ესპანურიდან თარგმნა დოდო ყვავილაშვილმა
„როგორ სამყაროში მოვხვდი?“
სერხიო პიტოლი, 29 მაისი, 1986 წელი, თბილისი, საქართველო
ამ ამბავს ორი დასაწყისი აქვს და ოცდათექვსმეტწლიანი ინტერვალით გამოგზავნილი ორი მოულოდნელი წერილით იწყება. მოულოდნელი არა წერილების შინაარსია, არამედ მათი გამომგზავნის ეგზოტიკურობა; სინამდვილეში, როდესაც პირველმა გაოცებამ გამიარა, თავად წერილის შინაარსში გასაოცებელი ვერაფერი დავინახე, სრულად მიესადაგებოდა კულტურული დიპლომატიის სტანდარტულ ფორმას, რომელიც ოფიციალურად მიწვევდა საქართველოს მოსანახულებლად.
პირველი წერილი სერხიო პიტოლმა 1986 წლის დასაწყისში მიიღო და მისი ავტორი საქართველოს მწერალთა კავშირი გახლდათ. მეორე – ელექტრონული – 2022 წლის თებერვალს გამომიგზავნა იუნესკოს მსოფლიო წიგნის დედაქალაქის – თბილისის საორგანიზაციო კომიტეტმა. ოცდათექვსმეტი წლის წინ მიღებულ მიწვევას პიტოლი სიხარულით დასთანხმდა, რასაც მოსკოვისა და ლენინგრადის წინა მიწვევებიც დაემატა. მე რაც შემეხება, წარმოდგენა არ მქონდა, როგორ უნდა მოვქცეულიყავი. თბილისში რა მინდოდა, ნეტა რა დამკარგოდა? რუკა გადავშალე და აღმოვაჩინე, რომ ჩრდილოეთით ამ ქვეყანას რუსეთი ესაზღვრებოდა და უკრაინასთანაც ახლოს იყო. არც იმ ფაქტის უგულებელყოფა ივარგებდა, რომ მხოლოდ თოთხმეტი წელი იყო გასული რუსეთთან შეიარაღებული კონფლიქტის შემდეგ და საქართველოს ტერიტორიაზე რუსეთის მიერ ოკუპირებული ორი ტერიტორია არსებობდა – აფხაზეთი და სამხრეთ ოსეთი.
მიწვევის საკითხი ოჯახში განვიხილე და ჩემმა ბრაზილიელმა მეუღლემ, როგორც ყოველთვის, მირჩია, დავთანხმებულიყავი. მისთვის, როგორც ლინგვისტისთვის, ძალზე მიმზიდველი აღმოჩნდა მსოფლიოს ერთ-ერთი ყველაზე იდუმალი ენის სამშობლოს ნახვის პერსპექტივა. თანაც, იდეალური გეგმა იყო პანდემიის ორწლიანი კარჩაკეტილობის შემდეგ.
ჩემს მასპინძლებს ვთხოვე დაედასტურებინათ, „შექმნილი გარემოებების ფონზე“ მათი მოწვევა ნამდვილად კვლავ ძალაში იყო თუ არა. ჩემი ფსიქოანალიტიკოსი ასეთ დროს აუცილებლად მეტყოდა, უარის თქმის მიზეზს ეძებ, მსგავს წინადადებებს ეწინააღმდეგები, რამეთუ გულის სიღრმეში გეეჭვება, რომ მათი ღირსი ხარო. ჩემს შეკითხვას თბილისიდან ასე უპასუხეს: ვინაიდან თბილისი ერთი წლით წიგნის მსოფლიო დედაქალაქადაა აღიარებული, საქართველოს დიდი საერთაშორისო დელეგაცია ესტუმრება ამ ტიტულის დასრულებასთან დაკავშირებულ ცერემონიალზე და სტუმრების უსაფრთხოება გარანტირებული რომ არ იყოს, ღონისძიებას აუცილებლად გადავდებდითო.
პიტოლი საქართველოს მაშინ ეწვია, როდესაც იგი ჯერ ისევ საბჭოთა კავშირის ნაწილად ითვლებოდა და მოწმე შეიქნა იმ ცვლილებებისა, რაც „პერესტროიკას“ მოჰქონდა, მე კი ამ დამოუკიდებელ ქვეყანას მაშინ უნდა ვსტუმრებოდი, როდესაც მისი მეზობელი რუსეთი უკრაინაში იყო შეჭრილი. იმ დროისათვის პიტოლი პრაღაში მექსიკის ელჩი გახლდათ; მე კი ბარსელონაში ვცხოვრობდი და გარდა წერისა, დროის უმეტეს ნაწილს ლიტერატურისა და წერის ხელოვნების სწავლებას ვანდომებდი. პიტოლი 53 წლისა იყო; მე – 48-ისა. პიტოლმა მარტომ იმოგზაურა; მე კი თან უნდა მხლებოდნენ ბრაზილიელი მეუღლე და თინეიჯერი ქალ-ვაჟი, რომლებმაც, მრავალფეროვნების მიზნით, არ ინებეს თქვენთვის მათი სახელები გამემხილა.
რასაც აქ ვწერ, გზამკვლევი როდი გახლავთ, არც მოგზაურის დღიურია და არც ქრონიკები. არც იმდენად გულუბრყვილო ვარ, რომ მეგონოს, თითქოს ათ დღეში მოვახერხე რამე გამეგო საქართველოსა და მის მოსახლეობაზე. მეტსაც გეტყვით: რაც დრო გადის, სულ უფრო მეეჭვება, რომ ენის მეშვეობით საერთოდ შესაძლებელია მიღებული შთაბეჭდილებების ან აღნუსხვა, ან გაზიარება. პიტოლმა საქართველოში ჩემზე ორჯერ ნაკლები დრო დაჰყო, თან ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ პირველი დღე ლენინგრადიდან იქ ჩასვლას მოანდომა, მეხუთე დღე კი მოსკოვში გაფრენას; მიუხედავად ამისა, საქართველოში ყოფნას მან ოცდაორი გვერდი მიუძღვნა თავის რუსული მემუარების წიგნში სახელწოდებით “მოგზაურობა“.
