ორი დიდი შემოქმედის შეხვედრა
გენიალური კომპოზიტორი, პაბლო პიკასოსთან და ჯორჯ ბალანჩინთან ერთად, ახალი ხელოვნების ერთ-ერთი ფუძემდებელი, მუსიკის სამყაროში უდიდესი ნოვატორი იგორ სტრავინსკი მსოფლიო პოეზიის იშვიათი მცოდნე და შეუმცდარი დამფასებელი იყო; მრავალრიცხოვან წერილებსა და ინტერვიუებში უზადო ლიტერატურულ გემოვნებას ამჟღავნებდა. იმდენად მკაცრი მომთხოვნი იყო, პოეტები მას ადამიანთა„თითქმის გამქრალ სახეობად“ მიაჩნდა, ხოლო დიდი პოეტი უიშვიათეს გამონაკლისად. სწორედ ამ თითებზე ჩამოსათვლელ პოეტებთან (ჟან კოკტო, იეიტსი, ოდენი, ელიოტი) მეგობრობდა იგი და ისინიც განსაკუთრებულ პატივს მიაგებდნენ. ყველაზე ახლო ურთიერთობა ჰქონდა მას უისტან ოდენთან, რომლის ლექსებსა და ლიბრეტოებზე არაერთი საუცხოო მუსიკალური ნაწარმოები შექმნა. ასევე გულითადად მეგობრობდა იგი თომას ელიოტთან და როცა ჰკითხეს, რატომ ერთხელაც არ გამოიყენა ასეთი მეგობრის პოეზია, ამაზე მოკვეთილად უპასუხა, მისი სიტყვები მუსიკას არ საჭიროებსო და ამით ყველაფერი თქვა. თუ რამოდენა მნიშვნელობას ანიჭებდა იგი ელიოტის შემოქმედებას, იმითაც ჩანს, რომ გარდაცვალებისთანავე საგანგებო მესა მიუძღვნა. პარტიტურა 1965 წლის 17 თებერვალს დაუმთავრებია და ორი თვის თავზე, იმავე წლის 17 აპრილს ეს ნაწარმოები შეუსრულებიათ. თავად თავმდაბლურად აღნიშნა – ბოლო გალობა რამდენადმე რიტუალურია და შესაძლოა იგი პოეტს მოსწონებოდაო. ვფიქრობთ, ქართველ მკითხველს დააინტერესებს იგორ სტრავინსკის მცირე მოგონება თომას ელიოტზე და მეოცე საუკუნის ამ ორი დიდი შემოქმედის გულწრფელი ურთიერთგანდობა. ეს მასალა დაბეჭდილია მუსიკათმცოდნე ვიქტორ ვარუნცის
მიერ შედგენილ ბრწყინვალე წიგნში „იგორ სტრავინსკი – პუბლიცისტი და თანამოსაუბრე“. გარდა იმისა, ხელოვნებისა და მეცნიერების მრავალი დარგის უღრმეს ცოდნას რომ ავლენს, სტრავინსკის გამოარჩევს იუმორის სრულიად უნიკალური გრძნობა, განსაკუთრებულად მაშინ, როცა იგი თავის ავადმყოფობასა და მკურნალ ექიმებზე ლაღად, კეთილად ხუმრობს. სასურველი იქნებოდა, იგორ სტრავინსკის ინტერვიუებისა და თეორიული წერილების რჩეული ქართულ ენაზეც გამოსულიყო და ეს საქმე ეთავა ქალბატონ ლილი მჭედლიშვილს, რომლის მშვენიერი თარგმანიც ჟურნალ „ჩვენი მწერლობის“ წინამდებარე ნომერში იბეჭდება.
