– ჰრანტ იგნატოვიჩ, მართალია, ლიტერატურული ინტერვიუს ჟანრი შედარებით ახალია, მაგრამ უკვე მოახერხა გარკვეული ჟანრული პირობითობის მოპოვება, მაგრამ მე მინდა მიღებული წესის დარღვევა და მსურს დასაწყისშივე დაგისვათ კითხვა, რომლითაც ჩვეულებრივ ამთავრებენ ხოლმე საუბარს: ახლა რაზე მუშაობთ?
– ხელახლა ვკითხულობ დასავლელ სომეხ რომანისტ ჰაკობ მნძურის შესახებ დაწერილ ჩემს სტატიას. მნძურის შემოქმედებამ, რომელიც თავისთავად საუცხოოა, ჩემი ყურადღება მიიქცია იმითაც, რომ მდიდარ მასალას იძლევა სომხური ლიტერატურის გზებსა და ბედზე, ჭეშმარიტ და ცრუ სიახლეებზე დასაფიქრებლად. მტვირთავი, ხაბაზი, დღიური მუშა, სიბერეში ის სანთლებს ყიდდა სომხურ ეკლესიაში. მნძურის ძველი სომხური სოფლის დაკარგულ დესპანად ვხედავ ახალ დროში. თითქმის თუმანიანის თანატოლი, ის თერთმეტი წლით უფროსი იყო ჩარენცზე, მაგრამ ასე აღწერს წარსულისა და ამ საუკუნის დასაწყისის სომხურ სოფელს – ხოლო ეს სოფელი შემორჩენილია ისე, როგორიც იყო ქუჩაკის დროს და უფრო ადრე – ბაგრატუნებისა და არაბების შემოსევების დროს და მანამდეც – ქსენოფონტეს დროს – ისეთი შთაბეჭდილებაა, თითქოს დღეს ის არის გასული საუკუნეების რეალობის მოწმე და მათი დესპანი მომავლის ლიტერატურაში.
ჰაკობ მნძური 92 წლის ასაკში გარდაიცვალა და მისი სიკვდილი ისეთივე შეუმჩნეველი დარჩა, როგორც მისი ლიტერატურული ცხოვრება. სხვაგვარად ვერც იქნებოდა, რადგან ჩვენი ხალხის დასავლური სომხური ნაწილი, რომლის ბიოგრაფი და ადვოკატი იყო მოწოდებით, აღარ არსებობდა. პირველი მსოფლიო ომის აურზაურში, ისინი მონდომებით აღიგავნენ პირისაგან მიწისა ახალგაზრდა თურქების მიერ. გარდა ამისა, მნძურის დაუღალავი ეთნოგრაფიის გამო ნამდვილ მწერლად არ მიიჩნევდნენ. მნძურიმ, იისფერი მთების შვილმა, საველე მცველის სიზუსტით აღწერა თავისი ქვეყნის ნაწილი, არც ერთხელ არ დაავიწყდა იმის აღნიშვნა, თუ რას ჭამდნენ მისი თანამემამულეები, როგორ იცვამდნენ, როგორ თესავდნენ და რას მოიმკიდნენ… ამასობაში ის, რაც ნაკლოვანებად მიიჩნეოდა, უპირატესობა იყო. მნძურის მიერ შემონახული ჩაცმულ-დახურულობით შეიძლება ჩვენი ფეხშიშველა და შიშველი ისტორიოგრაფიის შემოსვა, ხოლო მნძურის მიერ შემონახული კერძებით შეიძლება ქსენოფონტეს დროიდან მცხოვრები და მომუშავე მთელი ჩვენი ხალხის გამოკვება. მან მოგვცა გეოგრაფია, აღწერა იმ მიწისა, რომელზეც დგას ჩვენი ლიტერატურა, მან ჩვენს ლიტერატურას მისცა გემო და სუნი. მნძური სოფლის ცხოვრების ენციკლოპედიაა, ამ სიტყვის სრულიად არამეტაფორული მნიშვნელობით და სომეხი ლექსიკოგრაფები მუდამ მის ტომებს მოიხსენიებენ. არცერთი ხე, არცერთი წყარო, არცერთი ყვავილი, არცერთი ხუმრობა ან შემთხვევა არ უგულებელყო, არ გამოპარვია მის თვალებსა და ყურებს, ყნოსვასა და შეხებას. ყველა პერსონაჟსა და ყველა ხმას თავი მოეყარა მის –მომავალი პოეტის, გულში და სოფლის მასწავლებლისა და მთიბავის კუნთებში. და ყველა ამ ხმის, ძახილისა და სურნელისთვის, ის იქცა საცავად… არ არსებობს შესაფერისი სიტყვა. ეს ფერადი ხმოვანი-გამომსახველობითი ჩანაწერი იყო თუ არა შეგნებული „მოსამზადებელი“ სამუშაო მომავალი ლიტერატურისთვის, ცალკე საკითხია. საქმე ის არ არის, რომ ეს სამყარო, ასე თუ ისე, უნდა გამქრალიყო, არამედ ის, რომ გაქრობამდე მან მოახერხა მისი შვილისა და მემატიანეს სულში აღბეჭდვა ისე, როგორც არის.
