ინგლისურიდან თარგმნა ირმა ტაველიძემ
სიმართლე რომ ვთქვა, მამაჩემის ტირილი მხოლოდ ერთხელ ვნახე. ალტონის ვაგზლის ბაქანზე ვიდექით, მატარებლები კი ჯერ კიდევ გზაში იყვნენ. მე ფილადელფიაში მივემგზავრებოდი, რათა იქ სხვა მატარებელში გადავმჯდარიყავი და ბოსტონში, ჩემს კოლეჯში დავბრუნებულიყავი. წასვლა გულით მინდოდა: მშობლები და მშობლიური სახლი როგორღაც არარეალური გამხდარიყო, კოლეჯი კი, მთელი თავისი სასწავლო კურსებითა და მომავლის იმედებით, რომლებსაც ისინი მისახავდნენ, სემესტრიდან სემესტრამდე სულ უფრო რეალური ხდებოდა – ისევე, როგორც შეყვარებული, რომელიც მეორეკურსელს უკვე მყავდა. თავზარი დამეცა, მიწა გამომეცალა ფეხქვეშ, როცა დამშვიდობებისას მამაჩემმა ხელი ჩამომართვა და ამ დროს მის თვალებში მოციმციმე ცრემლები შევნიშნე.
ყველაფერი ხელის ჩამორთმევას დავაბრალე: თვრამეტი წლის მანძილზე ერთხელაც არ შეგვისრულებია ეს რიტუალი, ერთხელაც არ მიგვიმართავს მამაკაცური ურთიერთობის ამ ფორმისთვის, რომელიც ბოლო წლებში ნელ-ნელა გავბედეთ. მამა ჩემზე მაღალი იყო, თუმცა დაბალი არც მე მეთქმოდა და როცა ხელში მისი ხელის სითბო ვიგრძენი – ამ დროს ის გაღიმებას ცდილობდა – მივხვდი, რომ ყველაფერს სხვა რაკურსით ხედავდა. მე სადღაც მივდიოდი, მამა კი იდგა და მიყურებდა. საკუთარ სამყაროში თანდათან ვიზრდებოდი, ხოლო მის თვალში სულ უფრო ვპატარავდებოდი. იმ დღეს, როგორც არასდროს, ისე ვიგრძენი, რომ ვუყვარდი. მანამდე ასეთი რამის თქმა საჭირო არ გამხდარა, ახლა კი ამას მისი ცრემლები ამბობდა.
ალტონის ძველ ვაგზალზე ყველაზე უკეთ იგრძნობოდა მოგზაურობის სული და ქალაქური ცხოვრების პატარა, მალული სიამოვნებების სიტკბო და სურნელი. სიგარეტის კოლოფი პირველად აქ ვიყიდე. საგაზეთო ჯიხურში მოვაჭრეს უმცირესი წინააღმდეგობაც არ გაუწევია, არადა, თხუთმეტი წლისა ვიყავი და სულ მთლად ბავშვური იერი მქონდა. კაცმა, უბრალოდ, ხურდა დამიბრუნა, მას კი ასანთიც მოაყოლა, რომელზეც ადგილობრივი ლუდის, “სანშაინის” რეკლამა იყო განთავსებული. ალტონი საშუალო ზომის ინდუსტრიულ ქალაქს წარმოადგენდა, რომელმაც მნიშვნელობა მას შემდეგ დაკარგა, რაც საფეიქრო ფაბრიკებმა თანდათან სამხრეთისკენ გადაინაცვლა. ამ დროის მანძილზე, სანიმუშოდ დასუფთავებული ქუჩებისა და უხვი საჭმელ-სასმელის წყალობით, ის თავის მოქალაქეებს ტრადიციული კომფორტითა თუ კეთილდღეობის ილუზიით მაინც უზრუნველყოფდა. მახსოვს, ვაგზალზე ნაყიდ სიგარეტს მოვუკიდე და მართალია, მოწევა არ ვიცოდი, მაგრამ თავში რაღაცამ დამარტყა: თითქოს ტროტუარმა ჩემკენ ამოიწია და მთელი სამყარო გამსუბუქდა. იმ დღის შემდეგ სოციალურად როგორღაც გავუთანაბრდი ყველაზე მიმზიდველ თანატოლებს – მათ, ვინც უკვე ეწეოდა.
შინ ყოფნის მოყვარულ დედაჩემსაც კი, რომელიც მკითხველი იყო და არა მოგზაური, ვაგზალთან რაღაც აკავშირებდა: ქალაქში “ემერიქენ მექიური” და “ეთლენთიკ მანსლი” მხოლოდ ამ ადგილას იყიდებოდა. ისევე, როგორც ორი კვარტალის მიღმა, ფრენკლინის ქუჩაზე მდებარე კარნეგის ბიბლიოთეკის დიდებულ შენობაში, თავს აქაც უსაფრთხოდ იგრძნობდით. მშენებლების ჩანაფიქრით, სადგურს მარადისობისთვის უნდა გაეძლო – მაშინ ხომ ეგონათ, რომ რკინიგზა სამუდამოდ დაგვჭირდებოდა. მარადიულად უნდა მდგარიყო ეს კვადრატული გრანიტის ტაძარი მარმარილოს იატაკითა და მაღალი ჭერით, რომლის მოოქროვილი კესონებიც ქვანახშირის კვამლის ფენას დაეფარა, მაგრამ მაინც ელვარებდა; და გრძელი, მაღალსაზურგიანი სკამებით, რომლებიც ეკლესიის მერხებივით დამთრგუნველად გამოიყურებოდა. რადიატორები ჟღარუნებდა და კედლები ისე დუდუნებდა, თითქოს დღისით და ღამით შთანთქმულ ხმებს, მგზავრების ხმებს იმეორებსო. კაფეში თუ საგაზეთო ჯიხურთან, ჩვეულებრივ, ხალხი ირეოდა, მოსაცდელ დარბაზში კი ყოველთვის თბილოდა, როგორც მე და მამაჩემმა ზამთრის ღამეებში აღმოვაჩინეთ. ჩვენ ერთსა და იმავე სკოლაში დავდიოდით: ის, როგორც მასწავლებელი და მე, როგორც მოსწავლე – ნახმარი მანქანებით, რომლებიც ხან არ იქოქებოდა, ხან თოვლიან ქარიშხალს ვერ უძლებდა და შუა გზაში ჩერდებოდა. მაშინვე ვაგზალს მივაშურებდით ხოლმე. ვიცოდით, რომ ის ღია დაგვხვდებოდა.
იმ დროს, როცა სასიგნალო ზარმა ბაქანზე მდგომებს ჩემი მატარებლის მოახლოება გვამცნო, რომელსაც სადგურამდე ნახევარი მილიღა დარჩენოდა, ვერცერთი ვივარაუდებდით, რომ ათიოდე წელში ფილადელფიაში მგზავრების გადაყვანა შეწყდებოდა. ვერც იმას ვიფიქრებდით, თუ დროთა განმავლობაში ამ ვაგზალს, მთელ აღმოსავლეთში მოფენილი ვაგზლების მსგავსად, დიდ კლიტეს დაადებდნენ და ფიცრებს მიაჭედებდნენ. მერე ის მართლაც ვეება მავზოლეუმივით იდგებოდა მანქანების გასაჩერებელ, მოასფალტებულ ადგილას და ერთ აკრს მოაცდენდა. სიცოცხლე, რომელიც ერთ დროს მასში ჩქეფდა, სამუდამოდ ჩაკვდებოდა და ირგვლივ მდუმარება დაისადგურებდა, საუკუნის ბოლომდე კი მას სამარცხვინო ლოდინი მოუწევდა იმ ქალაქში, რომელიც ასე ნელა ვითარდებოდა – მანამდე, სანამ მიწის პირიდან სრულად არ აღგვიდნენ.