ასეა თუ ისე, სერხიო პიტოლმა, ირიბად, მაგრამ მაინც, გადამწყვეტი როლი შეასრულა ჩემს ცხოვრებაში. 1999 წელს სამსახურიდან წამოსვლის შემდეგ, ეგზისტენციალური კრიზისის დროს გადავწყვიტე ხალაპაში გავმგზავრებულიყავი და იქ ლიტერატურის შესწავლას შევდგომოდი. ხალაპაში წასვლის ერთ-ერთი მიზეზი – არა ერთადერთი, თუმცა ყველაზე სიმბოლური – ის გახლდათ, რომ დიპლომატის რანგში ხანგრძლივი მოღვაწეობის შემდეგ პიტოლმა რამდენიმე წლით ადრე სწორედ ხალაპაში დაიდო ბინა. ვიცოდი, რომ იგი ვერაკრუსის უნივერსიტეტის ლიტერატურის ფაკულტეტზე რამდენიმე კურსს კითხულობდა. ისიც გაგონილი მქონდა, რომ სახლში, როგორც იქნა, უკვე თავი მოეყარა მთელი თავისი ბიბლიოთეკისთვის, რომელიც ოცდაათი ათას წიგნს ითვლიდა. რაღა თქმა უნდა, უკვე წაკითხული მქონდა მანამდე გამოცემული ყველა მისი ნაწარმოები, მოთხრობები, რომანები, ესეები და გროტესკული კომედიის, პროვინციაში გატარებული ბავშვური მოგონებების, სწავლულობისა და კოსმოპოლიტიზმის ეს ნაზავი იყო სწორედ ის, რაზეც მეც ვოცნებობდი. 2000 წელს, როდესაც უკვე ხალაპაში ვცხოვრობდი, უფრო დაზუსტებით კი კოატეპეკში, პიტოლმა თავისი „მოგზაურობა“ გამოაქვეყნა, საიდანაც მკითხველმა გაიგო, რომ მის რომანს „ღვთაებრივი ყანჩის მოთვინიერება“, რომელიც ჩემი ერთ-ერთი ყველაზე საყვარელი რომანია, რუსეთსა და საქართველოში მოგზაურობა დაედო საფუძვლად.
შემდეგ მოხდა ისე, რომ იმ ოთხ-ნახევარი წლის მანძილზე, რაც ხალაპაში გავატარე, პიტოლთან ურთიერთობა თითქმის არ მქონია. მოვისმინე XX საუკუნის მექსიკური თეატრის კურსი, რომელსაც იგი 2001 თუ 2002 წელს დიდი გაჭირვებით კითხულობდა; ლექციები ძნელი მოსასმენი იყო, რადგან ლექტორს ლაპარაკი უჭირდა, რაც უკვე მოასწავებდა, რომ მალე აფაზიის დიაგნოზს დაუსვამდნენ. 2003 წელს, სანამ ბარსელონაში გავემგზავრებოდი, ჩემი პედაგოგისა და პიტოლის ახლო მეგობრის, ტერესა გარსია დიასის წყალობით მომეცა შესაძლებლობა მაესტროს სახლში ყავაზე ვწვეოდი; იმ სტუმრობიდან განსაკუთრებით დამამახსოვრდა მისი ბიბლიოთეკის დათვალიერება; ექსკურსიამძღოლობა თავად მასპინძელმა გამიწია; თაროებზე განთავსებულ ათასობით წიგნს ამაყად მიჩვენებდა და თან მიხსნიდა: “აქ იტალიელი მწერლებია, აქ – პოლონელები, აქ – ინგლისელები, აქ – რუსები…“
რაოდენ შორეულადაც არ უნდა მიგვაჩნდეს პიტოლის გავლენა, მაინც განუზომელია ის ზემოქმედება, რომელიც მან ყველა ჩვენგანზე – დამწყებ მწერლებზე, ლიტერატურათმცოდნეებზე, აკადემიკოსებსა თუ კრიტიკოსებზე იქონია: ვეთაყვანებოდით მის მიერ თარგმნილ ავტორებს, განსაკუთრებულ ყურადღებას ვუთმობდით მის მეგობრებს, გაფაციცებულები ვუდარაჯებდით მის ყოველ ახალ აღმოჩენას, მის ნებისმიერ სიტყვასა თუ გამონათქვამს ვიმახსოვრებდით და როგორც კი რომელიმე იშვიათი თუ ჩვენთვის უცნობი ნაწარმოების გენიალობაზე დაიწყებდა საუბარს, მათ მოსაძიებლად მაშინვე გავრბოდით უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკებსა თუ ხალაპას ცენტრის წიგნის მაღაზიებს.
……
გაფრთხილებთ, რომ აქ, ადრე თუ გვიან, მაინც მომიწევს განავალზე საუბარი.
…..