– ესე იგი, თქვენ აზრით, მნძური შეგნებულად მუშაობდა მომავლისთვის, ასე ვთქვათ, ხვალინდელი დღის სულიერი მოთხოვნების გათვალისწინებით?
– არა, ასე არ ხდება. ჩვენ ყველანი დღევანდელი დღისთვის ვმუშაობთ. ზოგიერთი ჩვენგანი მომავალს თან მიჰყავს, უმეტესობა რჩება აწმყოში. მნძური ხვალინდელი დღის რჩეულია. და თუ ხვალ, არა უგვიანეს ხვალისა, სომეხი, თუნდაც ასიდან ერთი, მოისურვებს თავისი მამებისა და ხალხის გზის ნახვას, მოისურვებს თავისი ფესვების პოვნას, მაშინ გუშინდელში ის იპოვის მშვიდობიანი შუქით სავსე სუფთა მდელოს, ჰაკობ მნძურის მდელოს და ამ მდელოში მშვიდობიან, კეთილ, შრომისმოყვარე ხალხს, რომელსაც ხელმძღვანელობს მატრიარქატი და სინდისად წოდებული შუქი ყოველთვის იქნება იქ და უსასრულოდ აივსება და დაცარიელდება, სანამ ამ სამყაროს ბატონები და მსახურები დედები არიან.
– თავად თქვენ როგორი ურთიერთობა გაქვთ გეოგრაფიასთან და სოფლის ცხოვრების ეთნოგრაფიასთან?
– ძალიან მარტივი და, მგონი, სწორედ ისეთივე, როგორიც ჰაკობ მნძურის ჰქონდა.
– თქვენს ერთ-ერთ ინტერვიუში საკუთარ თავს წმაკუტის „ფოტოგრაფი“ და „ესეისტი“ უწოდეთ, ვაღიარებ, ამან ძალიან გამაოცა. რადგან, ჩემი აზრით, მაინც არასოდეს ყოფილხართ ესეისტი, თუნდაც მცირე რომანში „ჩვენ ვართ ჩვენი მთები“. მხოლოდ პირველი წაკითხვისას აღიქვამ ნოველას, როგორც მსუბუქ მინიშნებას „იდილიურ“ ზნეობაზე, რომელიც თითქმის უბრალო ჩვენებით აფიქსირებს „ქალაქსა“ და „სოფელს“ შორის არსებული „აზრთა სხვაობების“ ზოგიერთ მიზეზს. მეორედ წაკითხვით ვლინდება მკვეთრი სოციალური რომანი – პატარა, ფრაგმენტული, მაგრამ რომანი. ალეს ადამოვიჩმა მოლდოვური პროზის ერთ-ერთ დისკუსიაზე თქვა, რომ მოლდოვურმა ლიტერატურამ, ბელორუსიულისგან განსხვავებით, „შეინარჩუნა თავისი მუჟიკი“, როგორც პროტოტიპი და ეს არ არის მხოლოდ ლიტერატურული ფენომენი: მის უკან არის ცხოვრების წესი და „ყაირათიანობის“ საშუალება. აი, რომანი „ჩვენ ვართ ჩვენი მთები“ საკმარისად სერიოზულ დონეზე განმარტავს, თუ როგორ, რა სოციალური ცვლილებების შედეგად ქრება გლეხი, როგორ იცვლება განსაკუთრებული „იდილიური“ ტიპის ცნობიერება და თვითშეგნება. დამეთანხმეთ, რომ ყველაფერი აშკარად სცილდება ნარკვევის მოთხოვნებს, განურჩევლად ჟანრისა, ლირიკული თუ დოკუმენტური… მეტიც, მაშინაც კი, როცა ნათლად ხედავ, რომ ორი განსხვავებული ტემპერამენტი ერთსა და იმავე „პირველწყაროზეა“ აგებული, მაინც გრძნობ განსხვავებების მნიშვნელობას, ანუ იდეის სხვაობას, რომელსაც