ემზარ კვიტაიშვილი
სუფრის საუბრები თომას სტერნზ ელიოტთან
თარგმნა ლილი მჭედლიშვილმა
ელიოტს პირველად 1956 წელს, დეკემბრის საღამოს შევხვდი, როდესაც ლონდონში სენტ-მარტინ-ინ-ზეფილდის ეკლესიაში სადირიჟოროდ ჩავედი. „სავოიში“ ჩაიზე დავპატიჟე, მაგრამ დანიშნულ დროზე ადრე მივიდა და, რესტორანში რომ შევედი, უკვე იქ მელოდა (მოგვიანებით მითხრა, კონცერტებზე უფრო მაღალი მეჩვენებოდიო. მე კი მისი შთამბეჭდავი აგებულებით, მართალი გითხრათ, გაოცებული დავრჩი – იმ სიმორცხვის, იმ მოკრძალებულობისათვის მისი დიდი, მოუქნელი, ფლეგმატური სხეული მეტისმეტად ტევადი სათავსი მეჩვენა). საუბარი ვერა და ვერ ავაწყვეთ, ისეთი სიჩუმე იყო, ისიც კი ისმოდა, ოფიციანტები ვერცხლეულს როგორ აპრიალებდნენ. ბოლოს ისევ საფირმო სენდვიჩმა გვიშველა, ჩაიმაც (თუმცა უფრო მეტად, რა თქმა უნდა, ვისკიმ). ელიოტი მკვეთრად შეაბრუნებდა თავს მოსაუბრიდან მოსაუბრისაკენ და „ჰმ“ ან „დიახს“ ნერვულად იტყოდა, ვინაიდან მასზე, ჩანს, არცთუ სასურველ შთაბეჭდილებას ვახდენდით. „ჰმ“, „აჰა“, „ჰო“, „შეიძლება“, „მთლად ასე არ არის“ – იტყოდა სხვათა შორის, მაგრამ, როცა გარკვევით, გამოკვეთილად წარმოთქვა – ესე იგი, თქვენ მართლაც ასე ფიქრობთო? – ეს ისეთი ტონით ითქვა, კაცს ფიქრის ყოველგვარი ხალისი დაგეკარგებოდა. ჩვენ მიერ გამოთქმული შენიშვნის შემდეგ მცირეოდენი პაუზაც ნათელს ხდიდა, რომ ჩვენი ნათქვამი სრულ უაზრობად იყო აღქმული. ცხადია, რასაც ახლა ვამბობ, დროის პერსპექტივით არის ნასაზრდოები, ამასთან, მოგეხსენებათ, ამა თუ იმ ადამიანის პორტრეტის დახატვისას ერთგვარად შთაბეჭდილების გაძლიერებასაც ცდილობ. გარდა ამისა, დამავიწყდა მეთქვა, რომ ელიოტს თაყვანს ვცემ არა მარტო როგორც პოეტს, როგორც ჯადოქარს, არამედ როგორც ენის ჭეშმარიტ ებგურსაც. ასე თუ ისე, ბოლოს მაინც გამოგვივიდა საუბარი. რაზე ვსაუბრობდით, რა იყო ჩვენი საუბრის თემა, არ მახსოვს, მაგრამ, ვიცი, რომ ვაგნერსაც შევეხეთ და შექსპირის „ციმბელინზეც“ ვისაუბრეთ, ვინაიდან იმ საღამოს „ოლდ-ვიკის“
თეატრში სწორედ იმ სპექტაკლს უნდა დავსწრებოდი. ვისაუბრეთ რუდოლფ კასნერზეც (ვისი „დიდების მაძიებლობის შესახებაც“ ელიოტმა „კრიტერიონის“ ერთ ძველ ნომერში გამოაქვეყნა, ბალეტზეც და, თქვენ წარმოიდგინეთ, საცეკვაო ტექნიკის ისეთი შესანიშნავი მცოდნე აღმოჩნდა, ისეთ მრავალფეროვან ინტერესთა ნიჭიერი კრიტიკოსი, რომლის წარმოდგენაც კაცს, უბრალოდ გაგიჭირდება. ელიოტი თავად ქმნიდა სუინის, ტირეზიას, მოხუცი ოპოსუმის ავტოპორტრეტებს და, დაე, თვითვე განსაჯოს, რომელია მათ შორის უფრო მართალი და უფრო ზუსტი – აბა, რაში გვჭირდება, სათითაოდ ჩამოვთვალოთ და ვარჩიოთ, როგორია იგი „სინამდვილეში“ (ლიტერატურული გმირი რომ თვით ავტორია, ამას პრუფროკზე ჩემი უნებური პაროდიაც ამტკიცებს, რომელიც ჩემს გონებაში ელიოტის აღწერის მცდელობისას დაიბადა: „თავაზიანი, თუმცა საკმაოდ მკაცრი, საკმაოდ ნერვული, საკმაოდ დაღლილი, საკმაოდ სერიოზული“). შეიძლება დიდი მსახიობი იყო, შეიძლება მისი სიტყვების უკან სხვა აზრი იმალებოდა, მაგრამ ამაზე არ ვფიქრობ, ჩემთვის ის „მზამზარეული ნიღბებიც“ საკმარისია, თვითონ როგორც უწოდებდა. ჩემმა მეხსიერებამ კიდევ უკეთ ჩვენი ორი ბოლო შეხვედრა შემოინახა. პირველი შეხვედრა „ღვთაებრივი გაზაფხულის“ პირველი დადგმიდან ორმოცდაათი წლისთავის აღსანიშნავ იუბილესთან დაკავშირებით შედგა. ეს მოხდა „ალბერტ-ჰოლში“, რომელსაც ელისეს მინდვრების თეატრთან სრულიად არაფერი ჰქონდა საერთო. ელიოტები „ალბერტ-ჰოლთან“ იქვე მეზობლად ცხოვრობდნენ და მთხოვეს, ზეიმის შემდეგ მათთან შემევლო (თუმცა ზეიმი
