ელიოტის მემორიალური ლექციებიდან (1986)
რიჩარდ ელმანის სიტყვები იეიტსის შესახებ, ნებისმიერ სერიოზულ პოეტს ეხება: “მისი მიზანია გვაჩვენოს, რომ შესაძლებელია უხეში ძალის გარდაქმნა და თავგანწირვა…ჩვენი “წარმოსახვითი” “მე”-სთვის, რომელიც სხვა საწყაულით იზომება და ბევრით აღემატება ყველაფერ იმას, რასაც საზოგადოებრივი პირობითობები მოითხოვენ ადამიანისგან. თუკი ტანჯვა ჩვენი ხვედრია, უკეთესია ჩვენვე შევქმნათ სამყარო, სადაც დავიტანჯებით და ხშირად ასეც ვიქცევით ხოლმე: გმირები – ძალაუნებურად, შემოქმედნი – შეგნებულად, ყველა დანარჩენი კი შეძლებისდაგვარად”.
ნებისმიერი პოეტი ასე თუ ისე ზემოთ მოყვანილ მოდელს მისდევს. მათ შორის ის წესიერი ავტორებიც, ვინც გაურბის მაღალფარდოვან სიტყვას, პატივს ცემს ენის დემოკრატიას და ან მეტყველების ტონით, ანდაც ყოველდღიურობით გვაჩვენებს, რომ მზად არის იმ ადამიანების მხარე დაიკავოს, ვინც სკეპტიკურად აფასებს პოეზიის უფლებას, იყოს განსაკუთრებული სტატუსის მქონე. პოეზია თვითკმარი რეალობაა, ეს ფაქტია. და რამდენად უფლებამოსილადაც არ უნდა მიაჩნდეს პოეტს თავი იმისთვის, რათა დანებდეს სოციალური, მორალური, პოლიტიკური და ისტორიული სინამდვილის ზეწოლას, ერთი რამ მაინც ცხადია – განსაკუთრებული ერთგულება პოეზიისადმი აუცილებელი წყაროა და პირობა ნებისმიერი მხატვრული მოვლენისა.
აი, რატომ გადავწყვიტე დღეს ელიზაბეტ ბიშოპის ერთი ლექსის – “თევზსაშენის ფარდულებთან” – შესახებ საუბარი. მასში ხედავ, რომ ერთ-ერთი ყველაზე თავშეკავებული და ზრდილობიანი თანამედროვე პოეტი, თავისი ხელოვნების უძლეველი ვნებით აღტკინებული, იძულებული ხდება უარი თქვას ჩვევებზე და დაშორდეს აუდიტორიას. ხაზს გავუსვამ, რომ მშვიდობიანობის მიღმა ბიშოპთან მუდამ იდგა არა პირმოთნეობა, არამედ პატივისცემა მათ მიმართ, ვინც უხერხულად გრძნობს თავს პოეტურ თავკერძობასთან შეხებისას. როგორც წესი, იგი ხმას არ იმაღლებს, რათა არ ჩაახშოს ძლივს გასაგონი მისამღერი – ვთქვათ, ზღვისპირა სასტუმროში ჩამოსული ტურისტების ჩუმი საუბარი საუზმისას. ბიშოპი არ აბეზრებს თავს პუბლიკას ამოუწურავი და დაჟინებული კითხვით – ოსვენციმის მერე იქნებ დუმილი ჯობდესო პოეზიას და თავისებურად ესმის ხელოვნების პრივილეგიებთან დაკავშირებული ეჭვები, ასეთ კითხვაში რომაა დაფარული.
სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ელიზაბეტ ბიშოპი მთელი თავისი არსებით განწყობილია სჯეროდეს სიტყვის ერთმმართველობის – პოეტის თავგანწირვის ფასად. იგი თავშეკავებულია, არასდროს არაფერს იკვეხნის და ზრდილობის განსახიერებას წარმოადგენს. ზრდილობა კი, მოგეხსენებათ, სხვების მიმართ ვალდებულებებს გულისხმობს, ისევე როგორც ამ სხვათა ვალდებულებებსაც. პოეტი მოითხოვს პატივი სცენ საკუთრების უფლებას, ამ სიტყვის ყველაზე კარგი, ფართო და თავდაპირველი აზრით – აზრით, რომელიც განუყრელად თან ახლავს პიროვნებას თუ საგანს, რადგანაც ისინი ბუნებრივად ახასიათებენ მათ. გარდა ამისა, ელიზაბეტ ბიშოპი გარკვეულ სიმკაცრეს გულისხმობს და წინ მიუძღვის ისეთ ზმნებს, როგორიცაა “შეჰფერის”, “ხამს” და ა.შ. მოკლედ, ამ შემთხვევაში მელექსეობის ერთ-ერთი ატრიბუტის სახით ზრდილობა საზღვრებს მოხაზავს და მთელი პოეტური ქმედების მასშტაბს განსაზღვრავს. იგი თავს იდებს მეტყველების მართვას.