ესა თუ ის პერსონაჟი ემსახურება. თუ საწყის წერტილად ავიღებთ, ვთქვათ, საფუძვლიან სასიცოცხლო ფაქტს, არ შეიძლება არ დავეთანხმოთ ი. ზლოტოუსკის მტკიცებას, რომ მცირე ზომის რომანში „შემოდგომის მზე“ და მოთხრობაში „შენი ტომი“ „იგივე დედაა“. ორივე შემთხვევაში მისი მამა არის იშხანი, ვაჟი კი იგივე ვაჟია და მთელი ტომი, რომლის შტოებშიც მისი მოგონებები (და საყვედურები) ვრცელდება, იგივე შთამომავლობაა.“ მაგრამ, ჩემი აზრით, წმინდა ბიოგრაფიული მსგავსების მიუხედავად, ანუ დოკუმენტურობის, ალუზიურობის ნიშნების დაძლევისა, სრულიად განსხვავებული ნამუშევრებია. „შემოდგომის მზე“ ოჯახური მცირე ზომის რომანია, ხოლო მოთხრობა „შენი ტომი“ („ჯამბაზების ჩვენი ტომი“), ერთი შეხედვით, ესეც ოჯახური ამბავი ჩანს, საკმაოდ საფუძვლიანად მიიჩნევა ბევრად უფრო მაღალი, ბევრად უფრო ზოგადი ბუნების გააზრებად და შეჯამებად. და ეს, ბუნებრივია, არ შეიძლება არ გამოისახოს იმ ნაწარმოებების მთავარი გმირების შესახებ ჩვენს აღქმებში.
– რა თქმა უნდა, ვიცი, რომ არც „ფოტოგრაფი“ ვარ და არც „რეპორტიორი“. და თუ საკუთარ თავს ასე ვუწოდებ, მხოლოდ იმიტომ, რომ დარწმუნებული ვარ, რომ თითოეული ჩვენგანი, თქვენც, მეც და ჩემი პატარა ვაჟიც, უკვე განზოგადებები ვართ, კაცობრიობის ნაყოფი და რომ ცხოვრება, როგორც ამბობენ, ბუნებრივი სახით, უკვე ლიტერატურაა. ასეთი სტრიქონები აქვს პარუირ სევაკს. „შექსპირს დასცინის სიცოცხლე // თავისი ტრაგიკული დრამებით… // ჩვენ კი, მე და შენ… ხელოვნებას ვთამაშობთ // და… ისეთი დარწმუნებით // სერვანტესის გმირსაც რომ არ ჰქონია…“ მაგალითად, რა ვიცოდი ჩემი ბავშვობის წიგნებიდან 1930-იანი წლების შიმშილის, კოლექტივიზაციის, ომის, ერევნის წყალდიდობის შესახებ. თითქოს ყველაფერი, მაგრამ არაფერი. ასე რომ, მოვლენების უცნაური განვითარებით, მე წავაწყდი ხელნაწერს, დურგალი ზაქეიანის, ნახევრად განათლებული კაცის ჩანაწერებს. იმ ხელნაწერში ისეთი ნათელი დეტალები აღმოვაჩინე, რამაც ამ მოვლენების უშუალო მოწმე გამხადა. ჩემზე განსაკუთრებული შთაბეჭდილება მოახდინა ერთმა ეპიზოდმა. ზაქეანის ოჯახი მრავალშვილიანი იყო და კოლმეურნეობამ მათ ცოცხალი საარსებო შემწეობა მისცა: ძროხა. ძროხა დაავადდა, სასწრაფოდ უნდა დაეკლათ, მაგრამ არავინ იყო. მამა სიკვდილის პირას იწვა, მეზობლის ან ბიძისთვის უნდა ეთხოვათ. ხორცი გადარჩა, გაყიდეს, მხოლოდ თავი და ფეხები დაიტოვეს, რადგან ყველამ იცოდა, რომ მამა სიკვდილის პირას იყო, ქელეხი უნდა გადაეხადათ.