საკმაოდ უღიმღამო აღმოჩნდა). კარის ზღურბლს გადავაბიჯე თუ არა, წინ აპლოდისმენტებით ელიოტი შემომეგება. მიუხედავად იმისა, კონცერტს ”რადიოდანადგარით“ უსმენდა (ელიოტს უყვარდა ძველი, დახავსებული გამოთქმები),
სულაც არ გასჭირვებია, მშვენივრად შეედარებინა ერთმანეთისათვის ახლანდელი ოვაცია და 1921 წლის ის კანტიკუნტი აპლოდისმენტები, როცა გაბრაზებულ მაყურებელს დემონსტრაციის მოწყობაში ხელი მხოლოდ აღზრდამ შეუშალა. წინკარში, თაროზე, მისი ზამთრის შლაპა იყო შემოდებული, იქვე იდო სტილისტურად განსხვავებული ჩალის სტეტსონი , რომელიც აშკარად ბაჰამის პლაჟებზე ზამთრის დასვენებისთვის გახლდათ განკუთვნილი. ჯერ კიდევ ელიოტის მამის მიერ კატების გამოსახულებებით დამშვენებულ კედლებზე, ერთ ჩარჩოში ჩასმული კოლრიჯის წერილის დედანი და ომის დროს ბი-ბი-სისთვის კოლრიჯის ცხოვრებასა და შემოქმედებაზე დაწერილი, მომავალი მისის ელიოტის მიერ ნაგვის კალათში ჩაგდებას გადარჩენილი ნარკვევის ტექსტი ეკიდა. სხვა ოთახებში ხელოვნებას ჰენრი მურისა თუ ტერნერის მანერით შესრულებული რასკინის საყვარელი წარმოადგენდა, რასაც ელიოტმა საკმაოდ წარმატებულად „რიგიანი“ უწოდა. იყო აგრეთვე ედვარდ ლირის პეიზაჟი, ლუისის ნახატები და იაკობ ეპსტაინის მიერ გამოქანდაკებული ელიოტის თავი. კედლების ჩასწვრივ, თანამედროვე უცნაური ქანდაკებებივით, წიგნების მთელი კოშკები ჩამწკრივებულიყო. თავიდან ჯერ დოღსა და ცხენებზე ვისაუბრეთ (იმ დღეს დოღს ტელევიზორში ვუყურე და წავაგე ჩემი ფსონი). ელიოტმა – ოდესღაც კალკუტის ტელევიზორში ფსონებს მეც ვდებდი, მაგრამ არასოდეს მომიგიაო. სხვათა შორის, 1948 წელს სტოკჰოლმში არჩევანი ერთ უცნობ ცხენზე – „დედოფალ მერიზე“ შევაჩერე (არა ინტუიციის, არამედ პატრიოტული გრძნობის გამო), მაგრამ ფინიშთან ის ყველაზე ბოლოს მივიდა და, ცხადია, წავაგე. მერე ელიოტმა საბჭოთა კავშირის შესახებ, სადაც ამ ამბიდან რამდენიმე თვის წინათ მომიწია გამგზავრება, შთაბეჭდილებების გაზიარება მთხოვა. განსაკუთრებით აინტერესებდა, გამოთქმაში რაიმე ძირეული ცვლილებები ხომ არ შემიმჩნევია. ცოტა ხნის წინათ იგი თურმე ევტუშენკოსაც მოუნახულებია […..]7. ელიოტმა შენიშნა, თქვენს მიერ წარმოთქმული ერთ-ერთი „P“-თაგანი იმ სანსკრიტულ „P“-ს მაგონებს, როგორსაც ინდoელები გამოთქვამდნენ, თუმცა ფსიქოლოგიურად სხვა ვარიანტებისაგან განსხვავებული არ არისო. ბოლოს თავის საქმეებზე დაიწყო საუბარი. ასე თქვა, ფრენსის ჰერბერტ ბრედლის შესახებ ჩემი სადოქტორო დისერტაცია რომ გადავიკითხე, დავრწმუნდი, ჩემი პროზის სტილზე ბრედლიმ რაოდენ დიდი გავლენა მოახდინა, მასზე დაწერილი ჩემი ახალი ნარკვევის უკეთესი ნაწილით თვით ჰერბერტის ციტატებს წარმოადგენსო. წუხდა, რომ ნარკვევის წერის დროს აუდიტორიას ვერ გრძნობდა, თითქოს არ იცოდა, მისი აუდიტორია ამერიკულ უნივერსიტეტთა ინგლისური ენისა და ლიტერატურის ათასობით ფაკულტეტის სტუდენტები რომ იყვნენ. „ჰერბერტი უდიდესი პოეტია, მცირეთაგან ის ერთ-ერთი, ვინც შემიძლია მრავალჯერ გადავიკითხო. სხვათა შორის, მალარმეც, ალბათ ედვარდ ლირიც“, – განაგრძობდა ელიოტი. მერე დაიტრაბახა,