მაგრამ ელიზაბეტ ბიშოპი პოეზიაში არამხოლოდ ზრდილობას აღიარებს და ცნობს. მან ასევე აიღო თავის თავზე ჭვრეტის მოვალეობაც. ჭვრეტა მას ჩვეულებად ექცა – მნიშვნელობა არა აქვს ბერ-მონაზვნურ, ჰოპკინსისეულ დაკვირვებას ვიგულისხმებთ თუ საყოველთაოდ მიღებულ, ყოველ დღე განმეორებად ქმედებას. მართლაც, მჭვრეტელი თითქოს ამშვიდებს, ათვინიერებს თავს და თუკი უწევს წინააღმდეგობას ხილულ გარემოს, მხოლოდ იმიტომ, რათა საკუთარი ადგილი დაიცვას, ჩრდილში დარჩეს, არ გამოჩნდეს. გასაკვირი არაა, რომ თავისი უკანასკნელი წიგნის სათაური ბიშოპმა ძველი სასკოლო სახელმძღვანელოს სატიტულო ფურცლიდან აიღო – “გეოგრაფია III კლასისთვის”. ამით იგი თითქოს ხაზს უსვამს თავისი ლექსებისა და სახელმძღვანელოს პროზას შორის არსებულ მსგავსებას, რომელიც დეტალებისადმი თავისი ყურადღებით, აწონილ-დაწონილი კლასიფიკაციებითა და მიუკერძოებელი ჩამონათვალით სამყაროსთან მყარ და გამოკვეთილ ურთიერთობებს ამკვიდრებს. წიგნის ეპიგრაფიდან ჩანს, რომ პოეტი თავს აიგივებს სიტყვებისა და საგნების შეკავშირების ამ პირველად, ნაცად ხერხებთან:
“რა არის გეოგრაფია? დედამიწის ზედაპირის აღწერა.
რა არის დედამიწა? პლანეტა ან ზეციური სხეული, რომელზეც ვცხოვრობთ.
რა ფორმისაა დედამიწა? მრგვალი, ბურთისებური.
რისგან შედგება მიწის ზედაპირი? წყლისგან და ხმელეთისგან”.
პოეზიას, რომელიც ასეთი კატეხიზმური ფორმულებით სარგებლობს, ხილვებისა და ეპიფანიების წვდომა, რა თქმა უნდა, აკრძალული აქვს და “თევზსაშენის ფარდულებიც” მართლაც უზუსტესი აღწერით იწყება, რომელიც აირეკლავს იმას, თუ როგორ ნაბიჯ-ნაბიჯ შემოდის მატერიალური სამყარო პოეტის ნათელ და მშვიდ ცნობიერებაში:
ცივა დღეს საღამოს,
მოხუცი კი თავისას არ იშლის,
თევზსაშენის ერთ-ერთ ფარდულში
ჩამომჯდარა და ბადეს წნავს.
ბინდში ბადე თითქმის არ ჩანს –
თალხი, შავ-წითლად ნაქსოვი
– მხოლოდ გალეული მახათი თუ იელვებს ხოლმე.
ჰაერში თევზის ისეთი სუნი ტრიალებს,
რომ სუნქთვა ჭირს და თვალებიდან ცრემლი მომდის.
ფარდული ხუთია – დახრილი, წვეტიანი სახურავებით – საწყობებამდე
ვიწრო, ნარანდი ფიცრით ნაჭედი ბილიკია გადებული
ურიკებისთვის.
ყველაფერი ვერცხლისფრად ბრწყინავს:
ზღვა – ზომიერად რომ ღელავს, თითქოს აშხეფებას აპირებსო –
მქრქალი და ბინდისფერია;
ქვაფენილის, ომარებით სავსე კასრების,
შიშველ კლდეებს შორის გაფანტული ანძების ვერცხლი კი
შიგნიდან ანათებს,
როგორც ზღვებისკენ მიქცეული ძველი, ზურმუხტისფერი ხავსით დაფარული სახლები.