ლიტერატურული რეპორტაჟი და მხატვრული ფოტოგრაფია გვასწავლის პატივი ვცეთ იმ ლიტერატურას, რომელსაც თავად ცხოვრება ქმნის პროფესიონალი მწერლების დახმარების გარეშე. მე ვერ ვიწყებ ჩემს საქმეს კონკრეტული ტემპერამენტის, კონკრეტული ბედის გარეშე. ორიგინალის გარეშე, ფიქტიურს ვერაფერს ვიგონებ. მამოძრავებელი სტიმულია საჭირო. დასაწყისი. მერე კი, როგორც წესი, არაფერი რჩება პროტოტიპისგან.
– დიახ, მაგრამ თქვენი მკითხველი, რომელიც ამ დეტალებს არ იცნობს, თქვენს პერსონაჟებს, ძირითადად, ავტობიოგრაფიულად მიიჩნევს, ასეთია თქვენი „პირველი პირის“ ემოციური დარწმუნება…
– ალბათ. სიუჟეტი მართლაც ხშირად „პირველ პირშია“ და „ავტორის“ სიტყვების ნაკადი, თვითმხილველის თხრობის ფორმა, აერთიანებს ჩემს აზროვნებას, საუბარს, თხრობას. თავიდან, მართლა მეგონა, რომ ჩემი „პირველი პირი“ ჩემი „მე“ იქნებოდა. სხვანაირად გამოვიდა. ჩემ მიერ დაწერილი ნაწარმოებები, შესაძლოა, უკვე ჩაფიქრებულიც, მე – პიროვნულად, მაინც ვერ მიტევენ. ამის განცდით, თამაში დავტოვე როგორც „პირველმა პირმა“.
– თქვენს პროზაში ბევრი ბიოგრაფიაა?
– არის, რა თქმა უნდა, ჩვეულებრივი მწერლობაა, ანუ ის, რაც შეიქმნა ნანახის, შემჩნეულის, მოსმენილის საფუძველზე, გასაგებია, რომ გარდაქმნილი და შევსებული, გამდიდრებული და გაფართოებული წარმოსახვით, მაგრამ არის პირდაპირი ბიოგრაფიაც: ვთქვათ, სიმონს, აღუნის ქმარს („შემოდგომის მზე“) ბევრი რამ აქვს მამაჩემისგან. ისევე როგორც იეღიშეს, მამაჩემს ყოველთვის სურდა რაღაცის ჩუქება ჩვენთვის, თავისი შვილებისთვის. ხელი მუდამ ჯიბისკენ მიჰქონდა, ჯიბე კი ცარიელი იყო… ბავშვობის სკივრიდანაა ასევე არაიკის დამოკიდებულება დედის მიმართ, ბავშვობიდან არიან წითელ საცურაო კოსტიუმებში გამოწყობილი გოგონები და მდინარე. მაგრამ ეს ყველაფერი ცალკეული დეტალებია, ფაქტები, გრძნობები და არა მთლიანობა მთელი თავისი სირთულითა და მასშტაბებით.