„ჩემი მოგზაურობა დღეს დაიწყო, – წერდა პიტოლი თბილისში ჩასვლისას 1986 წლის 28 მაისს. – და უკვე შევუდექი მის გაცნობას, გარკვევას იმისა, თუ როგორი ფენებისგან შედგება იგი, შენებისა და ნგრევის მუდმივ მენტალურ პროცესს, მოგზაურობას სხვადასხვა კულტურულ ფენებში, რომლებიც შრეებად დაეფინა ამ ქვეყანას და წარსულის უცილობელი კვალი დაამჩნია: ელადა, ბიზანტია, სპარსეთი, პირველი ათასწლეულის სლავები, მეხუთე საუკუნის ქრისტიანული ძეგლები, შუა აზიის გავლენა, სუფიზმი“.
დასავლეთის წარმოდგენით საქართველო ეგზოტიკური მხარეა, ჭიშკარი აზიისა, ვაჭრობის, შემოსევებისა და დაპყრობების ერთგვარი დერეფანი. სინამდვილეში, ტოპონიმი გეორგია ბერძნული სახელწოდებაა ამ ქვეყნისა და მას ასე მხოლოდ უცხოელები იხსენიებენ; ქართველები თავიანთ მხარეს საქართველოს უწოდებენ, თავიანთ თავს კი ქართველებს.[1]
ტიფლისი ოდითგანვე მრავალეროვანი, პოლიკულტურული, პოლიეთნიკური ქალაქი ყოფილა. მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისში ფრანგი კონსული ჟაკ ფრანსუა გამბა წერდა: „პარიზელ მოვაჭრეთ, პეტერბურგელ შიკრიკებს, კონსტანტინოპოლელ სოვდაგრებს, კალკუტიდან და მადრასიდან ჩამოსულ ინგლისელთ, სმირნელ თუ იეზდელ სომხებს, უზბეკებს ბუხარიდან – ყველას ერთდროულად მოეყარა თავი თბილისში.“
დღეისათვის ყველა ამ ფენას კიდევ სამი დამატებია: საბჭოთა ეპოქის გადმონაშთები, „დათბობის“ პერიოდის არქიტექტურა, დიზაინერული ნამუშევრები, რომლებიც გლობალიზაციამ აღმართა ისტორიის დასასრულის პატივსაცემად: მშვიდობის ხიდი, რესპუბლიკის ადმინისტრაციული ახალი შენობები, „გალერეა თბილისი“ – თბილისი – ქართულად ასე ეძახიან ტიფლისს – უზარმაზარი სავაჭრო ცენტრია თავისუფლების მოედანთან, რუსთაველის ისტორიულ გამზირზე, სადაც განთავსებულია პარლამენტიც, თეატრებიცა და მუზეუმებიც.
ყველა კონტინენტიდან ჩამოსული დიპლომატებით, ბიუროკრატებით, თარჯიმნებითა და მწერლებით გაძეძგილი ავტობუსით ქართული ღვინის მწარმოებელ მთავარ რეგიონში, კახეთში მოგზაურობისას მწერალ არჩილ ქიქოძის ორი ნათქვამი დამამახსოვრდა.
პირველი – ქართველი პოეტის ერთი სტრიქონი; სამწუხაროდ, პოეტის სახელი არ დამამახსოვრდა, ალბათ იმიტომ, რომ წესიერად ვერც გავიგონე. გარეთ კოკისპირულად წვიმდა და ავტობუსის სარკმლიდან მთაგორიან სანახებსა და ღრუბლებით შემოსილ ცას გავცქეროდით. “ნისლი ფიქრია მთებისა“ – მითხრა ამ დროს ქიქოძემ, როგორც ჩანს, ეს ქართული სტრიქონი გონებაში თარგმნა ინგლისურად, როგორც ახლა მე ვთარგმნი ესპანურად. მოგონებებში მაშინვე ხალაპის ნისლები ამომიტივტივდა, როდესაც გარეთ არაფერი ჩანდა და არ ვიცოდი ფილოლოგიის ფაკულტეტისკენ მიმავალი კოატეპეკის გზაზე როგორ გავსულიყავი.
მეორეს ფილოლოგიური ექსცენტრიკულობა უფრო ეთქმის: მისი სიტყვებით ქართულ ენაში ზღვის აღმნიშვნელი განსაკუთრებული სიტყვა არ არსებობს, მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს შავ ზღვაზე აქვს გასასვლელი. ზღვა და საზღვარი ერთი და იმავე სიტყვით გამოითქმის. ჩემის აზრით, ამ მაგალითის საფუძველზე უპრიანი იქნება, ქართველთა იდენტიფიკაციის შესახებ ვრცელი კვლევა დაიწეროს, თუმცა მე ამ საქმიანობას თავს მორიდებულობის გამო ავარიდებ ან იქნებ სიზარმაცის გამოც.
……
ახლა კი იმ მიზეზს მოგახსენებთ, რამაც საბოლოოდ დამარწმუნა, რომ საქართველოს მიწვევა აუცილებლად უნდა მიმეღო და ეს მიზეზი ქართული სამზარეულო გახლავთ, სახელგანთქმული ქართული პურობა, ისპანახის, ლობიოს, სოკოს თუ ბადრიჯნის მომზადების გასაოცარი უნარი, ქათმის, ღორის თუ საქონლის ხორცის მწვადი, ათასგვარი ყველი, მეგრული გასტრონომიის დიდებულება. თითქოს ეს საკმარისი არ იყო, არაჩვეულებრივი თეთრი და წითელი ღვინოები, მშრალი და ნახევრად ტკბილი. და ყურძნისგან დამზადებული ეროვნული არაყი – ჭაჭა. თანაც ეს ყოველივე ჭარბად მორთმეული.
