუკეთესო პირობები იქმნება, უფრო – ანტიგმირებისთვის, მაგრამ სანამ ანტიგმირები არსებობენ, მანამდე თავისუფლების სულიც ტრიალებს და გმირის გამოჩენის მოლოდინიცაა.
„ნუ გეგონებათ დავლაჩრდი“ – ვაჟას ვერსია
თავისუფლება არ გამაგონოთ – ცნობილი ხუმრობა იყო. სიუჟეტის მიხედვით, ავტობუსის მძღოლი ამბობდა, რომელსაც თავისუფლების მოედნის გზას ეკითხებოდნენ.
ამ ყველაზე შავ იუმორში თავს ათასი უბედურება იყრიდა: გადამწვარი თბილისი, გაქცეული მთავრობა, წაგებული ომი, დაკარგული ტერიტორიები, უსახლკარობა და ემიგრაცია, კორუფცია და ძარცვა, უსამართლობა, უდენობა, უსუფთაობა, უწიგნურობა, სიღარიბე, სრული უიმედობა.
ამის უკან იდგა თავისუფლება, როგორც მიზეზი.
გაგრძელებებიც გვქონდა – „ეგე თქვენი თავისუფალი საქართველო, აფრიალეთ კიდევ დროშები“. მგონი, მართლა იუმორი გვშველოდა, წითელი ხაზი რომ არ გადაგვეკვეთა და თავისუფლება ბოროტებასთან არ შეგვეწყვილებინა.
შეცდომებიც ბევრი გვქონდა, მაგრამ მთავარი შეცდომა მაინც შეფასებებში დავუშვით: ჩავთვალეთ, რომ თავისუფლება საჩუქრად გვერგო.
გვეგონა, რომ იმპერია დიდსულოვნებას იჩენდა, როცა ჩვენს სუვერენიტეტს აღიარებდა. არადა, ყველა ბოროტება, რაც ორი საუკუნე აგროვა, რაც მენტალიტეტად, სახელმწიფო სისტემად, პოლიტიკურ თუ ნამდვილ ბომბებად აქცია, სულ ჩვენზე აამოქმედა და უკვე იქამდე მიგვიყვანა, რომ საკუთარ თავზე უარს ვამბობთ.
მაგრამ გადარჩენის გზები თავისუფლებადაკარგულ სამშობლოშიც არსებობს.
პირველი – ვაჟას გზაა.
ვაჟა ყველანაირი საზღვრების მიღმაა, მათ შორის, ნაციონალურის. გალაკტიონიც ასეა, მაგრამ ვაჟა მიწიერია, მყარად დგას, არც ადამიანად ყოფნას გაურბის, არც სიმართლეს, თუნდაც ეს თავისუფლების გარეშე ცხოვრება იყოს. ყველა სიმძიმეს ეჭიდება, „დამსეტყვე, ცაოო“ – არ ეშინია, „აქა ვარო“ – თავის თავზე იღებს, მაინც მაგარი ვარ და გულს ვერ გამიტეხ, „რაც უნდა ჭირი მომკერძოო“, ვერც ჩემს სიმართლეს წამართმევ, ვერც სიბილწის მხარეზე გადამიყვან, ვერც რწმენას დამინგრევ, ჩემზე სულ რომ ბოროტების და სიავის ზღვა მოუშვაო.
ეს უკვე ადამიანის სისტემასთან დაპირისპირებაა, ვაჟას ნიშა, ღირსებისთვის ბრძოლა, ყველაზე არაპროპორციული, ყველაზე სასტიკი ძალადობის პირობებშიც.
ვაჟა – ერის მამობიდან ერის შვილობაზე გადართვაა.
ზემოდან დამოძღვრის ნაცვლად, უბრალო ადამიანის ტყავში რჩება, მისი ხმით ლაპარაკობს, საზოგადო ჭირზე წერს, მაგრამ მოკვდავის პოზიციიდან, იმ ხალხზე, ვინც მასავით ცხოვრობს, იმავე მარწუხებშია მოქცეული, მახინჯი, კორუმპირებული, მტრულად განწყობილი ხელისუფლება სწოვს სისხლს, საჯარო იქნება თუ სასულიერო:
„ვისაც არც ტარასტა, სწყალობს,
წყევლას უბარებს ტერტერა“.