1927 წლის შემდეგ სერიოზული პროზა არაფერი წამიკითხავს, ბოლო რომანი, მგონი, „მილდმარჩი“ იყო, თუმცა არა, მეშლება, ეს იყო „მიდლოიტიანის გული“, რომლის კითხვითაც საავადმყოფოში დიდად ვისიამოვნე… გამოგიტყდებით, ბოლომდე ვერც „ომი და მშვიდობა“ დავამთავრე, მაგრამ თავის თავზე კრიტიკოსმა ამგვარ წვრილმანებზე ალბათ არ უნდა ილაპარაკოსო. რამდენიმე დღის შემდეგ დუბლინში დირიჟორობა მიწევდა
და ამ ქალაქის შესახებ ელიოტმა რაღაც გარკვეული ინფორმაცია მომაწოდა. ასე თქვა – „როცა მე იქ ლექციებს ვატარებდი, თითქმის ყოველი ირლანდიელი იმას მეუბნებოდა, ჩემს გარდა არც ერთ სხვა ირლანდიელს არ ენდოო“. ისიც დამიდასტურა, რომ უინდჰემ ლუისის „ომებსა და აფეთქებებში“ მოყვანილი მისი და ჯოისის შეხვედრის ამბავი სინამდვილეს ემთხვეოდა. ლექციებზე საუბარმა ელიოტს ომისშემდგომ გერმანიაში მგზავრობა
გაახსენა, სადაც გოეთეს შესახებ დაწერილ საკუთარ ნარკვევზე ლექციებს კითხულობდა. მეხსიერება, მართალია, ხანდახან მღალატობს, მაგრამ, ის კი კარგად მახსოვს, ელიოტი როგორ ჩიოდა, ოფიციალური მიღებების დროს იუმორის გრძნობას სრულიად მოკლებული ადამიანები ფილოსოფიის ღრმა, ურთულეს საკითხებზე მასთან ერთთავად დისკუსიის გამართვას როგორ ცდილობდნენ. მითხრა, შეამჩნიე თუ არა, როცა ინგლისელები რაიმე სერიოზულს წააწყდებიან, იცინიან, უნდათ თავაზიანები გამოჩნდნენო. წინა დღეს ჰემპტონ-კორტში11 ყოფნის შთაბეჭდილებები მოვუყევი. ვუთხარი, ჩემი აზრით, ჯულიო რომანოს იზაბელა დ’ესტეს პორტრეტი მხოლოდ იმით არის შესანიშნავი, რომ ქალის გადმობურცული ბაგე იმგვარ შთაბეჭდილებას ტოვებს, თითქოს ეს მანდილოსანი კბილებს შიშის მომგვრელად კრეჭდეს მაშინ, როცა ტიციანი თავის ნახატში ამ ქალის ჭკუას წარმოაჩენს-მეთქი. ამის შემდეგ საუბარი ფერარასა და ადგილობრივ კანაფზე გადავიტანეთ, რომლის გაქრობითაც იქაური მცხოვრებლები გვარიანად დაზარალდნენ, თუმცა ამით ისეთ პიროვნებათა ქცევას ვერ ახსნიდი, როგორიც პიერო ლიგორიო, ჯეზუალდო და ბიაჯო როსეტი იყვნენ. ელიოტმა – ფერარაში რატომღაც ბაღლინჯოებმა დამკბინესო, მაგრამ ამის
შემდეგ რა იყო, არაფერი უთქვამს. მე კი გავიფიქრე, ეს ამბავი ალბათ „ერთი ღამის გასათევ“ რომელიმე იაფფასიან სასტუმროში მოხდა-მეთქი. მახსოვს, ამ საუბრისას ხშირად სიტყვა „ტრანსპადანსკის“* ხმარობდა, რომელიც, დარწმუნებული ვარ, ლექსიკონიდან ჰქონდა ამოღებული და სრულიად შეგნებულად აღდგენილი. ეს სიტყვა, ისევე, როგორც ელიოტის მიერ წარმოთქმული ყოველი სიტყვა, ლამაზადაც ჟღერდა და აზრსაც ზუსტად, ზედმიწევნით გადმოსცემდა. იმ საღამოს მისის ელიოტის ქმრისადმი თავდადებამ, მის მიმართ გამოხატულმა სინაზემ, რომელსაც განსაკუთრებით მაშინ ამჟღავნებდა, როცა ქმარი მხარზე თავს დაადებდა ან ხელზე ხელს უჭერდა, გული ძალიან ამიჩუყა. ამ ქალზე ქორწინება, დარწმუნებული ვარ, ელიოტის ცხოვრებაში ყველაზე ბედნიერი მოვლენა იყო.