ქართულ სამზარეულოს პიტოლმა ყურადღება ჯერ კიდევ საბჭოთა ეპოქაში მიაქცია და თავის თბილისურ დღიურში ასე ჩაწერა: „ქართული კერძის მომზადება ალბათ ძალიან მომხიბვლელი და დამღლელია. სუფრა მუდმივად უნდა იყოს გაშლილი, ჭიქები სავსე, ატმოსფერო კი ცოცხალი და გულიანი“. ჩემის აზრით, სიტყვა „მომხიბვლელს“ ავტორი ბანკეტის ატმოსფეროსა და იქ გამეფებული ეიფორიის სინონიმად იყენებს, რაც ცივი საუზმის, პირველი და მთავარი კერძების სიუხვით უნდა ყოფილიყო გამოწვეული, ყველაზე „დამღლელი“ კი ალბათ სუფრა მაშინ ხდება, როცა აღმოაჩენ, რომ მთავარი კერძი ჯერაც არ შემოუტანიათ, არადა სუფრას კერძები გაუთავებლად ემატება, სანამ უცხოელ თანამეინახეებს ნერვიული სიცილი არ აუტყდებათ.
ჩემი კუჭ-ნაწლავის გადამკიდემ ამ მოგზაურობაში ანტაციდების გადაჭარბებული დოზები წავიღე. ჩემოდანს რომ ვალაგებდი, გამახსენდა, რა საშინელ დღეში ვვარდებოდი ბასკეთსა და ოაქსაკაში მოგზაურობისას, როგორ განუწყვეტლივ გულისრევაში ვიყავი, როდესაც ასეთივე პანტაგრუელური ხასიათის ბანკეტებზე მიწევდა დასწრება. თუმცა, ჩემთვის მოულოდნელად, მიუხედავად იმისა, რომ არცერთ საჭმელ-სასმელზე უარი არ მითქვამს, საქართველოში მსგავსიც არაფერი მომსვლია. როგორც გავარკვიე, პიტოლსაც იგივე გამოცდილება მიუღია: „მართალია, გამომგზავრების წინ პრაღაში ექიმმა როდიმ სერიოზულად გამაფრთხილა თავი შემეკავებინა, თბილისში გიჟივით ვსვი. თუმცა არანაირი დისკომფორტი არ მიგრძნია“.
შემეძლო ჩემი ჰიპოთეზა გამომეთქვა – ქართველების ექსპანსიური, გულიანი, მხიარული და მოსიყვარულე ხასიათი კურნავს შინაგან დაძაბულობას-მეთქი, მაგრამ მირჩევნია ვიფიქრო, რომ პასუხი მე-12 საუკუნის ქართველი პოეტის, შოთა რუსთაველის ეპიკურ პოემა „ ვეფხისტყაოსნის“ აფორიზმშია ჩაქსოვილი: „მას მკურნალმან რაგვარ ჰკურნოს, თუ არ უთხრას, რაცა სჭირდეს“.
…..
პიტოლის თქმით, რუსი მწერლებისთვის კავკასია თავისუფლებისა და ბედნიერების მხარეს ნიშნავდა. ასე იყო პუშკინისთვის, ტოლსტოისთვის და კიდევ მრავალთათვის: „კავკასიაში მოგზაურობა, განსაკუთრებით საქართველოსა და სომხეთში, რუსი მწერლებისთვის ერთგვარ შემოქმედებით ვალდებულებადაც კი იქცა. ლერმონტოვი, ბულგაკოვი, მანდელშტამი, პასტერნაკი… სია უსასრულოდ გრძელია“.
2022 წელს ქართველთათვის რუსეთი ჩაგვრის სიმბოლოა, რისი უდავო გამოხატულება ამ ქვეყნის უკრაინაში შეჭრა გახლავთ. ჩემს ბრაზილიელ მეუღლესთან და თინეიჯერ ქალ-ვაჟთან ერთად, თბილისში სეირნობისას ქუჩებში უამრავ უკრაინულ დროშას ვხედავდი; ეს ორფეროვანი დროშები გამოეფინათ ყველგან: საჯარო დაწესებულებების აივნებზე, რესტორნებსა და ბარებში, მაღაზიებსა და საცხოვრებელ სახლებზე, მაისურებსა და საყელოებზე დამაგრებულ ბაფთებზე, გრაფიტიზე და ეტიკეტებზეც კი, სადაც ლურჯ-ყვითელ ფონზე ზიმზიმებდა სლოგანი: „პუტინ ხუილო!“
….
ქართველმა მხატვარმა, ნიკო ფიროსმანმა 1905 წელს ნაცრისფერი ჟირაფი დახატა. იმ ინფორმაციით, რაც ეროვნულ გალერეაში მოვიძიე, სადაც ჟირაფი იყო გამოფენილი, ფიროსმანს საქართველო არასოდეს დაუტოვებია – ვერა და ვერ აიხდინა ოცნება პარიზში გამგზავრებულიყო; ჟირაფებიც მხოლოდ შავ-თეთრ ფოტოსურათებზე ჰყავდა ნანახი. ნახატის ფონად მხატვარს სრულიად რეალისტური ფერები აქვს გამოყენებული: ცისფერი ზეცა, მიწა- მომწვანო-მოყვითალო. საგამოფენო დარბაზში მისი დანარჩენი ნახატების დათვალიერებისას არც დავფიქრებულვარ, ისე მივიჩნიე ისინი ნაივურ მხატვრობად და სარწმუნოდ მომეჩვენა ოფიციალური ვერსიაც – ფიროსმანმა ჟირაფი ნაცრისფერი მხოლოდ იმიტომ დახატა, რომ არ იცოდა, ყვითელი თუ იყოო.