მამაჩემმის თვალებში მოციმციმე ცრემლები მოწმობდა, რომ მან ერთი რამ მაინც გამოიცნო: დრო გვცვლის და ბოლოს გვიღებს. ის ბიჭი, რომელიც ვიყავი, კვდებოდა, თუ უკვე არ მომკვდარიყო და რაც დრო გავიდოდა, ერთმანეთთან სულ უფრო ნაკლები საერთო გვექნებოდა. მან მე სიცოცხლე მაჩუქა, ახლა კი მას ისე გავურბოდი, თითქოს ხელში ნაქურდალი მეჭირა. მატარებელი ჩამოდგა, გრძელი, მბზინავი ბარბაცა ლილვებითა და დიდი, ფოლადის ბორბლებით – როგორი შეუსაბამობა იყო მასსა და იმ პატარა, სათუთ სხეულებს შორის, რომლებსაც დაატარებდა. ვაგონში ავედი. აი, ჩემი მშობლებიც დაპატარავდნენ. ერთმანეთს მორცხვად დავუქნიეთ ხელი, მიუხედავად იმისა, რომ დალაქავებული შუშა გვყოფდა. სანამ ალტონის უფერული გარეუბნები თვალს მიეფარებოდა, “ჯონ მილტონის დასრულებული პოეტური ნაწარმოებები” გადავშალე და კითხვა დავიწყე.
მთელი დღის ნამგზავრი, ბოსტონის სამხრეთ ვაგზლის ნაცვლად, ერთი გაჩერებით ადრე – კემბრიჯთან ახლოს, ბექ ბეიში ჩამოვედი, სადაც შეყვარებული დამხვდა. მაგარი რამეა, მთელი დღე მილტონს რომ კითხულობ, “დაბრუნებული სამოთხის” უღიმღამო და ძნელად დასამახსოვრებელ პენტამეტრებს, ბაქანზე გადმოსულს კი, სხვა სტუდენტების თვალწინ, ნაცრისფერ ქურთუკსა და ტილოს კედებში გამოწყობილი, კეფაზე თმაშეკრული გოგო – არა, ქალი – რომ ჩაგეხუტება. ალბათ გაზაფხულის მოკლე არდადეგები იყო და დები იმიტომ დამხვდა, რომ შინ, სენტ ლუისში წასვლასა და ჩამოსვლას ვერ მოასწრებდა. ამის ნაცვლად, ჩემს დაბრუნებას ერთი კვირა ელოდა. ნიუ ინგლენდის გრძელ ზამთარში ის ისე თხლად ჩაცმული დადიოდა, მე კი ბეწვშემოვლებული, ბალთიანი ქამრით შეკრული, სქელი პალტო მეცვა, რომელიც მშობლებმა, ჩემდა სამარცხვინოდ, იმისთვის მიყიდეს, რომ ამ მხარეში არ გავციებულიყავი.
როცა ტრამვაით და მერე მეტროთი ჰარვარდის მოედნისკენ მივემართებოდით, დებიმ ყველაფერი მომითხრო, რაც იმ კვირაში თავს გადახდენოდა. მოულოდნელად თოვლიანი ქარიშხალი ამოვარდნილიყო, რომლის ჭუჭყიანი კვალიც ჯერ კიდევ მოჩანდა. გარდა ამისა, თვალებზე სიმწრის ცრემლები მოსდგომოდა, როცა კოლეჯში მიღებული განათლების გამო, იმ რესტორანში, სადაც საღამოობით მიმტანად მუშაობდა, მისთვის სარდაფში ჯდომა და ციფრების დაჯამება ეთხოვათ, ამ დროს კი სხვა მიმტანებს მთელი წვრილი ფული თვითონ ჩაეჯიბათ. მეც მოვუყევი, რაც გამახსენდა – პენსილვანიაში გატარებული კვირა მეხსიერებაში უკვე ფერმკრთალდებოდა, თუმცა მასში ერთი დეტალი მაინც ჩაბეჭდილიყო და შუშის ნამსხვრევივით ელვარებდა – მამაჩემის ცრემლები. თვალები მეწვოდა და მექავებოდა იმის გამო, რომ მატარებლის რწევაში დილიდან საღამომდე წიგნი ვიკითხე, თავი კი მხოლოდ მაშინ ავწიე, როცა ნიუ ლონდონს ჩავუარეთ – მოციმციმე წყლის დანახვა მინდოდა.