შვიდი თვის შემდეგ, თორმეტ დეკემბერს, კიდევ ერთი შეხვედრა ნიუ-იორკში შედგა და ეს შეხვედრა, სამწუხაროდ, უკანასკნელი აღმოჩნდა. როცა მათ აღმოსავლეთ 52- ე ქუჩაზე „რივერ-კლაბში“ შევუარე, ელიოტს ყელზე კაშნე ჰქონდა მოხვეული, ეცვა პულოვერი და ლურჯი ქაშმირის ზამთრის პალტო, მაშინ, როცა მისის ელიოტი მხოლოდ აბრეშუმის თხელ კაბაში იყო და მანქანაში ჩაჯდომისას ჩიოდა, ამერიკულ სასტუმროებში სიცხისგან ლამის სული მეხუთებაო. აღმოსავლეთ 52-ე ქუჩა ელიოტს ძალიან მოსწონდა, მოსახერხებლად მიაჩნდა. გაეროს შენობის დანახვისას კი ასე თქვა – ეჭვი არ არის, აქ ნამდვილად ანტიევროპული შეთქმულება მზადდებაო. გარეგნულად ელიოტი არც ისე ჯანმრთელად გამოიყურებოდა, სიარულისას ფეხი ერეოდა და რესტორანში შესვლისას ხელს მბრუნავ კარს ჰკიდებდა. ჰქონდა პროგრესირებადი ავადმყოფობის სხვა ნიშნებიც: სახეზე ნაცრისფერი
ედო, ძალიან ხშირად და მძიმედ ახველებდა, ცოტას სვამდა, თავს ლამის საინამდე წახრიდა და პირს თითქმის არაფერს აკარებდა. გაიმართებოდა წელში ორ-სამჯერ და ავირეკლებოდით მის ღია თაფლისფერ თვალებში, რომლიდანაც ისევ ისე ძლიერად გამოანათებდა მისი დიდი ინტელექტის ძალა. ლაპარაკობდა სუსტი, მიმქრალი ხმით, რის გამოც უფრო ძლიერი სახმო აპარატით აღჭურვილი მოსაუბრის ხმა მისას თითქმის ახშობდა. დამნაშავე ამაში მეც ვიყავი, ვინაიდან მაშინაც ბევრს ვლაპარაკობდი, როცა მისი ხმა და ლაპარაკი თითქმის არ ისმოდა. თავიდან ერთმანეთს ჯოზეფ კონრადზე გავუზიარეთ აზრები. კონრადი განსაკუთრებით მისი პოლონურ-უკრაინული ფესვების გამო მაინტერესებდა (ბიჭობისას იგი ჩერნიგოვში ცხოვრობდა, მამაჩემი კი იმ ქალაქის მახლობელ სოფელში იყო დაბადებული)13. ფრანგული საშუალო ფენის სლავური კულტურული წრიდან, ისე, როგორც მე, ისიც ინგლისურენოვან კულტურულ გარემოში მოხვდა14. „კონრადი დიდი სენიორი იყო, – თქვა ელიოტმა, – ყველაზე მნიშვნელოვანი, ვინც კი ცხოვრებაში შემხვედრია, მაგრამ დაელაპარაკებოდი და მისი იმ მეტყველების გამო, იმის გამო, რომ როგორიღაც ხორხისმიერი გამოთქმა ჰქონდა, მაშინვე იმედი გიცრუვდებოდა“. როგორც ჩემ შემთხვევაში-მეთქი? – ვკითხე, რაზეც მიპასუხა, ძნელი არ არის შენი გაგებაო, რაც, მართალი გითხრათ, სულაც არ წარმოადგენდა პასუხს ჩემს კითხვაზე. ეს ის დრო გახლდათ, როცა იგი თავიდან კითხულობდა „ნოსტრომოს“, ხოლო „სიჭაბუკე“ და „უარყოფითი თვისება“ ყველაზე საუკეთესო ნაწარმოებებად მიაჩნდა მათ შორის, თუ ოდესმე რაიმე ამგვარი წაეკითხა.15 ლუი მაკნისის უდროო გარდაცვალების გამო დიდი გულისტკივილით ლაპარაკობდა, თუმცა ისიც თქვა, მის მიმართ, მართალია, ყოველთვის თბილად ვიყავი განწყობილი, მაგრამ პირადი შეხვედრის შემდეგ იმედი სრულიად გამიცრუვდაო… როცა სენ-ჟონ პერსის თაობაზე აღნიშნა, მისმა „ხელწერამა და გონებამ“ ჩემში დიდი აღტაცება გამოიწვიაო, მაშინვე ის კითხვა გამიჩნდა, ეს იმას ხომ არ ნიშნავდა, რომ მას პერსის ლექსები არ მოსწონდა? თუმცა ამ კითხვის დასმა, მართალი გითხრათ, ვერ გავბედე. რაც შეეხება გიიომ აპოლინერს, მის ხსენებაზე გარკვევით მიმანიშნა, რომ „ალკოჰოლის“16 მნიშვნელობას აზვიადებდნენ. როგორც ყოველთვის, ელიოტმა საუბარი ისევ ენაზე წამოიწყო. ასე თქვა (არა, „თქმა“ არ შეეძლო, უბრალოდ „მიმანიშნა“): ლოიდების ბანაკში სამსახურის დროს იტალიურად თავისუფლად ვლაპარაკობდი, მაგრამ „ეს იყო იტალიელი დანტეს ენა, სრულიად შეუფერებელი ინსტრუმენტი თანამედროვე საქმიანი ფრაზეოლოგიისათვისო“ და განაგრძო: იმის გამო, რომ ცოტ-ცოტა რუმინული და ახალი ბერძნულიც ვიცოდი, ბანკის დირექტორს რატომღაც იმ აზრს შთააგონებდა, რომ აუცილებლად პოლონურიც უნდა მცოდნოდა. როცა ვუთხარი, პოლონური არ ვიცი-მეთქი, თითქოს ეს ძალზე უცნაური და გაუგებარი რამ ყოფილიყო, დაჯერება არ უნდოდა – როგორ, კაცმა რუმინული და ახალი ბერძნული იცოდეს და პოლონური არაო?! ვსვამდი ჯინს, მარტინის (მხოლოდ ელიოტმა შეუკვეთა დაიკირი), პუიი-ფიუმის, ბლანს, არმანიაკს (ელიოტი დრამბიუის სვამდა). არმანიაკ-დრამბიუი რომ უნდა შეესვა, უცებ წელში გაიმართა, მთელი ჩვენი ნაცნობობის მანძილზე სახელით პირველად მომმართა და – ათ წელს კიდევ გვეცოცხლოსო! – სადღეგრძელო შემომთავაზა. ის, რომ შესაძლოა ათი წელი კიდე გვეცოცხლა, იმდენად დაუჯერებელი იყო, ბოკლების წკრიალმა არათუ სიხარული მომგვარა, თვითონ სიტყვაც კი გამოთხოვებასავით მეჩვენა. ჩემს მიმართ იმ წუთას, ჩანს, ისეთ სიახლოვეს გრძნობდა, როგორც არასდროს. მერე ღვინისაგან შემთვრალმა პულოვერის გახდა დაიწყო და საყოველთაო განხილვისთვის თავისი ფლანელის კაშკაშა აჭიმები გამოაჩინა, რითაც ჩვენი „ლე პავილიონის“ („ლუქსი“, „სიმშვიდე“, ჩეკების სქელი წიგნაკები) ხშირი სტუმრების გაოცება გამოიწვია. ვილაპარაკეთ პრეზიდენტ კენედის მკვლელობაზეც.
ელიოტმა – ერთი წლის წინათ თეთრი სახლიდან ორჯერ დამირეკეს ბაhამზე, ერთხელ ნობელის პრემიის ლაურეატთა პატივსაცემად გამართულ ვახშამზე დამპატიჟეს, მეორედ საერთო მიღებაზე მიმიწვიეს… ვერ წარმოიდგენთ, ზოგჯერ რა საშინელი თავხედობა ხდება, არ ვიცი, დამიჯერებთ თუ არა, მაგრამ დალასში ერთხელ შერიფის საპატიო მოადგილედაც კი დამნიშნესო… მართალია, ჩემი აზრი ამაზე ხმამაღლა არ გამომითქვამს, მაგრამ, ღმერთს გეფიცებით, დეზებიან ჩექმებსა, უზარმაზარ შლაპასა და მკერდზე შერიფის ვარსკვლავით ელიოტი ჩემთვის სრულიად წარმოუდგენელი იყო. ყოველი ჩვენი შეხვედრისას საუბარი, ამა თუ იმ კუთხით, მისისიპზე გადაგვქონდა. უფრო ხშირად ამ თემას ელიოტი იწყებდა. მდინარე მისისიპის სიყვარული ჩემს გულში (ისე, როგორც სხვა რუსი ბავშვების გულშიაც) მარკ ტვენმა ააგიზგიზა. როცა პირველად ამერიკაში ჩავედი და მატარებლით მდინარის ერთი ნაპირiდან მეორე ნაპირზე ხშირად მიწევდა მგზავრობა, იმ მდინარის – „უძლიერესი შავი ღმერთის“ ყოველი გადაკვეთისას მუდამ ძალიან