თბილისში ყოფნისას ბრაზილიელ მეუღლესთან და ჩემს თინეიჯერ ქალ-ვაჟთან ერთად მწერალთა სახლში ვცხოვრობდი; ჩვენი მეზობელი კი ფრანგი სცენარისტი დელფინა დევულფი აღმოჩნდა, რომელიც ნიკო ფიროსმანის ცხოვრებასა და შემოქმედებაზე დოკუმენტური ფილმის სცენარზე მუშაობდა. იმ შორეულ, 1986 წლის 1 ივნისს პიტოლიც სტუმრებია ხელოვნების მუზეუმს ამ მხატვრის შემოქმედების სანახავად: „იმ ეპოქის ქართულ ფერწერას თუ შევადარებთ, – წერდა იგი თავის “მოგზაურობაში“ – მაშინვე მიხვდებით, თუ რაოდენ მაღლა დგას ფიროსმანის შემოქმედება ყველა დანარჩენზე. თუმცა, არა მხოლოდ საქართველოში, ყველგან მსოფლიოში, სადაც კი ისინი იყო გამოფენილი, მხატვარი ყურადღების ცენტრში ექცეოდა. იგი უდიდესი მხატვარი იყო, მაგრამ თავად ამის შესახებ არაფერი უწყოდა. ოციან წლებში, უკვე დაბერებული, გალოთებული და უბედური ვიღაც ხელოვნების მცოდნეთ აღმოუჩენიათ“.
მწერალთა სახლში ერთ-ერთი საუზმის დროს, პიტოლის ეს ციტატა, სულ ნახევარი გვერდი, ჩვენს მეზობელ ფრანგ სცენარისტს წავუკითხე. დელფინა დევულფმა იმ ნახევარ გვერდს ფოტოც გადაუღო და სცენარის დროის სკალას თარიღიც მიაწერა – „პიტოლი, 1986“. იქნებ ბედმა თბილისში მხოლოდ იმისთვის გადმომაგდო, რომ პიტოლი იმ ფილმში გამოჩენილიყო?!
…..
ჩემი კუჭ-ნაწლავის მოქმედებას რაც შეეხება, ერთადერთი, რაც თბილისში ყოფნის დროს შეიცვალა, განავლის ფერი იყო – მუქი მწვანე, მიწისფერი და მშრალი გამიხდა ტარხუნის გადაჭარბებული მოხმარების გამო, მწვანილისა, რომელსაც ქართველები საჭმელშიც და სასმელშიც უხვად მოიხმარენ. მაგრამ რა დროს ჩემს ექსკრემენტებზე საუბარია, ასე რომ, მოვრჩეთ ამ სისულელეს.
…..
ძალიან მიკვირს, რომ პიტოლს თავის „მოგზაურობაში“ თბილისელ ძაღლებზე სიტყვაც არ აქვს ნახსენები. ნუთუ საბჭოთა პერიოდში უპატრონო ძაღლები არ არსებობდნენ?
ოცდამეერთე საუკუნის დასაწყისს ხალაპაში მცხოვრებმა ყველა დამწყებმა მწერალმა ვიცოდით, რომ თუ პიტოლთან შეხვედრა გვინდოდა, პარკ ლოს-ბეროსში უნდა წავსულიყავით, სადაც მწერალი თავის საყვარელ საჩოსთან ერთად სეირნობდა; საჩო დიდი, გრძელბეწვიანი ძაღლი იყო, რომელიც პიტოლის ერთ-ერთ, ყველაზე გავრცელებულ ფოტოსურათზეც კი მოხვდა; სხვათა შორის, „ალფაგუარას“ გამომცემლობამ მწერლის მოთხრობების სრული კრებულის გამოცემისას სატიტულო გვერდისათვის სწორედ ის ფოტოსურათი აირჩია. ძალიან ვუფრთხილდები იმ გამოცემას, რომელსაც ჩემი კაბინეტის თაროზე საპატიო ადგილი აქვს მიჩენილი. გარდა ამისა, პიტოლი უპატრონო ძაღლების ორი თავშესაფრის მეცენატი გახლდათ, რომლებსაც 1999 წელს მიღებული ხუან რულფოს პრემიისა და 2005 წელს მიღებული სერვანტესის პრემიის საგულისხმო ნაწილი შესწირა და ძაღლები ლოლა და ომეროც იშვილა.
თბილისში, კახეთის მონასტრებსა თუ ყაზბეგში ოჯახური სეირნობისას წამდაუწუმ ვჩერდებოდით, რათა ქუჩის ძაღლებს მივფერებოდით. საქართველოში ყველგან გვხვდებოდა ძაღლები, მათგან უმრავლესობა დიდი, წყნარი და ზედმეტად ზანტები; საკმარისი იყო, სულ მცირე ყურადღება გამოგვეჩინა, რომ მაშინვე ზურგზე გადაკოტრიალდებოდნენ და მუცელს მოგვიშვერდნენ მოსაფხანად. ბევრს ყურზე ყვითელი პლასტიკური საყურე ეკეთა, რაც იმის ნიშანი იყო, რომ სახელმწიფოს ისინი აცრილი ჰყავდა. ყაზბეგის თოვლიან მთებში ექსკურსიამძოლობას ზუკა გვიწევდა; სწორედ ზუკასგან გავიგეთ ერთი ბათუმელი ძაღლის ამბავი, რომელსაც სახელი იმით გაუთქვამს, რომ პატარა ბავშვებს ქუჩაზე გადასვლაში ეხმარება. მერიამ იმ ძაღლს თურმე სახლიც აუშენა და ახლა მას „ქომიუნიტი მენეჯერიც“ ჰყავს, რომელიც მის ინსტაგრამს უძღვება. ხელმომწერთა რაოდენობა თურმე რამდენიმე ათასს აჭარბებს.