თევზის დიდი კასრები ქაშაყის ულამაზესი ქერცლით შემოსილა,
ქერცლითაა დაფარული ურიკებიც,
მბზინვარე, მოლივლივე ჯავშანში სხედან
და ქინქლების ფუსფუსში ინაბებიან.
სახლებს მიღმა, დაბალ ფერდობზე, ცვრით დანამულ ბალახს გასცდები თუ არა
ხის ძველი კარი გამოჩნდება, ალაგ-ალაგ დამსკდარი,
გრძელი, შეთეთრებული სახელურებით
და ჟანგით შეჭმული რკინის ნაწილებზე დარჩენილი
სევდიანი ლაქებით (მიმხმარ სისხლს რომ ჰგავს).
მოხუცი გაწვდილ “ლაქი სთრაიქს” იღებს.
იგი პაპაჩემთან მეგობრობდა.
ვამბობთ, რომ მხარეში ხალხი გამოილია, ბევრი წავიდა,
ქაშაყებზე ვსაუბრობთ, სხვა თევზებზეც
და ბარკასის გამოჩენას ველით.
ტანსაცმელი და სახელოები მთლად ქერცლით უბრწყინავს მოხუცს:
იგი ჩვენი მხარის სიამაყესა და მშვენებას ფხეკს,
ურიცხვი თევზის ქერცლს ფხეკს შავი, ალესილი ძველი დანით.
ქვემოთ, ზღვასთან,
იმ ადგილას, სადაც ბარკასები დგებიან ხოლმე, გრძელი ფერდობი მოჩანს,
წყლის ვერცხლით მოჭედილ ზედაპირს ერთვის.
რუხ ქვებზე სამი მორია გადებული,
ერთმანეთისგან ოთხი-ხუთი ფუტის დაშორებით.
ირგვლივ ღრმა, ანკარა და ცივი წყვდიადია,
სტიქია, სადაც ვერ იცხოვრებს ხმელეთის ბინადარი,
იქ მხოლოდ თევზები და სელაპები სახლობენ… ერთ სელაპს ვიცნობ კიდეც.
საღამოობით ხშირად ვხედავდი, ნაპირთან მოდიოდა ხოლმე.
მე მელოდებოდა.
მუსიკით იყო დაინტერესებული,
ჩემსავით სრული ჩაღრმავება უყვარდა,
და მეც ერთხელ ბაპტისტური ჰიმნები ვუმღერე,
“ღმერთი – ჩვენი საიმედო ბურჯია”.
ადგილზე გაშეშდა და დიდხანს თვალს არ მაცილებდა,
თავი გადააქნია.
შემდეგ გაქრა, ტალღებს შეერია და ისევ გამოჩნდა
ზუსტად იმ ადგილას, სადაც ჩაყვინთა და თითქოს მხრები აიჩეჩა,
აქაოდა, ეგ რა ჩემი საქმეაო.
ირგვლივ ღრმა, ანკარა და ცივი წყვდიადია,
სუფთა, ნაცრისფერი, ყინულოვანი წყალი… ზემოთ კი, ჩვენს უკან,
ფესვმაგარი, მედიდური ნაძვები დგანან,
მოცისფრო ხეები თავიანთი განუყრელი ჩრდილებით:
დგას მილიონი საშობაო ნაძვი და შობას ელის.
წყალი კი თითქოს რუხ ქვებს შორის გამოეკიდა.
და მეც ძველებურად გავყურებ ზღვას
სადაც ქვებს შორის ნაზი და უხალისო ჭავლები მოჩანს,
ქვების თავზე კი ყინულოვანი დუმილი სუფევს,
ქვების თავზე და უფრო მაღლაც, მთელ სამყაროში, ყველაფერი გარინდულა, ყინულოვან დუმილს მოუცავს.
საკმარისია მხოლოდ ხელი ჩაჰყო მასში,
და მყისვე იგრძნობ მის ძალას,
ძვლებში ყრუ ტკივილი დაგივლის და ხელიც დაიფერფლება,
თითქოს ეს წყალი სახეცვლილი ცეცხლი იყოს,
რომელიც იწვის, შთანთქავს ქვებს თავისი რუხი, ბნელი ცეცხლის ალით.