ვღელავდი… (თუმცა, როგორც ერთხელ ელიოტმა მიმითითა, ღმერთი მისისიპი კი არა, „ჭუჭყიანი მო“ – მისურიაო). ელიოტი მომიყვა, სიყმაწვილეში, როცა ის მისურის შტატში ცხოვრობდა, ერთ ცივ დილას, მის ოთახში დიასახლისი როგორ შევიდა, ჩაიდანს ცეცხლი როგორ შეუნთო და საწოლის ქვეშიდან თასი როგორ გამოათრია. მერე, ომის დროს, – განაგრძო ელიოტმა, – როცა დუბლინის „ტრინიტი-კოლეჯში“ იეიტსის შესახებ ლექციას ვკითხულობდი, იმ სასტუმროს ნომერში, სადაც მე ვცხოვრობდი, ხანშიშესული დამლაგებელი რომ შემოვიდა, ბუხარში ცეცხლი დაანთო და საწოლის ქვეშიდან თასი გამოიღო, ასე მეგონა, ისევ ის პატარა ბიჭი ვიყავი, ისევ იმ შორეულ მისურში ვცხოვრობდიო. იმ დღეს ელიოტი ძალიან საყვარელი და გულისამაჩუყებელი იყო. რესტორნიდან გამოსვლისას პალტოების ასაღებად რომ ვიცდიდით, გავიგონეთ, მეტრდოტელი მეგარდერობეს როგორ ეუბნებოდა, ახლა აქ თანამედროვეობის უდიდესი პოეტი და უდიდესი თანამედროვე კომპოზიტორი იმყოფებიანო. ამაზე თავი, ცოტა არ იყოს, უხერხულად ვიგრძენით, მაგრამ მდგომარეობიდან ისევ ჩემმა ცოლმა გამოგვიყვანა – რა თქმა უნდა, ესენი ხომ ყოველთვის ძალიან ცდილობდნენო. – თქვა მან სათანადო ინტონაციით.
1. „კრიტერიონი“ – ელიოტის მიერ 1922-1939 წლებში გამოცემული ჟურნალი (მისი პირველი ნომერი გაიხსნა ელიოტის
პოემით – „ბერწი მიწა“).
2. სუინი – ელიოტის სატირული ლექსების გმირი („ლექსები“, 1920).
3. ტირეზია – ელიოტის ლექსების ციკლის – „პრუფროკი და სხვა დაკვირვებების“ გმირი (1917). ამ ციკლში შედის ადრეული
ელიოტის საპროგრამო ნაწარმოები – „ჯ. ალფრედ პრუფროკის სიყვარულის სიმღერა“.
4. სტრავინსკი იხსენებს ელისეს მინდვრების თეატრს, სადაც შედგა „ღვთაებრივი გაზაფხულის“ პრემიერა. ეს პიესა დაიდგა
ლონდონში, „ალბერტ-ჰოლში“, პრემიერიდან 50 წლის თავზე. ყველაზე მნიშვნელოვანი და ყურადსაღებია ის, რომ ახლაც,
ისე, როგორც 50 წლის წინათ, დირიჟორობდა 88 წლის პიერ მონტიე, თუმცა ამჯერად პიესის მხოლოდ საკონცერტო
შესრულებას. სტრავინსკის მტკიცებით, სწორედ მონტიეს ეკუთვნის „ღვთაებრივი გაზაფხულის“ რეაბილიტირება პარიზში
1913 წლის მაისის წარუმატებელი პრემიერის შემდეგ. აქ კომპოზიტორი ეხება პარტიტურის საკონცერტო შესრულებას
1914 წლის აპრილში, როცა მაყურებელი მას აღფრთოვანებული შეხვდა. სტრავინსკი არ მიუთითებს ამ მოვლენის ზუსტ თარიღს,
მაგრამ კომენტატორმა შეძლო დაედგინა, რომ პ. მონტიეს დირიჟორობით „ღვთაებრივი გაზაფხულის“ ეს საკონცერტო
შესრულება შედგა `კაზინო დე პარიში~ 1914 წლის 5 აპრილს. თუმცა საჭიროა აღინიშნოს, რომ „ღვთაებრივი გაზაფხულის“
რეაბილიტაცია მოხდა ცოტა უფრო ადრე და რაც კიდევ უფრო ყურადსაღებია, მოსკოვსა და პეტერბურგში, კომპოზიტორის
სამშობლოში, 1914 წლის 5 და 12 დეკემბერს. ამჯერად ორკესტრს დირიჟორობდა კუსევიცკი (იხ. ა. კუზნეცოვი.
რუსული ბეჭdვის სარკე, 1982 წ. №6, გვ. 72-74).