მართალი გითხრათ, ყოველთვის, როდესაც რომელიმე ძაღლის მოსაფერებლად დავიხრებოდით ხოლმე, მთელ ჩემს ოჯახს – მე, ბრაზილიელ მეუღლესა და თინეიჯერ ქალ-ვაჟს ჩვენი „პირატი“ გვახსენდებოდა, ბარსელონაში მეგობართან დატოვებული ჩვენი ოჯახის წევრი ცუგა, რომელსაც პატარა ინციდენტი შეემთხვა და ცალი თათი დაზიანებული ჰქონდა. არცერთი ხმამაღლა არაფერს ვამბობდით, მაგრამ ყოველი ძაღლის მოფერება ჩვენს „პირატს“ ეძღვნებოდა.
…..
თბილისში, ამდენი საჭმელ-სასმლის გადამკიდეს, მოუსვენრად მეძინა. ერთ-ერთ ასეთ მოუსვენარ ღამეს უცნაური სიზმარი ვნახე. პიტოლს ვუყვებოდი, საქართველოზე ნარკვევს ვწერ-მეთქი. ის კი რაღაც უცნაური, დამცინავი თუ მხიარული სახით მიყურებდა. ბოლოს, ვეღარ მოითმინა, ლაპარაკი გამაწყვეტინა და განმიცხადა: ეგ ჩემი მოთხრობააო, სახელწოდებაც კი მიმითითა.
რომ გავიღვიძე, გონება დავძაბე და ისეთი დასკვნა გამოვიტანე, რომ მხედველობაში „ვენეციური ამბავი ბილი აპუერდისა“ უნდა ჰქონოდა, თუმცა, კარგად მახსოვდა, რომ სიზმარში რაღაც მსგავსი კი მითხრა, მაგრამ მოთხრობის დასახელება ზუსტად არ ემთხვეოდა (ალბათ ახლა მირჩევნია ასე ვიფიქრო, რადგან ის მოთხრობაც მოგზაურობაზე, ბოდვაზე, ავადმყოფობასა და სიკვდილზეა).
….
რატომ ვწერ ამ ნარკვევს? რატომ ვცდილობ საქართველოში მოგზაურობის ჩემეული შთაბეჭდილებები პიტოლისას შევადარო? რატომ, თუკი თავიდანვე ვთქვი, საერთოდ არ მჯერა, რომ ენას ძალუძს შთაბეჭდილება სიტყვებით გამოხატოს და სხვასაც გაუზიაროს-მეთქი? უნდა გავჩუმებულიყავი და შოთა რუსთაველის პოემის ცხრაასწლიან დარიგებას მივყოლოდი: “წყლულსა დანა ვერა ჰკურნებს, გაჰკვეთს, ანუ გაამსივნებს“.
თუმცა, როდესაც უკვე დანებებას ვაპირებდი, ერთ საღამოს, მწერალთა სახლში, როდესაც ინგლისურად თარგმნილ ქართული ლიტერატურის ანთოლოგიას ვფურცლავდი, პაატა შამუგიას ერთი ლექსი ვიპოვე, რომელშიც, როგორც მომეჩვენა, უტყუარი პასუხი დავინახე:
რატომ ვწერ?
ხშირად ვსვამ ამ კითხვას,
მაგრამ პასუხი არასოდეს მაქვს.
და ყოველთვის, როცა პასუხი არ მაქვს,
ვწერ.
ესე იგი: ვწერ, რადგან პასუხი არ მაქვს –
ეს შეიძლებოდა ყოფილიყო პასუხი ამ კითხვაზე,
დახვეწილი ჰედონისტის ირიბი ქვა
ნასროლი, ერთდროულად, მკითხველის და კითხულის ეზოში…
მივდივარ ქარში (როგორც მოცარტი)
და ვფიქრობ, რომ მომდევნო ლექსს,
რომელსაც ალბათ რამდენიმე თვეში დავწერ,
დავიწყებ ბუნების აღწერით,
მწვანე ხეივანში ჩვილის ბაჯბაჯის,
კენჭების წკაპუნის გამოხატვით,
მეტი ეფექტურობისთვის,
ძაღლსაც შემოვიყვან რომელიმე ტაეპში
(ერთგულების სიმბოლოა
და ზოგადად, დადებით ემოციებს იწვევს).
ეს ლექსი კი იქნება პასუხისთვის განწირული,
ისევე, როგორც ყველა ლექსი,
რომელიც სანდოა, როგორც ნაფიცი მოწმე:
ვფიცავ, რომ ვიტყვი პოეზიას,
მხოლოდ პოეზიას და არაფერს პოეზიის გარდა.
მეკითხებიან: რატომ წერ?
და ამ კითხვასა და ჩემს სხეულს შორის აღმართულ
პუნქტუაციის კუზიან უფსკრულს
შიშით ჩავყურებ.
…….
თბილისში ყოფნისას პიტოლი რამდენჯერმე შეხვდა ქართველ მწერლებს და კიდევ ერთხელ დარწმუნდა თავის შეხედულებაში, რომ სწორედ კავკასია იყო „პერესტროიკის“ ავანგარდი. „ეს-ესაა მწერალთა სასახლეში ვიყავი და ქართველ მწერლებს შევხვდი, – წერდა იგი ჩამოსვლის დღეს. – და შემიძლია ვთქვა, რომ მართლაც ამბოხი სულის პატრონნი არიან, ყოველ შემთხვევაში ისინი, ვისაც მე ვესაუბრე.“ აშკარა იყო, რომ ქართულ კინოში, სახვით ხელოვნებასა და ლიტერატურაში რაღაც მწიფდებოდა, დათბობა ან, როგორც რამდენიმე წლის შემდეგ ფოტოგრაფმა გურამ წიბახაშვილმა თქვა, ზამთარი გადატანილი იყო.