ადამიანურ უძლეველობაზე წერს, ყველაფერს რომ უძლებს. თავისუფლებაც, სახელმწიფოს კი არა, ადამიანს სჭირდება და უამისობაც სწორედ ადამიანებს სრესს. ადამიანია მთავარი და არა – რაღაც აბსტრაქტული პატრიოტიზმი. მისთვისაა სამშობლოც და სუვერენიტეტიც. ვაჟას „მჭვარტლიანი ჩონგურის“ სათქმელი ესაა და ერთხელ კი არა, ათასჯერ დაუკრავს, არც არასდროს გაჩუმდება და რასაც უნდა, იმას დაამღერებს. თან ისე, რომ თაობებს გასწვდებათ და საუკუნეების იქითაც მოისმენენ, რადგან მის ნათქვამს მთები გულ-მკერდზე დაიწერენ.
ვაჟა ინდივიდუალისტია – იმპერიამ შეიძლება თავისუფლება წაიღოს, მაგრამ ისე ვერ დააძაბუნებს, რომ წინააღმდეგობა ვეღარ შეძლოს. ის ისევ იმის მტრად დარჩება, ვისაც აქამდე მტრობდა და ის ეყვარება, ვინც მისმა გულმა გამოარჩია. თან ნამდვილია და თან – ერთი ჩვეულებრივი. მთავარი ფასეულობა მისთვის თავისუფალი სულია, რასაც ვერც მას დაათმობინებენ და ვერც მის გარშემო მყოფ სხვა ადამიანებს – მის სოფელს, კუთხეს, ქვეყანას. ვერანაირი ბოროტება ვერ დაამარცხებს ადამიანს, ვერც თავისუფლებას მოუკლავს, რადგან ადამიანი ყველაზე დიდია, ყველა იმპერიაზე დიდი და ძლიერიც, როცა მთავარ ღირებულებებს ინარჩუნებს:
„სანამა ვცოცხლობ, გულში მაქვს –
კეთილსა ვყვანდე ზიარად“.
ამ მყარი საყრდენიდან ის სამშობლოსაც იცავს, ქვეყნის მტრებსაც ემუქრება, თავის თავშიც ბოლომდეა დარწმუნებული და თავის ხალხშიც. ვაჟას საქართველო დაუმარცხებელია:
„ვერ მივცემ მტერსა მამულსა
საჯიჯგნად, დასაზიანად…
ნუ გეგონებათ, დავლაჩრდი,
ჯერ ისევა ვარ ფხიანად“.
ჩვენი ისტორია თითქმის უწყვეტი ომია – თავისუფლების დასაცავად ან დასაბრუნებლად.
მაინც რამდენი ომი მოდის ერთ საშუალო ქართველზე? ოთხი მაინც? ყოველ შემთხვევაში, ჩვენ უკვე ოთხი ომი გადავიტანეთ.
განსაკუთრებული არაფერი, ერთ სიცოცხლეში ამდენი ომი თუ ჩაეტია.
მთელი ეს წლები დიდად არც ღალატი მოგვკლებია და ამ ორი უბედურების კოქტეილიც ბევრჯერ გავსინჯეთ.
“მშვიდობაში” არ ითარგმნება. იმიტომ, რომ ენის ჩამოყალიბების ძალიან ხანგრძლივ პერიოდში სხვაგან არსად არ იყო მუდმივი ეჭვი, რომ რაღაც ნივთის ვადის ამოწურვამდე შეიძლებოდა ომი დაწყებულიყო. “ღამე მშვიდობისასაც” იმიტომ არ ამბობენ, რომ ღამიდან დილამდე ომის რეალური საფრთხე ასე მუდმივად არსად არ იდგა, არც დილიდან შუადღემდე (“დილა მშვიდობისა”) და არც ვინმესთან შეხვედრამდე (“მშვიდობით”). არც მისალმებაა სხვაგან “გამარჯობა” და არც სადღეგრძელოა – “გაგიმარჯოს”. თითქოს მთელი ჩვენი ყოველდღიურობა ომის გამოძახილია, სულ საომარი მოწოდებები გვესმის, ისე, რომ აღარც გვეხამუშება და არც იმაზე ვფიქრობთ, ისეთი რა ისტორია უნდა გვქონოდა, რომ ყოველდღიური სიტყვების შინაარსშიც გამარჯვება-დამარცხება და ომი ჩაგვედო.