ახლადდაქორწინებულები რომ ვიყავით და ბავშვები ჯერ არ გვყავდა, მე და დები ზაფხულის თითო თვეს ერთმანეთის მშობლებთან ვატარებდით ხოლმე. მამამისი გამოჩენილი უნიტარიანელი პასტორი გახლდათ და ნეო-გოთიკური სტილის ერთ მორუხო შენობაში ქადაგებდა, რომელიც ვაშინგტონის უნივერსიტეტის ტერიტორიაზე ისე მყარად აეშენებინათ, რომ მისთვის დროთა სვლას ვერაფერი დაეკლო. ივნისში ის, ოჯახთან ერთად, ლინდელის ბულვარზე მდებარე დიდი აგურის სახლიდან ვერმონტში, მიტოვებულ და გავერანებულ სოფლურ ნაგებობაში გადაბარგდებოდა ხოლმე, რომელიც 30-იან წლებში 500 დოლარზე ნაკლებად შეეძინა. რამდენჯერმე ისე მოხდა, რომ ივნისში მე და დები იქ მანამდე ჩავედით, სანამ მამამისს სამწყსოს საქმეები უფლებას მისცემდა, ოჯახის დანარჩენ წევრებთან – ცოლსა და ორ ქალიშვილთან ერთად ჩამოსულიყო. მუდმივი სიგრილე და სიმარტოვე იგრძნობოდა იმ შენობაში, რომელშიც ცივი წყალი კი მოდიოდა, მაგრამ ელექტროგაყვანილობაზე არავის ეზრუნა. იგი მტვრიანი, მიხვეულ-მოხვეული გზის ბოლოში იდგა – შემაღლებულ ადგილზე, საიდანაც ერთადერთი სახლი მოჩანდა და იქ სხვა უნიტარიანელი პასტორი ცხოვრობდა. ეს ყველაფერი იმ განცდას მიმძაფრებდა, რომ ახლადშერთული ცისფერთვალა ცოლის წყალობით, ახალ, უფრო ამაღლებულ, უფრო ფართოდ გადაშლილ სივრცეში მოვხვდი.
ერთადერთი სააბაზანო გრძელ ოთახს წარმოადგენდა, შეუღებავი ხის იატაკითა და თეთრად შელესილი კედლებით, რომლებსაც პატარა, მაგრამ ხასხასა ცისარტყელა შესჩენოდა: დღის განმავლობაში კედლებზე მზესავით ამოდიოდა და ჩადიოდა, რადგან შუქი სულ სხვადასხვა კუთხით ირეკლებოდა წამლების კარადის სარკის მრუდე კიდეზე. როცა ნავთქურაზე საჭირო რაოდენობის წყლის გათბობას დიდი გაჭირვებით ვახერხებდით, რათა დღის შუქზე გვებანავა, ცისარტყელა წამითაც არ გვშორდებოდა – ნაზად თრთოდა და ირხეოდა, როგორც კი სახლში ვინმე გაივლიდა, ან ქარი დაუბერავდა. ეს არიელისებური ზღაპრული არსება ჩემს თვალში უნიტარიანული სიმკაცრის ჯადოსნურ ნაყოფს, იმ ამაღლებული დამოკიდებულების სიმბოლოს წარმოადგენდა, რომლის გამოც, ურბანული კომფორტისა და კეთილდღეობის შემდეგ, უბრალო სოფლური სახლი შვებად მოჩანდა. ვიცოდი, რომ ეს რაღაცით უკავშირდებოდა ჩემს ახლადმიღებულ განათლებას, იდეალიზმს, ემერსონს, თოროს, თავდაჯერებას, ბუნების ენასა და ბუნების აღქმას. დიდ განაპირა ოთახში, რომელსაც ნავთქურის პაწაწინა სითბო ვერ სწვდებოდა, ვეება საქსოვი დაზგა იდგა, რომელიც სახლის ყოფილ მეპატრონეს დაეტოვებინა. იქვე იდო ძველთაძველი ენციკლოპედია და ყდაგახუნებული, დიდი ხნის წინ გამოცემული, მაგრამ იშვიათად გადაშლილი წიგნების წყება – “მსოფლიო ფილოსოფიის უმთავრესი ნაშრომები.” როცა ერთ-ერთი ტომი გადმოვიღე, მისი დახორკლილი ყდა თითებში უსიამოვნოდ მომხვდა. მასში ემერსონის რჩეული ესეები შეეტანათ. ამოვიკითხე: “ბუნების ყოველი მოვლენა რომელიმე ზებუნებრივ მოვლენაზე მიანიშნებს”, “ყველაფერი ერთადერთი ამოუცნობი მასალით არის შექმნილი”, “ყველა გმირი ბოლოს მოსაწყენი ხდება” და “ყველანი განსხვავებულ ტემპერატურაზე ვდუღდებით”.