მხოლოდ ენა შეახე და ჯერ სიმწარეს იგრძნობ, შემდეგ სიმლაშეს,
ბოლოს კი მთლად დაგიწვავს პირს მისი სიმხურვალე.
ალბათ იგივეა ჩვენთვის ცოდნაც:
ბნელი, მლაშე და ანკარა,
სხარტი და თავნება.
იგი სამყაროს ამოვტაცეთ მტკიცე, ყინულოვანი ხახიდან,
გაქვავებული მკერდიდან ამოვიყვანეთ.
და ეს ცოდნა მალევე გვისხლტება ხელიდან,
შემდეგ კი ისევ წავეტანებით ხოლმე – და რადგანაც იგი ისტორიულია –
მაინც გაგვირბის, მოუხელთებელი რჩება.
ჩვენს წინაშე – ყველაფერ სხვასთან ერთად – დისციპლინირებული პოეტური წარმოსახვის შენელებული კადრები გაიელვებს, რომელიც ებრძვის გიგანტური ნახტომის გაკეთების გაუნელებელ სურვილს, ვერ ბედავს და ბოლოს და ბოლოს, მტკიცე გადაწყვეტილებით შეგულიანებული უყოყმანოდ აკეთებს ამ ნახტომს. წერის ძუნწი, თავდადებული, საოცრად დაძაბული მანერა ლექსის ლამის ორ მესამედში ჩვენს ყურადღებას გარე სამყაროზე მიმართავს, სასაუბრო ენა არ იშურებს წვრილმანებს, ყოფითი, პატრიარქალური ატმოსფერო დიდი სითბოთია აღწერილი. მოხუცი პაპაც კი გამოჩნდება. და მაინც, ეს უძველესი სამყარო დროდადრო გამოცოცხლდება ხოლმე თევზის ქერცლის ბრწყინვალებით, მწვანე ბალახის ბიბინითა და ქინქლების ფუსფუსით. ხატიდან ხატამდე, დეტალ-დეტალ, ერთი დაკვირვება მეორეს ერწყმის და სხვადასხვა დონეზე თუ ხედვის სხვადასხვა კუთხიდან სამყარო ჩვენს თვალწინ ნელ-ნელა სუნთქვას იწყებს, ცოცხლდება. იგრძნობა სისტემატური ხედვა, ფეხზე მყარად მდგომი დამკვირვებელი, რომელსაც მზერა ჯერ ზღვაზე გადააქვს, შემდეგ კი თევზიან კასრებზე და მოხუცზე. მთხრობელის ხმაც თამამად ჟღერს, იგი თავშეკავებულია და არ ინთქმება საკუთარ არსებაში, ჩანს საგნებისადმი გონიერი დამოკიდებულება, ყველაფრის ზუსტად აღწერის სურვილი. ეს არც ქოშინია და არც უსიცოცხლო ბუტბუტი, იგი პირამდე სავსეა, ზღვასავით, რომელიც ზომიერად ღელავს “თითქოს აშხეფებას აპირებსო” და უეცრად, მართლაც შეირხევა, შხეფებს აყრის:
ირგვლივ ღრმა, ანკარა და ცივი წყვდიადია,
სტიქია, სადაც ვერ იცხოვრებს ხმელეთის ბინადარი,
იქ მხოლოდ თევზები და სელაპები სახლობენ… ერთ სელაპს ვიცნობ კიდეც.
დაკვირვების ჩვევა, როგორც მოგახსენეთ, გამორიცხავს ხილვათა ჩარევას. და მაინც, იგი თავს იჩენს, რიტმული ზეაღსვლა გვაფრთხილებს: ახლა რაღაც მოხდება… თუნდაც მოგვიანებით. სასაუბრო ტონი ქრება, მაგრამ ამ დროს ვხედავთ საიქიოს მოციქულივით თუ ზღვის კლოუნივით მოვლენილ სელაპს, რომელიც გაწბილებულია მაღალფარდოვანი სიტყვების საცდურით. და მაინც, სელაპი სასწაულისკენ მიგვიძღვის, უცნაურთან ზიარების ნიშნად აღიქმება: იგი სიღრმეში იმალება, თან ითრევს ლექსსაც და ყველაზე საჭირო მომენტში იდუმალებით მოსავს მას. ბოლოს და ბოლოს, სელაპი ხომ მარტო გარესამყაროთი არ დაკმაყოფილდება და, რა თქმა უნდა, არც პოეტს შეშვენის ამგვარი საქციელი, იგი ხომ “სრული ჩაღრმავების მომხრეა”.