მთავარი კი ისაა, რომ ამ ომებში საქართველო ყოველთვის თავს იცავდა, თავისუფლებისთვის იბრძოდა, კარგავდა და იბრუნებდა. ისევ ვაჟა პასუხობს ყველას, ვინც ამის შემდეგ ისევ ომის სურვილში გვადანაშაულებს:
„ვისაც მტერობა მასწყურდეს, გააღოს სახლის კარია,
სისხლ დაიგუბოს კერაში, თვითანაც შიგვე მდგარია.
ღვინოდაც იმას დაჰლევდეს, პურადაც მოსახმარია.
პირჯვარი დაიწეროდეს, მითამ საყდარში არია“.
„მას ნუ შეეხება“ – გალაკტიონის ვერსია
თავისუფლებადაკარგულ სამშობლოში ადამიანის გადარჩენის მეორე, გალაკტიონის გზაც არსებობს. ეს სამშობლოდან გაქცევაა.
გალაკტიონისთვის ნაციონალიზმი თავს მოხვეული ბოროტებაა – „რას აქნევს სული თავისუფალი საქართველოსას დრტვინვას უმიზნოს“. სამშობლო არის გილიოტინა. იმდენად საშინელი, რომ ადამიანმა შეიძლება ნერონის ცეცხლზე, საკუთარი ქალაქის გადაწვაზე იფიქროს. საქართველო ჯვარცმაა, რღვევაა, ცხედრებია, უბედურებაა.
თვითონ სამშობლოა წყევლა და ეშაფოტი.
თავისუფლების იდეა ძალიან დიდია პატრიოტიზმის ჩარჩოებისთვის და ვინც მის გამომწყვდევას შეეცდება, თავისუფლების მშვენიერებას ვერასდროს შეიგრძნობს. მთავარი და ერთადერთი თავისუფლება სიცოცხლეა და იმის იქით ყველაფერი მოჩვენებითია.
ნამდვილი სამშობლო ბავშვობაა, როცა ვერანაირ თავსმოხვეულ სირცხვილს ვერ გრძნობ და არც მონობის მნიშვნელობა არ იცი. არც ის იცი, რომ დრო გავა და ახალ სამშობლოში მოგიწევს გადასახლება, „შავი ლიუციფერის“ სამშობლოში – სიბერეში. ესაა, რისიც უნდა გეშინოდეს და რითაც უნდა ზომავდე. სიბერე მსხვერპლით, ცხედრებით მოფენილი სამშობლოა, რომელსაც შენი ადამიანები სამუდამოდ ტოვებენ; სადაც ქრისტე არასდროს ყოფილა:
„გზა, დაფენილი მსხვერპლით, ცხედრებით
და სისხლით სველი.
გზა, სასიკვდილო გადათეთრებით,
სამშობლო შავი ლიუციფერის“.
ამ განწყობებთან შედარებით, „მშობლიურო ჩემო მიწავ“ საბავშვო პოეზიაა, სადაც ყველა სიტყვა სანადიმო-სამღერელ-სააშიკო-სალაღობო-ამხანაგთა სათრეველად ჟღერს. ყალბია, რამდენიც გინდა იფიცოს და აქოს თავისი ქვეყანა, მისი საყვარელი სახელი, დიდება, უფლება, ტკბილი ენა, ფაზისის ცა, სიმაღლე, სიმართლე, ლექსთა ხმა, მომავალი, მიღწევები, უძველესი განძი, ახალი გზები, მშვიდობა თუ ერთა ძმობა… რადგან ნამდვილი გალაკტიონი აქაა:
„სანამ არ გადამჭკნარან ბაღში ვარდთა ბარდები,
მიწავ, ნუ გეცოდები, ცაო, ნუ გედარდები“.