დები სწორედ ამ დიდ ოთახსა და ვაზით მოჩრდილულ ქვის აივანს იყენებდა, როცა ზეთის საღებავებით ფაქიზად ხატავდა, ან აკვარელის ბაცი ფერებით მქრალ სურათებს ქმნიდა. მზიან დღეებში ნავთქურაზე წყლის გაცხელებით თავს არ ვიტკიებდით და მთის მდინარეში ვბანაობდით, რომელიც სახლთან ახლოს ჩამოდიოდა – იმ ტბორში, მამამისმა საკუთარი ხელით რომ დააგუბა. მინდოდა, “ბროუნი ჰოკით” შიშველი დებისთვის სურათი გადამეღო, მაგრამ მან ცივი უარი განმიცხადა. ერთხელ ძველი ხიდიდან რამდენიმე ფოტო მაინც გადავუღე, რის გამოც ისეთი ყვირილი ატეხა, რომ ფოტოაფარატის საკეტის ჩხაკუნიც კი გადაფარა, მერე გაიქცა და წყალში ჩახტა.
მოგვიანებით გამოვთვალეთ, რომ ჩვენი პირველი შვილი სწორედ ვერმონტში, სხვების ჩამოსვლამდე ჩასახულა. ეს გაუთვალისწინებელი შემთხვევა იყო, მაგრამ ნამდვილად არ გვინანია. ახლადშერთული ცოლის წიაღში მოთავსებული მიკროსკოპული არსება წარმოდგენით იმ პატარა ცისარტყელას დავუკავშირე, სააბაზანოს კედელზე რომ დაცოცავდა – სინათლის გარდატეხის შედეგად წარმოქმნილ ჩვენს ნებიერასა და ეშმაკუნას.
როცა მამამისი ჩამოვიდა, ისეთი მამა აღმოჩნდა, როგორსაც მიჩვეული არ ვიყავი. მიუხედავად იმისა, რომ მამაჩემს საკმარისი ცხოვრებისეული გამოცდილება ჰქონდა, თავი მაინც უიღბლო კაცად მოჰქონდა – იმად, ვისი ყოველი დღეც, სკოლასა თუ სხვა ადგილას, დაბრკოლებებითა და უსიამოვნებებით იყო სავსე. ხან მანქანა არ იქოქებოდა, ხან მოსწავლეები იქცეოდნენ ცუდად. მას მუდამ ხალხი და პატარ-პატარა პრობლემები სჭირდებოდა, რათა ცხოვრების ხალისი არ დაეკარგა. ღირს უითვორთს კი ვერმონტი იმიტომ მოსწონდა, რომ სენტ ლუისთან შედარებით, თითქმის დაუსახლებელი იყო. ის მთელ კვირებს გორაკზე ისე ატარებდა, ქვემოთ ერთხელაც არ ჩადიოდა, თუმცა ჩვენ უფლებას გვაძლევდა, მანქანით ორი მილი გაგვევლო ტალახიან გზაზე და უახლოეს დასახლებაში ჩავსულიყავით, სადაც ფოსტა, სასურსათო მაღაზია და საყოფაცხოვრებო ნივთების მაღაზია ერთ შენობაში მოეთავსებინათ, მათ მფლობელს კი იქვე, ახლოს სამხერხაოც მოეწყო. უკან ადგილობრივი ჭორებითა და წინა დღის გაზეთებით დატვირთულები ვბრუნდებოდით. ჩემი სიმამრი თავდახრილი გვისმენდა, როცა დიდი სამყაროს ამბებს მღელვარებით მოვუთხრობდით, მაგრამ მისი ტუჩის აწეული კუთხე გვახვედრებდა, რომ ჩვენი ნათქვამი ერთი სიტყვაც არ გაეგონა. უსაქმოდ არც ის იჯდა: ქვის კედლებს აშენებდა, ტბორის ჯებირებს ამაგრებდა და შუადღით თვალსაც ატყუებდა ხოლმე – ამ დროს ყველა ჩუმად უნდა ვყოფილიყავით.