ეს არ ნიშნავს, რომ გარესამყაროს, ადამიანური ერთგულების, წინაპრების, “ლაქი სთრაიქისა” და საშობაო ნაძვის ხისადმი სიყვარული უკვალოდ გაქრა. უბრალოდ, მას სხვა, უხილავი და საშიში ძალა უხმობს და ითრევს; ესაა აზრის სამყარო, შემეცნების ნება, რომელიც აშორებს ადამიანს სელაპებსა და ქაშაყებს, საკუთარი თავის ამარა ტოვებს, მარტო, პაპისა და მოხუცის გარეშე.
იგი ბედისწერისა და მოკვდავობის სხივით განათებულ სანაპიროზე დგას. შემეცნებისკენ ლტოლვას პოეტი მყისვე საუკუნეებს მიღმა მიუძღვება, სოკრატემდელთა მოკრძალებულ, მთრთოლვარე სიბრძნემდე და იგი უეცრად ხედავს წყლის ამ სტიქიის დასაბამიერობას:
საკმარისია მხოლოდ ხელი ჩაჰყო მასში,
და მყისვე იგრძნობ მის ძალას,
ძვლებში ყრუ ტკივილი დაგივლის და ხელიც დაგეფერფლება,
თითქოს ეს წყალი სახეცვლილი ცეცხლი იყოს,
რომელიც იწვის, შთანთქავს ქვებს თავისი რუხი, ბნელი ცეცხლის ალით.
მხოლოდ ენა შეახე და ჯერ სიმწარეს იგრძნობ, შემდეგ სიმლაშეს,
ბოლოს კი მთლად დაგიწვავს პირს მისი სიმხურვალე.
ალბათ იგივეა ჩვენთვის ცოდნაც:
ბნელი, მლაშე და ანკარა,
სხარტი და თავნება.
იგი სამყაროს ამოვტაცეთ მტკიცე, ყინულოვანი ხახიდან,
გაქვავებული მკერდიდან ამოვიყვანეთ
და ეს ცოდნა მალევე გვისხლტება ხელიდან,
შემდეგ კი ისევ წავეტანებით ხოლმე – და რადგანაც იგი ისტორიულია –
მაინც გაგვირბის, მოუხელთებელი რჩება.
სტილი ინარჩუნებს მსგავსებას გეოგრაფიის სახელმძღვანელოში ამოკითხულ მარტივ წინადადებებთან. ყოველი ფრაზა ცხადი და უეჭველია, მაგრამ ეს ფინალური სტრიქონები, მაინც პოეზიაა და არა გეოგრაფია და დღის ჭეშმარიტებასთან ერთად სიზმრისეულ ჭეშმარიტებასაც გვაზიარებს და იგი იმდენადაა ზუსტი, რამდენადაც მოჩვენებითი. გარდა ამისა, მასში არის ნებისმიერი ლირიკის sinequanon (აუცილებელი პირობა) – აბსოლუტურად დამაჯერებელი შინაგანი რიტმი, რომელიც ყველაზე მეტად წყალუხვი დინების მძიმე ტალღებსა ჰგავს. მას ღრმად გულახდილი ინტონაცია ამოძრავებს, რომელიც, როგორც რობერტ ფროსტი იტყოდა, “ენის ქვეშ სახლობს და ნებისმიერ სიტყვაზე ძველია”… და ეს ინტონაცია იგივეს აკეთებს, რასაც არსებითად პოეზია: ანუ გვარწმუნებს ვენდოთ საკუთარ ინტუიციას. გვშველის, რათა ჩვენი “მე”-ს პირველქმნილი სიღრმეებიდან ადამიანური ბუნების ყველაზე ფარული, ასოციალური წიაღიდან აღმოვთქვათ: “დიახ, მე ასე ვფიქრობდი. დიახ, ყველაფერი ეს მართალია და გმადლობთ, რათა სიტყვები გამონახეთ და გაგვაგებინეთ ეს საიდუმლო”. სიტყვის ერთმმართველობაც სწორედ ამით იმხრობს ჩვენი, ამომრჩევლების ხმებს.
თარგმნა მალხაზ ხარბედიამ
Facebook Comments Box