ესეც სიმართლეა და არანაირი წინააღმდეგობა: გალაკტიონი, თავისი სამშობლოებით, მშვიდად თანაარსებობს თავის ხუთეულთან. მარტო ყველაზე ზუსტი ან ყველაზე პოეტური კი არა, ყველაზე თანამედროვეცაა. მაგრამ მისი ეს ჰუმანისტური ფილოსოფიური დოქტრინა ნეიტრალური, ინერტული მასალით არ არის შექმნილი და ძალიან მსუყე, პირადი და ეროვნული ტრაგედიებით, სისხლით და ცხედრებით გამდიდრებულ ნიადაგს ეფუძნება. ეპოქის მძიმე მინერალები უმსუბუქეს პოეზიაში იხსნება და სწორედ ეს ქმნის მძაფრ ფერებს, ტონებს, სუნსა და გემოს. გალაკტიონისთვის მთელი ეს ფილოსოფიური თაიგული ცალსახად სინამდვილეზე პასუხია, ურთულეს დროზე რეაქციაა, დრამატული პოლიტიკური პროცესების ანარეკლი, გამოსავალი, გაქცევისა და გადარჩენის გზა, თავის მართლების შანსი, თავშესაფარი.
დღეს ეს სიტყვები ნეიტრალურადაც ზუსტია, ახალი ღირებულებების ნაწილიცაა, მაგრამ ჩვენ ხომ ვიცით, რაც დაემართა, რასაც დაუპირისპირდა და რა გადაიტანა და რა – ვერა.
ამ ყველაფერზე პასუხიც თვითონ აქვს. მსოფლიო შედევრი, რითაც მთელი საუკუნე იწინასწარმეტყველა; ეკუმენისტური ლოცვა, რითაც კაცობრიობა გააფრთხილა, თანამედროვე სამყაროს საყოველთაო ჰიმნის ტექსტადაც რომ გამოდგება:
„ხანმა უნდობარმა, გზა რომ შეეღება,
უხვად მოიტანა სისხლი და ცხედრები,
მძაფრი ქარტეხილი მას ნუ შეეხება,
მზეო თიბათვისა, ამასა გევედრები“.
როცა სიუჟეტის კულმინაციის მომენტში გმირსაც ფეხები უკანკალებს, ჩვენ, მოკვდავებსაც, შეიძლება ლოგიკური კითხვები გაგვიჩნდეს: ღირს თავისუფლება ამ ყველაფრად?
ან რა მნიშვნელობა აქვს, მოედანს რა ერქმევა?
სულ „თავისუფლება“ ხომ არც ერქვა – ჯერ „გარეთუბანს“ ეძახდნენ, მერე – „შეშის მოედანს“, მერე – „შტაბის მოედანს“. პირველ ოფიციალურ სახელად „ერივანსკი“ დაერქვა, ერთხანს „თეატრალურსაც“ უწოდებდნენ. თავისუფლების მოედნის დარქმევის იდეა საერთოდ იმ ბოლშევიკებს ეკუთვნით, რომლებმაც ნიკოლოზ მეორის ჩამოგდების ამბავი აქ შეიტყეს. გასაბჭოების შემდეგ „ზაკფედერაციის მოედნად“ მოინათლა, მერე – ლავრენტი ბერიას სახელი მიანიჭეს.
ლენინის მოედანს უკვე ჩვენც მოვესწარით და მასზე ლექსებსაც ვამბობდით – „საქართველო ბეჭედია ბაჯაღლო და თბილისი შიგ ჩასმული ბადაღშიო“. ამ, თავის დროზე ყველასთვის საყვარელ ლექსს „ლენინის მოედანი“ ერქვა და სახალხო პოეტი იოსებ გრიშაშვილი ლენინის მოედანსაც კი თავისუფლებას უკავშირებდა – „ეს ჩუქურთმა თავისუფალ საქართველოს ხვედრიაო“; თან თავსაც იგულიანებდა, „ახალ თბილისს უგალობე ნამუსიან ლექსებითო“.