მომხიბლავი კაცი იყო. ხშირი, ხეშეში თმა ჰქონდა, რომელსაც ჭაღარა კი შერეოდა, მაგრამ შეთხელების საფრთხე არ ემუქრებოდა. მეინში ბავშვობისას გადატანილი რევმატიზმის გამო ჯანმრთელობა შერყეული ჰქონდა. სოფლური სიმშვიდე, ტყის სიჩუმე, ლამფის შუქის შეთრთოლება და აციმციმება, როცა ანთებულ პატრუქთან ახლოს ფურცელს გაიქნევდნენ ან ლამფებს ოთახიდან ოთახში დაატარებდნენ – ასეთი რამეებით ედგა სული და არა ქალაქური ალიაქოთით. გორაკის თავზე გატარებული ამ თვეების განმავლობაში ისე მოძრაობდა ჩვენს ირგვლივ – ცოლის, სამი ქალიშვილის, სიძის, გაუთხოვარი ცილისდის გარშემო – როგორც პლანეტა, რომელიც მიზიდულობის ძალას არ ემორჩილებოდა.
უმთავრესად თამაშის დროს გვესაუბრებოდა, თამაშებს კი ერთმანეთის მიყოლებით იგებდა – შუადღით ოჯახურ კროკეტს, საღამოს – ოჯახურ ბანქოს, ნავთქურისა და მაგიდის აბაჟურიანი ლამფის გაერთიანებულ შუქსა თუ სურნელში. ამ მეტად თავისებური ლამფის აბაჟური სინათლეს აძლიერებდა და ათეთრებდა, ფერფლი კი კონუსისებურად გროვდებოდა და მაგიდაზე ჭიქის უხეშად დადგმაც საკმარისი იყო იმისათვის, რომ ერთიანად ჩამოშლილიყო. ღირსი უითვორთი გადამეტებული სიფრთხილით აკეთებდა ყველაფერს, რასაც ხელს მოკიდებდა და ახალგაზრდული დაუნდობლობისა თუ მოუთმენლობის გამო ეს ძალიან მაღიზიანებდა. მაღიზიანებდა მწეველის ნერვული ჟესტები, როცა ის ჩიბუხს ტენიდა, თუთუნს ცეცხლს უკიდებდა და აბოლებდა. მაღიზიანებდა მისი მკაცრად დაცული შუადღის ძილი, მისი უძირო ცისფერი თვალები (რაც დებისაც გამოჰყვა), მისი შეუმღვრეველი უნიტარიანიზმი. პენსილვანიაში ხომ ცისფერი თვალები ისეთ დიდ იშვიათობას წარმოადგენდა, რომ უცნაურზე უცნაურად გვეჩვენებოდა. ჩვენთან თვალის ყველაზე ღია ფერი თაფლისფერი იყო, რადგან თავის დროზე მდინარე სკულკილის სანაპიროებზე დასახლებულ, უელსიდან და სამხრეთ გერმანიიდან ჩამოსულ ყველა ემიგრანტს მუქი ყავისფერი თვალები ჰქონოდა.