წიბახაშვილი არა მხოლოდ დათბობის პერიოდის ფოტოგრაფია, არამედ მომსწრე და ამსახველი შემდგომი კონფლიქტის, კრიზისისა და არასტაბილურობისაც. განსაკუთრებული დრო მას ხელოვანთა ფოტოებისთვის აქვს დათმობილი, რომლებიც, მიუხედავად ყოველგვარი ლოგიკისა, შემოქმედებას იმ უმომავლო წლებშიც კი არ ანებებდნენ თავს: „სხვა საქმე მაინც არ გვქონდა, – წერს წიბახაშვილი თავისი ერთ-ერთი ფოტოალბომის წინასიტყვაობაში. – ხელოვნება მაშინ არავის სჭირდებოდა. არც საჭმელი იყო, არც სასმელი, არც სითბო – ერთადერთი, თავი ცოცხლად რომ გეგრძნო, რამე უნდა გეკეთებინა. მუშაობდი შენთვის, იყავი კომბლესავით – თლიდი და აწყობდი ჭერში ნამუშევრებს […] უბრალოდ, ჩვენთან ნამუშევრებს არავინ ყიდულობდა. იცოდი, ასე დახატავდი თუ ისე, მაინც ვერ გაყიდდი. ამიტომ მუშაობდი ისე, როგორც გინდოდა – არაფერს ერგებოდი, არაფერს ითვალისწინებდი, აბსოლუტურად თავისუფალი იყავი“.
…..
როგორც არჩილ ქიქოძემ მითხრა, სოცრეალიზმის წლებში იყო კიდევ ერთი გურამი, გურამ რჩეულიშვილი, რომელიც პირველი დაუბრუნდა მწერლობაში რეალური ადამიანების აღწერას. ენერგიული, ალპინისტი, ათლეტური აღნაგობის, ავანტიურული სულის ახალგაზრდა, კარგი მთხრობელი; ესპანურად თარგმნილი არ არის; ქიქოძის თქმით, სწორედ რჩეულიშვილი ყოფილა ის მწერალი, ვისაც ყველაზე დიდი გავლენა მოუხდენია მისი მწერლური კარიერის დასაწყისში, როდესაც ხანგრძლივად დაეხეტებოდა კავკასიის მთებში შთაგონების საპოვნელად. ვერ გავარკვიე ამას რატომ მიყვებოდა, თავს იწონებდა თუ მარცხვენდა, რომ წმინდა ადგილები კავკასიონისა ტურისტული ავტობუსით, თანაც გიდისა და ოჯახის თანხლებით დავლაშქრე. ასეც რომ იყოს, თავი დამნაშავედ მაინც ვერ მაგრძნობინა. რჩეულიშვილი 1960 წელს დაღუპულა, როდესაც რუსი გოგოს შავ ზღვაში დახრჩობისგან გადარჩენას ცდილობდა; სულ ოცდაექვსი წლისა ყოფილა.
…..
ქართველ მწერლებთან ერთად „ზეპანტარგუელური“ ხუთსაათიანი ბანკეტის შემდეგ, პიტოლს დაღლილობა უგრძნია, ბუნებრივი მოთხოვნილების დაკმაყოფილება და სახეზე წყლის შესხმა მოსდომებია და ტუალეტის ძებნა დაუწყია. ტუალეტი დაკეტილი დახვედრია. ოფიციანტ ქალს უთქვამს: რესტორნის ქვემოთ, მდინარესთან „დიდი ტუალეტიაო“. თანამეინახე ერთ-ერთ მწერალს გაყოლა შეუთავაზებია. სწორედ ეს აღმოჩნდა თბილისში პიტოლის სტუმრობის კულმინაციური წერტილი, როდესაც მწერალმა აღმოაჩინა ის, „რასაც ვერასოდეს წარმოიდგენდა“ – კოლექტიური ტუალეტი. „სიმყრალეზე მეტად, – დაწერა მან მოგვიანებით. – გამაოგნა იმ ფაქტმა, თუ რა ბუნებრივად ხდებოდა იქ ამ ფუნქციების დაკმაყოფილება“.
მეორე დღეს, რუსთაველის გამზირზე სეირნობისას, პიტოლს ექსკრემენტული გასხივოსნება ეწვია – ბავშვური მოგონებები დაუბრუნდა, როგორც პრუსტს ნუშის ნამცხვარზე; იმ განავლის სუნმა მასზე იმდენად იმოქმედა, რომ სიმღერა გაახსენდა, სრულიად ახალგაზრდა მოახლე გოგო, თითქმის ბავშვი რომ უმღეროდა, რათა ღამის ქოთანზე დამჯდარიყო და შარვალში არ ჩაესვარა: „გამოდით კუკებო/ გამოდით ჩქარა/ ღამის ქოთანში/ შარვალში – არა“. სწორედ ეს დასდებია საფუძვლად „ღვთაებრივი ყანჩის მოთვინიერებას“- „წელსქვემოთა ამბების რომანს“ , რომელიც მწერალმა თბილისში გატარებული დღეებიდან ოცდაორ თვეში, 1988 წლის მარტში დაასრულა.
…..
საქართველოში მოგზაურობის ბოლო დღეს ჩემს ბრაზილიელ მეუღლესთან და თინეიჯერ ქალ-ვაჟთან ერთად სასადილოდ წავედით რესტორანში, რომელიც მწერალთა სახლის სიახლოვეს მდებარეობდა. შაბათი იყო, განიერ ტერასაზე ცოცხალი მუსიკა უკრავდა და ეკოლოგიური მწარმოებლების ღვინოები იყო გამოფენილი. სადილად ლუკამ მიგვიწვია, ჩვენი ჩამოსვლის მთავარმა „მიზეზმა“, მზრუნველმა ანფიტრიონმა და მარიამმა, მისმა მეგობარმა გოგონამ. შევუკვეთეთ ხინკალი და ხაჭაპური, ქათმისა და საქონლის მწვადი; კიდევ, თეთრი ღვინო. ყველაფერი უამრავი რაოდენობით.