ასე რომ, „თავისუფლება ჰაერივით გვჭირდება“ მეტაფორაა.
თავისუფლების დაკარგვა ადამიანს არ კლავს.
ესეც დავაზუსტოთ – არც სულიერად.
ყველას – არა.
უფრო ზუსტი მეტაფორა იქნებოდა – თავისუფლება სუფთა ჰაერია.
სუფთა ჰაერის გარეშე გაძლებ, რაღაცა დრომდე მაინც და თუ ღმერთმა ნიჭი მოგცა, შეიძლება გალაკტიონივით გენიალური ლექსები დაწერო, მაგრამ თუ შეეჩვიე და მოგეწონა, თუ ეკოსისტემის ნაწილიც გახდი, გრიშაშვილის „ნამუსიანი ლექსები“ გამოგივა.
გალაკტიონის ცხოვრების მაგალითი ერთ გარდაუვალ დასასრულს გვამცნობს – თავისუფლების დაკარგვით თავსაც კარგავ და თავთან ერთად – საყვარელ ადამიანებსაც.
თავისუფლებისთვის ბრძოლა, საბოლოოდ, ალბათ გადარჩენის მთავარი ინსტინქტია, გადარჩენის სხვა ინსტინქტებზე უპირატესი.
1990-იან წლებშიც, როცა სიცოცხლეც გაუფასურდა, თავისუფლება ბოროტებასთან მაინც არ შეგვიწყვილებია, ანტონიმები სინონიმებად არ ქცეულა და დამანგრეველ, არაპროპორციულ სასოწარკვეთასთან ომიც მოვიგეთ.
„თავისუფლება ყველაფრის ფასად“ – ეს არასდროს არ გვითქვამს. „რა ქვეყანა დაანგრიესო“ – ამას ვამბობდით, მაგრამ ახლა, ამ გადასახედიდან, მთავარი სწორედ ის იყო, რასაც არ ვამბობდით: „თავისუფლება ყველაფრის ფასად“!
მისიაც ეს იყო, გეგმაც და თითქმის ბოლომდე მივიყვანეთ.
ამის უკან იყო 9 აპრილი და ფიქრადაც არ მოგვსვლია, რომ თავისუფლებისთვის დახოცილი ბავშვები ისტორიის შეცდომად გვექცია. ეს ახლაც მკრეხელობაა.
შეცდომა დავუშვით, როცა თავისუფლება საჩუქარივით მივიღეთ – მას ასე უფასოდ არ არიგებენ. სინამდვილეში, თავისუფლება არც ყოფილა, იყო მხოლოდ თავისუფლებისთვის ბრძოლა. ჯერ თავისუფლებამდე ოთხი ომი იყო და ომისთვის თავისი სახელი რომ დაგვერქმია, ამასაც კი ბევრი სისხლი დასჭირდა. ოთხი ომი იმპერიის წინააღმდეგ, არასრულ ოცდაათ წელიწადში – მწარე საფასურია, მაგრამ რაკი ბოლოს თავისუფლებამდეც მივედით, რაკი ხელის გაწვდენაღა დარჩა, რაკი ჩვენი გადარჩენა, ჩვენი მშვიდობა რეალური და ხელშესახები გახდა, წარსულშიც ყველაფერი დალაგდა:
თურმე ღირდა, რაც გამოვიარეთ, თურმე სწორი გზით ვიარეთ და ამაში პოეზიაც გამოგვადგა, გალაკტიონის ხუთეული – პირველ რიგში, თავისუფლების ყველაზე ზუსტი ორიენტირი.
ჰოდა, ბევრიც რომ ვეცადოთ, მაინც გადავრჩებით – ვერც მომავალს გავატანთ ვინმეს და ვერც დაღვრილ სისხლს ვერ გადავღვრით.
© არილი