5. ელიოტის ეს სიტყვები, როგორც ჩანს, ეხება „ღვთაებრივი გაზაფხულის“ იმ საკონცერტო შესრულებას, რომელიც
შედგა 1921 წელს ლონდონში, ი. გუსენსის დირიჟორობით, რასაც სტრავინსკი „ქრონიკაში“ იგონებს (გვ. 150).
6. კოვბოის ფართოფარფლებიანი შლაპა.
7. იმ მოგზაურობის დროს ევტუშენკომ სტრავინსკიც მოინახულა. მათ შეხვედრას ესწრებოდა ლ. ლიბმენი და პოეტის ეს
ვიზიტი სწორედ მან აღწერა თავის მოგონებებში: „სტრავინსკებმა პოეტი სასტუმრო ოთახში მიიღეს. იმ დროს ბიბლიოთეკაში
ვიყავი, მაგრამ იქაც გარკვევით ისმოდა რუსული შეძახილები, რაც დაახლოებით ერთ საათს გაგრძელდა. მესმოდა
სტრავინსკის ომახიანი და მისი ცოლის მხიარული ხმა. სტრავინსკები მას ისეთი ენთუზიაზმით პასუხობდნენ, რომლის
მსგავსი მათ გვერდით გატარებული მთელი ჩემი ცხოვრების მანძილზე არასოდეს მსმენია, თვით მათი რუსი მეგობრების
სტუმრობის დროსაც კი. მერე ევტუშენკომ ლექსების კითხვა დაიწყო. ახლა კი თავი ვეღარ შევიკავე და ჰოლიდან სასტუმრო
ოთახში შევიხედე. რა თქმა უნდა, პოეტი საკუთარ ლექსებს კითხულობდა. მისი ხმა დიდი სიმებიანი ორკესტრივით ვიბრირებდა,
მასში დებიუსის პიანისიმო და ბეთჰოვენის ფორტისიმო ჟღერდა, ხოლო მათ შორის ვაგნერის, მოცარტისა და სტრავინსკის
ჟღერადობის მთელი გამა იყო. ლირიკული ადგილების კითხვისას სავარძელში იჯდა, დრამატულ ადგილებს ფეხზე წამომდგარი
დეკლამირებდა. მისის სტრავინსკი წინ წამოწეულიყო და ისეთი სახე ჰქონდა, თითქოს თავის დაბადების ოცი
წლისთავს ზეიმობსო. თვითონ სტრავინსკი ჯოხს დაყრდნობილი, თითქოს „ო“-ს სათქმელად ტუჩებწინწამოწეული და ყურადღებადქცეული იჯდა და თვალს არ აშორებდა. ჩემთვის კი, ო, რა სამწუხარო იყო, რომ პოეტის არც ერთი სიტყვის შინაარსი
არ მესმოდა!“ (Llibmen, გვ. 305).
8. ელიოტის დისერტაცია – „შემეცნების საგანი და გამოცდილება ფ.გ. ბრედლის ფილოსოფიაში“ (1916 წ.) ელიოტს ეს დისერტაცია
არ დაუცავს.
9. აღნიშნული რომანები ელიოტს ერთმანეთში ერევა, ვინაიდან ორივე რომანის სახელწოდებაში შედის ინგლისური სიტყვა
– middle (შუათანა, შუა, საშუალო) ერთ შემთხვევაში დასახელებულია ჯორჯ ელიოტის რომანი „მიდლმარჩი“ (1871-1872)
(ჯორჯ ელიოტი მწერალი ქალის მერი ენ ევანსის ლიტერატურული ფსევდონიმია), ხოლო მეორე შემთხვევაში უოლტერ
სკოტის რომანი – „შუათანა ლომიანას გული“ ანუ „ედინბურგის დილეგი“ (1818 წლის რუსულ გამოცემაში იგი ამ მეორე სათაურით
არის ცნობილი).
10. იგულისხმება უ. ლუისის ავტობიოგრაფია (Lewis w. Blesting and Bombazdiering London, 1969).
11. 1525-1526 წლებში ინგლისში აშენებული ჰენრი მერვეს სასახლე.
12. 1963 წლის 12 დეკემბერი.
13. ჯოზეფ კონრადი დაიბადა ბერდიჩევში, ერთხანს ცხოვრობდა ჩერნიგოვსა და ვოლოგდაში
14. ჯოზეფ კონრადმა მიიღო ინგლისის მოქალაქეობა.
15. ლაპარაკია ჯ. კონრადის რომანზე „ნოსტრომო“ (1904) და ორ მოთხრობაზე – „სიჭაბუკე“ და „უარყოფითი თვისება“
(1917).
16. გიიომ აპოლინერის ლექსების კრებული „ალკოჰოლი“ (1913).
© “ჩვენი მწერლობა”