– ერთ-ერთ ინტერვიუში ამბობთ, რომ თქვენთვის ყველაზე ძლიერი შემოქმედებითი იმპულსი სომხური ენის პოეზიაა…
– დიახ, არა მხოლოდ ენა, არამედ განსაკუთრებით ენის პოეზია. და სწორედ ერთ-ერთ ყველაზე სრულყოფილ პოეტურ სისტემაში, რომელიც შეიქმნა სომხური ცის ქვეშ, უნდა ეძებო ყველა „დასასრული“ და ყველა „დასაწყისი“ ამ სამყაროში, ისეთივე რეალური, როგორც ფიზიკური სამყარო. ჩემი ხალხის ინდივიდუალურობამ სრული მხატვრული გამოხატულება პოვა ენაში. ჩემი დიდი ხნის ოცნებაა ამ სამყაროში შეღწევა. თუმცა ეს მხოლოდ „ტაშკენტის“ წერისას გავბედე, რომანის მთელი სივრცე „გადავეცი“ სოფლის კლუბს, სადაც კვამლის გარდა არაფერი ჩანს, სადაც მხოლოდ მოსმენა შეგიძლია.
გარდა ამისა, ენა პრაქტიკულად ხალხური მეხსიერების ყველაზე სრულყოფილი „რჩეულია“. და ხალხური მორალის. თუმანიანის ან პუშკინის სიდიადის საიდუმლო იმაში მდგომარეობს, რომ მათ ეს გამოიცნეს თავიანთ თანამედროვეებზე ადრე.
ზოგჯერ მეჩვენებოდა, რომ შემეძლო გამეგო, რას გრძნობს ქვა, როცა მას მზე ტოვებს, რას ფიქრობს მარტოხელა მსხლის ხე… და ამის ისე დაწერა, რომ არა მხოლოდ ჩემთვის ყოფილიყო საინტერესო, არამედ სხვისთვისაც. ნელი პროზა გამოვიდა, იმდენად ნელი, რომ ამ სინელემ ჩემს ტემპერამენტთან კონფლიქტი დაიწყო. შევამჩნიე, რომ ხელწერა მიფუჭდებოდა, რომ წინ ვერ მივდიოდი, დავიღალე „მასალის ქვეცნობიერის“ გაცოცხლებით. და ახლა ეს ყველაფერი ისე მომბეზრდა, რომ მოძრაობა მომენატრა.
ყველა მწერალს აქვს თავისი პატარა „საიდუმლოები“, თვითგანკურნებისა და თვითგადარჩენის საშუალება. და აი, მეც საკუთარი თავისგან გადარჩენას ვცდილობდი და დედაჩემის მონათხრობს ჩავეჭიდე მამის შესახებ, რომლისგანაც მერე ჩემი იშხანი „შევქმენი“, თუ როგორ ესროლა ვიღაცამ საფლავის ქვაჯვრის უკნიდან. და ხალხური ენის სტიქიაში აღმოვჩნდი, ენობრივ ზღვაში ჩავიძირე, იმ მორევმა ჩამითრია და შორს წამიყვანა… რაღაც ამის მსგავსი დამემართა, თუმცა ამის უფრო მარტივი ვერსია, „შემოდგომის მზესთან“ მიმართებაში შემემთხვა. მაგრამ ორივე შემთხვევაში საფუძველი მონოლოგი იყო, მონოლოგში ერთი ხმა, ერთი ტიპის ლინგვისტური ცნობიერება ჭარბობდა. ხოლო „ტაშკენტში“ მრავალხმიანობა პრინციპულია.
– მე კი მგონია, რომ თქვენ მრავალხმიანობით დაიწყეთ, „ჩვენ ვართ, ჩვენი მთები“-ს ვგულისხმობ.
– რომ მოგესმინათ, თუ როგორ საუბრობენ ჩემი თანასოფლელები, დარწმუნებული ვარ, რომ ამ მრავალხმიანობის ჩანაწერი (იმ, ძველი რომანის დონეზე, არ მინდა ახლის განსჯა, ვგრძნობ, რომ ცხელია, არ ვიცი, გამოვიდა თუ არა) თქვენ ბუნდოვანი და გამოუთქმელი მოგეჩვენებოდათ.
