სილვია პლათის შემოქმედებას, რომელიც მან თავისი ხანმოკლე სიცოცხლის განმავლობაში შექმნა, დღესაც იკვლევენ და კითხულობენ მთელ მსოფლიოში. გარდა პოეზიისა, რისთვისაც პულიცერის პრემიით დაჯილდოვდა სიკვდილის შემდეგ, 1982 წელს, მან ასევე დაწერა განსაკუთრებული პროზაული ტექსტები და მემუარები. მისი 90 წლის იუბილეს პატივსაცემად, ელინ ქალჰედმა, რომლის რომანი „ეიფორია“ ფიქციური პორტრეტია სილვია პლათის უკანასკნელი წლის, მოამზადა გზამკვლევი მისი შემოქმედების გასაცნობად.
კლასიკა
მთელი თავისი შემოქმედებითი ცხოვრების განმავლობაში, სილვია პლათი საკუთარ თავს კიცხავდა იმის გამო, რომ რომანის დაწერა ვერ მოახერხა. და მაინც, მან დაწერა ერთი ბრწყინვალე რომანი, „ზარხუფი“, რომელიც ავტობიოგრაფიული თხრობაა ქალად ყოფნის შესახებ 1950-იანი წლების ამერიკაში. სილვიას ტროას ცხენი შემოჰყავს სცენაზე, როცა ამას მკითხველი ყველაზე ნაკლებად ელის და ათავისუფლებს იმ დროის ტაბუირებული თემების მთელ კავალერიას. ეს არის დეპრესიის, სუიციდის, ქალების სექსუალური თავისუფლების, დედის სიძულვილისა და ტრავმული ელექტროშოკური თერაპიის შესახებ იმ სამყაროში, რომელიც განიცდის ენის დანაკლისს, რომლითაც იმ სირთულეებზე შეიძლება ლაპარაკი, რომლებსაც ქალი გადის. ესთერ გრინვუდს უნდა, რომ იმ სამყაროს ხედვას დაუპირისპირდეს, რომელიც მისი სურვილის საწინააღმდეგოდ აპირებს მისთვის იარლიყის მიკვრას. მაღაზიის ვიტრინიდან გამოსვლა სურს, საკუთარი თავის გაფართოება; უნდა, რომ მეტი გახდეს, ტანსაცმელი გაიხადოს და ნიუ-იორკის ღამეში გადაყაროს და ეს იყოს არა თვითგანადგურების ჟესტი, არამედ ყოვლისშემძლეობის: „მე ვარ, მე ვარ, მე ვარ“. „ზარხუფი“ ის რომანია, რომელიც სავსეა სიძულვილითა და საკუთარი თავის ზიზღით, რომელიც ჩაგრული გოგონას გულში ყვავის.
აუცილებელად წასაკითხი
„ზარხუფის“, მოთხრობებისა და დღიურების მიუხედავად, პლათი, პირველ ყოვლისა, მაინც პოეტი იყო. პოეზია იყო ის ადგილი, სადაც აფართოებდა თავის წარმოსახვას, ეთოსსა და დრამატულ პიროვნებას. მისი ლექსები ცნობიერის უღრმეს შრეებამდე აღწევს და დროდადრო მკითხველს აეჭვებს: რის შესახებაა ეს ლექსი სინამდვილეში, რეალურად რა ხდება ამ სფეროს შიგნით? მისი ლექსების კრებული გვაძლევს უნიკალურ შესაძლებლობას, ამოვიცნოთ ავტორის ჩამოყალიბება რისკიან პოეტად, რომელიც ნაბიჯ-ნაბიჯ აფართოებს ლიმიტებს, რისი გადმოცემაა შესაძლებელი ლიტერატურის ფარგლებში.
ღირს, რომ გააგრძელოთ
სილვია პლათმა თავის ფსიქიატრს, რუთ ბარნჰაუსს, სიცოცხლის ბოლო ექვსი თვის განმავლობაში, 1962-63 წლებში, 14 წერილი მისწერა. ეს წერილები 2017 წელს გამჟღავნდა (მანამ კერძო საკუთრებაში იყო) და 2018 წელს გამოქვეყნდა, როგორც „სილვია პლათის წერილები: ნაწილი მეორე: 1956-1963“. ამ წერილებში პლათი საფუძვლიანად აანალიზებს იმ დედის ცხოვრებას, რომელიც მიტოვებულია და პატარა შვილთან ერთად უმწეო მდგომარეობაშია აღმოჩენილი. ამ მოვლენებს ის ნათლად, გაცნობიერებულად და ცოცხლად აღნუსხავს. პლათისა და ტედ ჰიუზის ქალიშვილმა, ფრიედა ჰიუზმა, დაწერა ლამაზი წინასიტყვაობა ამ გამოცემისთვის. წინასიტყვაობა გადმოგვცემს, როგორია, როცა დედის უკანასკნელ წერილებს პირველად კითხულობ.