ლუკა და მარიამი ადრე წავიდნენ, რადგან მარიამს უკრაინისთვის დახმარების ფონდის საქველმოქმედო აქციაში უნდა მიეღო მონაწილეობა. თინეიჯერმა ქალ-ვაჟმა მწერალთა სახლში დაბრუნება და დასვენება ისურვეს. დავრჩით მხოლოდ ჩემი ბრაზილიელი მეუღლე და მე – სმას განვაგრძობდით და თანდათანობით ვიძირებოდით იმ ბედნიერებაში, რომელიც, ქართველების აზრით, უკვე საუკუნეებია ამბოხის ყველაზე ავთენტურ ფორმას წარმოადგენს. ქალები, კაცები, ბიჭები, გოგონები, ძაღლები, იქ ყველანი ერთად და ჰარმონიულად ცხოვრობდნენ.
უკვე დაღამებული იყო, დაღლა რომ ვიგრძენი. ბუნებრივი მოთხოვნილების დაკმაყოფილება და სახეზე წყლის შესხმა მომინდა; ამიტომ, ტუალეტის ძებნა დავიწყე. მხოლოდ ერთი ტუალეტი იყო, რომელთანაც ძალიან გრძელი რიგი დავლანდე. ჩემს წინ მდგარმა ოთხი-ხუთი წლის ბიჭუნამ თავისი რიგი დამითმო. უარი ვუთხარი, მაგრამ თავისი არ დაიშალა, ნამდვილი, ზრდასრული კაცივით მოიქცა, რადგან ქართველთათვის დამახასიათებელი დახვეწილი თავაზიანობა უკვე ძვალ-რბილში ჰქონდა გამჯდარი. მაგრამ ჩემამდე ტუალეტში შესვლას ათი თუ თხუთმეტი სტუმარი ელოდა. დროის გასაყვანად, თანაც იმიტომ, რომ საკმაოდ ბევრი მქონდა დალეული და სენტიმენტალობა მომეძალა, გონებაში ჩემი მოგზაურობის შეჯამება დავიწყე, წინასწარ ვტკბებოდი, როგორ ჩამოვაყალიბებდი და მოვუყვებოდი ყველაფერს ჩემს მეგობრებს, ისიც კი წარმოვიდგინე, ამ წერილს როგორ დავიწყებდი.
ჩემთვის ამ მოგზაურობის კულმინაცია იმ საღამოზე ბევრად ადრე დადგა, თბილისში ჩვენი პირველივე გასეირნებისას. სრულიად მოუმზადებელმა, არქიტექტურული ქაოსით თვალებგაცეცებულმა და გაუგებრობით დაბნეულმა თავი ქალაქის ყველაზე ძველ ტაძარში, მეექვსე საუკუნის მართლმადიდებლურ, ანჩისხატის ეკლესიაში ამოვყავი.
შენობაში სრული სიბნელე სუფევდა. მაგრამ იმ სიბნელეში ადამიანების ლაპარაკი მესმოდა; ბევრნი უნდა ყოფილიყვნენ.
კვირის თორმეტი საათი იყო; უცებ ერთი-ერთი პატარა სარკმლიდან მზის სხივი შემოიჭრა და ერთიანად გაანათა ბაზილიკის ყველაზე გამოსაჩენ ადგილას მდებარე ჯვარცმული ქრისტეს გამოსახულება. დავინახე ტაძარში მყოფი ქალები და კაცები ხატებს ხელით როგორ ეხებოდნენ, როგორ კოცნიდნენ, თითქოს პანდემია არც არსებულიყო. შემდეგ სანთლებს ანთებდნენ, ერთმანეთს პურებს აწვდიდნენ და ნაჭრებად ჭრიდნენ.
მღვდლებიც იქვე იყვნენ, ხალხს ერეოდნენ და ეს ყველაფერი რელიგიურ რიტუალს კი არა, უფრო ზეიმს, დღესასწაულს ჩამოჰგავდა. ალბათ, რაც იქ ხდებოდა, არასწორად გავიგე, მაგრამ მასში იმდენად არქაული რამ დავინახე, რომ თავი კვლავ ბავშვად ვიგრძენი. მიუხედავად ჩემი გაუთავებელი მოგზაურობისა და ემიგრაციებისა, როგორც ჩანს, სულიერად მაინც კვლავ ჩემს ქალაქში – ალტოს დე ხალისკოში ვიმყოფები. მომეჩვენა, რომ ისევ ბავშვი ვიყავი. ჩაფსმაც კი მინდოდა, ღმერთო ჩემო, სადაცაა ჩავიფსამდი კიდეც! რიგი კი არა და არ მთავრდებოდა…
ოფიციანტმა ქალმა, როგორც ჩანს, იგრძნო ჩემი სასოწარკვეთა და შეეცადა დამტვრეული ინგლისურით აეხსნა რაღაც. ალბათ სხვა ტუალეტის გზას მასწავლიდა. მაგრამ მისი გაგება არ ვინდომე.
2022 წლის 4 მაისი, ოთხშაბათი
[1] აქაც და შემდგომაც ავტორი სწორედ ქართულ დასახელებებს იშველიებს Sakartvelo, kartvelianos. მთარგმნ. შენ.
© არილი