– რომელ დიალექტზე საუბრობენ წმაკუტში?
– ლორეს დიალექტზე, რომელიც დიდი ხნის წინ გახდა პანსომხური, რადგან ჩემს დაბადებამდე დიდი ხნით ადრე ამ დიალექტზე წერდა ჩემი გენიალური თანამემამულე, ჰოვანეს თუმანიანი. მან თავისი რეგიონის ენა ლიტერატურულად აქცია, ამიტომ ენა, რომელიც ახლა ყველას საერთოა, წარმოშობით ლორელია, ისევე როგორც თუმანიანი… თუმცა პრობლემა დიალექტი არ არის, ამა თუ იმ დიალექტის ლექსიკა, თუმცა ეს ფაქტორიც არანაკლებ მნიშვნელოვანია, არამედ თხრობის სიტყვათა წყობა – მისი გამა, ის, თუ რას უსვამს ხაზს მთხრობელი და რას უვლის გვერდს. როცა ვწერ, საშინლად მეშინია, რომ სტილიზაციის ცოდვას ავიკიდებ, არ ვილაპარაკებ არც ჩემს ენაზე და არც იმ ენაზე, რომლითაც საკუთარ თავს ველაპარაკები. ამის მხოლოდ ქაღალდის წინ არ მეშინია. მაგალითად, უცებ მამაჩემს რომ დაველაპარაკები, მის ენაზე ავუბა ტონი, ეს კი არ დაგვაახლოებს, არამედ პირიქით, დაგვაშორებს. და ვიცი, რომ ამ დროს იფიქრებს: თუ ქალაქური პალტოთი და ხელთათმანებით ხარ, რატომაა შენი ენა „მეჯინიბის“? სხვათა შორის, თანამედროვე სიუჟეტები იმის გამოც არ მაკმაყოფილებს, რომ მათ სრულიად აკმაყოფილებს ენის მხოლოდ ერთი ნაწილი. ისინი ჩემში არ აღვიძებენ იმ დიდ სომხურს, რომელიც, თითქმის დარწმუნებული ვარ, ჩემი ქვეცნობიერის წიაღშია მიმალული, იქ სძინავს, მოუხმობი და არასაჭირო… ძალდატანებით იქ ვერ შევაღწევ. მხოლოდ დიდ დაბრკოლებას, დიდ საჭიროებას შეუძლია ამ საიდუმლოების გახსნა. მხოლოდ მას შეუძლია ენობრივი მეხსიერების მემკვიდრეობითი საწყობების გახსნა. მეხსიერება ზოგადად უცნაური რამ არის. თითქოს ბევრი ისეთი რამ მახსოვს, რაც არავითარ შემთხვევაში არ უნდა დამმახსოვრებოდა. მაგალითად, მეზობლის შავი კატა – ამღვრეული და ბოროტი თვალებით. უიმედო ნაძირალა უნდა ყოფილიყო, რადგან ხშირად სცემდნენ, ხან მამაჩემი, ხან უმცროსი ბიძა. ის კატა გაქრა, სანამ ერთი წლის გავხდებოდი. ომი კი წმინდა ემოციურად მახსენდება, დეტალების გარეშე: წითელი გვალვა, სიცივე და შიმშილი. მაგრამ ესეც – და საერთოდ ყველაფერი, რაც მე, როგორც ირკვევა, მახსოვს – ჩემში ყრუ-მუნჯად რჩება, სანამ მარტო არ ვრჩები თეთრი ქაღალდის წინ. სწორედ აქ მერთვება მეხსიერება, ისე უბრალოდ არ მუშაობს…
– ძველი სომხური ჟამთააღმწერლობა არის წყაროები, რომლებიც სცილდება ლიტერატურის ფარგლებს. რით შეუწყო ხელი თქვენმა თანამოკალმეთა ძალისხმევამ თქვენს ძიებას?