რომლიდანაც ისწავლით
პლათმა დაწერა ესე „ამერიკა, ამერიკა“, კვირებით ადრე, სანამ თავს მოიკლავდა, 30 წლის ასაკში. ის პირველად გამოქვეყნდა მისი სიკვდილიდან ორი თვის შემდეგ, მოგვიანებით კი ერთ-ერთ კოლექციაში („Johnny Panic and the Bible of Dreams“) შევიდა. მასში სილვია აღწერს კონსერვატიულ აღზრდას 1940-50-იანი წლების ამერიკაში, წერს დამღუპველი კონფორმიზმის შესახებ, რომელიც მის ნიჭს ახშობდა. „უპირველესად, ალბათ, მეტისმეტად უცნაური ვიყავი“ – წერს ის, მიანიშნებს შინაგან და გარეგან შემოქმედებით ჩარჩოებზე, რომლებზე ამაღლებასაც ცდილობდა მთელი შემოქმედებითი ცხოვრების განმავლობაში. „ამერიკა! ამერიკა!“ არის ყველასთვის, ვისაც სურს გაგება, რას ნიშნავს, როცა შემზღუდველი ბავშვობა გაქვს.
დამალული განძი
ჰაზერ კლარკი ბიოგრაფიულ წიგნში „წითელი კომეტა“ წერს, რომ სილვია ლონდონში ყოფნისას, 1961 წელს, კინოში წავიდა და ნახა „ცხოვრებასთან ახლოს“, ინგმარ ბერგმანის ფილმი, ულა ისაკსონის სცენარით. ის შთააგონა სხეულების გამოსახულებებმა და დედობასთან დაკავშირებულმა სხვადასხვა ფორმის დაუცველობამ. ფილმი მიუთითებს, რამდენად ახლოსაა სიცოცხლესა და სიკვდილთან ადამიანი, რომელიც დედა ხდება, რამაც, ალბათ, გააქტიურა ყოველი ლიტერატურული იმპულსი პლათში.
რადიო პიესა „სამი ქალი“, რომელიც ერთი წლის შემდეგ, მისი ვაჟიშვილის დაბადებიდან მალევე დაწერა, ამ ფილმით იყო ინსპირირებული და ეფუძნებოდა სამი ქალის რადიკალურად განსხვავებულ ხედვებს ბავშვის დაკარგვის, გაჩენისა და მიტოვების შესახებ. აქ დედობის ამბივალენტურობა უხეშადაა სიტყვებით ფორმულირებული, მაგრამ აქვეა შესაძლებელი ლიტერატურის ყველაზე ნაზი სტრიქონების პოვნა. პლათზე დიდი გავლენა მოახდინა დედად ქცევის სასწაულმა, რაც მტკიცდება იმით, თუ როგორ ელაპარაკება დედა შვილს. ის გადაწყვეტს, რომ მისი ვაჟი არ შეიძლება გახდეს გამონაკლისი, იმიტომ, რომ „ეშმაკს გამონაკლისი აინტერესებს“. მას სურს, რომ შვილი იყოს ჩვეულებრივი და ისე შეიყვაროს, როგორც თავად უყვარს. ასევე აქ გვხვდება წარმოუდგენელი გაუცხოება მასკულინურობასთან. „სამი ქალი“ არის მომხიბვლელი ქმნილება, რომელიც იმსახურებს, უფრო მეტად კითხვადი გახდეს.
ის, რომელიც შეგცვლით
„მჯერა, არსებობენ ადამიანები, რომლებიც ფიქრობენ, როგორც მე; ფიქრობდნენ, როგორც მე და იფიქრებენ, როგორც მე“ – სილვია პლათის დღიურების წაკითხვა შეგცვლით. პლათი ნებას რთავს თავის ლიტერატურულ რეგისტრს, რომ სრული მასშტაბით გამოჩნდეს, რაც იმ პერიოდის მის მხატვრულ ტექსტებში ყოველთვის არ ხდება. ამ ჩანაწერებში სილვიას ავთენტური პიროვნების ხმა ჟღერს: მათში ბედავს, რომ შეცდეს, იყოს წინააღმდეგობრივი და შექმნას სივრცე აკრძალული ფიქრებისა და გრძნობებისთვის. ის მასალად იყენებს ცხოვრებას – ეს ლიტერატურული მეთოდი მოგვიანებით გააფართოვა ზარხუფსა და პოეტურ კრებულში „არიელი“.
როცა სხვა ყველაფერს წაიკითხავთ
არაჩვეულებრივი მოთხრობა „დედები“ ღირს, რომ წაიკითხოთ მხოლოდ იმიტომ, რომ ხელახლა ჩნდება „ზარხუფის“ ესთერი. ის გახდა დედა და ინგლისში, ქალაქგარეთ ცხოვრობს, სადაც ცდილობს, რომ სოფელში მცხოვრებ სხვა ქალებს მოერგოს. ჩემთვის ეს ახალი რომანის თესლია და პირველის გაგრძელება. ესაა ტკბილ-მწარე თვალის შევლება, რა შეიძლებოდა, რომ ყოფილიყო.
© არილი