– სომხური პოეზიის გარეშე, ქუჩაკითა და ნარეკაცით დაწყებული, ჰამო საჰიანით დამთავრებული, ჩემს პროზას დღევანდელი სახე არ ექნებოდა.
– აქ გამონაკლისს არ წარმოადგენთ. ახალმა ქართულმა პროზამ ალბათ ასე სწრაფად იმიტომაც იპოვა საკუთარი თავი, რომ არაჩვეულებრივი ეფექტურობით შემოიტანა ქართული პოეზიის გამოცდილება. ვფიქრობ, რუსული პროზის ბევრ სიახლეს მსგავსი წარმოშობა აქვს. ამიტომ, მეტი სიზუსტეა სასურველი.
– ჩარენცს ვუმადლი, ჩემს, თუ შეიძლება ასე ითქვას, პრინციპულ დემოკრატიას. ზუსტად შემიძლია ვთქვა, რა მომცა აქსელ ბაკუნცმა. შემიძლია დავასახელო ბაკუნცის კონკრეტული ნაწარმოებები, რომლებმაც პირდაპირი გავლენა მოახდინეს ჩემზე.
„მირჰავი“, „პროვინციის დაისი“ და, რა თქმა უნდა, „მორჩილი გოგონა“. ბაკუნცი სომეხ მკითხველს მხოლოდ 1956 წლის შემდეგ დაუბრუნდა, მაგრამ უფრო ადრე, 1952 წელს, მისი თარგმანით გავიცანი, უფრო სწორად – მისი ლიტერატურული ხელწერა, ისე წავიკითხე „ტარას ბულბა“, რომ არ ვიცოდი, ვინ იყო მთარგმნელი. რა ზეიმი იყო, ენის ნამდვილი დღესასწაული! დიდ სომეხ მწერალთა შორის ბაკუნცმა პირველმა მისცა თვითგამოხატვა ხალხის უენოდ დარჩენილ ნაწილს და ხმის უფლება გადასცა შუამავლებს, რომლებმაც ქალაქსა და მსოფლიოს უამბეს უენოთა შესახებ. ბაკუნცმა უარყო „შესახებ“, ის წერდა არა ხალხზე, არამედ ხალხისგან. ვცდილობდი შიგნიდან ყოფნის პრინციპი გამევრცელებინა, რამდენადაც ეს ჩემს შესაძლებლობებში იყო, ორგანული და არაორგანული სამყაროს მთელ არეალზე. ეს ნიშნავს წერას არა ხეზე, არამედ ხის შიგნიდან წერას, არა ცხენზე, არამედ ცხენის შიგნიდან.
– როგორი დამოკიდებულება გაქვთ კრიტიკასთან? როგორ ფიქრობთ, ვისთვის არის კრიტიკა?
– კრიტიკა მათთვისაა, ვისთვისაც ის ლიტერატურაა. კრიტიკა არის ჩვენი დამოკიდებულება ლიტერატურის მიმართ. და ის თანაბარ გავლენას ახდენს მკითხველისა და მწერლის ურთიერთობებზე. ყველაფერი განუყოფლად არის დაკავშირებული. ლიტერატურას შემოქმედებისთვის განსაკუთრებული, ხელსაყრელი გარემო სჭირდება, კრიტიკა კი ლიტერატურული გარემოს შექმნას უნდა ეხებოდეს.
მიხარია, როცა ვხედავ, რომ ჩემი კრიტიკოსები ჩემზე ჭკვიანები არიან, ფიქრობენ ჩემსავით, უფრო სწორად, იმავე მიმართულებით, როგორც მე, იყურებიან იმავე მიმართულებით, მაგრამ უფრო შორს და ჩვენ ერთად ვაკეთებთ ერთსა და იმავეს. ასე რომ, პრობლემა არ არის კრიტიკის გაკვეთილები, მე ყოველთვის არ ვიყენებ საკუთარ გაკვეთილებს, არამედ მაქვს გულწრფელი სურვილი დამეხმარონ ისეთ მარტოხელა საქმეში, როგორიცაა შემოქმედება.
© არილი