უნიტარიანიზმს რაც შეხება, ის ისეთი ნაზი მეჩვენებოდა, ისე მიმზიდველად ბუნდოვანი და მოუხელთებელი: სრულყოფილად ერთგვაროვანი ფორმით მოწოდებული ქრისტიანული რელიგია, რომელსაც მე ლუთერანული სახით ვიცნობდი – მენახა მთელი ეს დაუჯერებლად ლამაზი, ფერადი და გულის გამხარებელი გობელენები, ზედ გამოსახული უფლის განკაცებითა და მოგვებით, საშობაო ისტორიებითა და სანტა კლაუსით, ადამითა და ევათი, სიშიშვლითა და კეთილისა და ბოროტის შეცნობის ხით, გველითა და ადამის დაცემით, ედემის ბაღში მომხდარი ღალატითა და ჯვარცმული უფლის მიერ კაცთა ცოდვების გამოსყიდვით, მისი სიტყვებით: “ღმერთო ჩემო, რად მიმატოვე?” და პილატეთი, რომელმაც ხელები დაიბანა, მესამე დღეს იესოს აღდგომით, მოწაფეთა შეკრებებით და თომას ეჭვებით, იერუსალიმის სახელგატეხილ გარეუბნებში ანგელოზთა გამოცხადებებით, მოციქულთათვის მიცემული მითითებებით, დამასკოს გზაზე პავლეს ვირიდან გადმოვარდნით და მრავალ ენაზე ამეტყველებული მოციქულებით (აი, ამ პრაქტიკაზე უარი თქვეს ალტონისა და მისი შემოგარენის მკვიდრმა უხალისო მორწმუნეებმა). ჩვენს საჯარო სკოლაში პირველი გაკვეთილი ბიბლიის კითხვითა და “მამაო ჩვენოთი” იწყებოდა, მასწავლებლები, ბანკირები, მესაფლავეები და ფოსტალიონები – ყველანი ირწმუნებოდნენ, რომ ქრისტიანთა ოჯახებში დაიბადნენ და თავადაც ქრისტიანები იყვნენ. მახსოვს, ვფიქრობდი, რომ რაც მათი წარმოდგენით კარგი იყო, უნიტარიანელების თვალშიც კარგი უნდა ყოფილიყო. მე უკვე ბევრი რამ წამეკითხა კირკეგორის, ბარტის, უნამუნოსი და ვიცოდი, რა შეეძლო რწმენის ძალას. ღირსი უითვორთი კი, ამ ძალის გამოცდის ნაცვლად, ნაშუადღევს თვალს ატყუებდა და ქვის კედლებს აშენებდა. ერთხელ მის საძინებელში ტილიხის იაფფასიანი გამოცემა ვნახე – მგონი, “ყოფნისთვის საჭირო სიმამაცე” იყო, თუმცა არასდროს შემინიშნავს, რომ მას ეს წიგნი წაეკითხოს და სხვათა შორის, არც “მსოფლიო ფილოსოფიის უმთავრესი ნაშრომები”. მხოლოდ ერთხელ ვიგრძენი, ღვთის კაცი რომ იყო: სამი ქალიშვილიდან ერთ-ერთს მოზომილი სინაზით ესაუბრებოდა და ამ დროს კვაკერული ბიჭობის ხანაში ნასწავლ მიმართვის ფორმებს იყენებდა.
გარდაცვალებამდე ჯანმრთელობამ იმდენად უმტყუნა, რომ ღირსების ყოველგვარი გრძნობა დაკარგა. ალცჰეიმერის დაავადებამ ტვინი იმდენად არ დაუზიანა, რამდენადაც აზრის ბუნდოვნად გამოთქმისა და ფიქრებს აყოლის ჩვევა გაუღრმავა. კიბოთი გარდაცვლილი ცოლის დაკრძალვაზე, სამგლოვიარო რიტუალის დაწყებამდე მომიბრუნდა და სათნო ღიმილით მითხრა, თუმცა დაბნეულობა აშკარად ემჩნეოდა: “ჯეიმს, კარგად ვერ ვხვდები, რა ხდება, მაგრამ მგონი, ყველაფერი გაირკვევა”. ვერ აცნობიერებდა, რომ ცერემონია მისი მეუღლის სულის მოსახსენებლად იმართებოდა, რომლის გვერდითაც 45 წელი გაეტარებინა.
ცოლის სიკვდილის შემდეგ სენმა ხელი სწრაფად დარია. ბოლოს მოხუცთა თავშესაფარში მივიყვანეთ, სადაც სარეგისტრაციო მაგიდასთან დადგა და სლუკუნ-სლუკუნით ხტუნვა დაიწყო, თითქოს შარვალში რაღაც შეუძვრა და იმას ერჩისო. მივხვდი, მოფსმა უნდოდა, მაგრამ გამბედაობა არ მეყო იმისათვის, რომ ტუალეტში სასწრაფოდ წამეყვანა, უბე ჩამეხსნა და მისი ასო ამომეღო. ჰოდა, ჩაიფსა – თვითონაც დასველდა და იატაკიც დაასველა. ეს მანამდე მოხდა, სანამ დების გავეყრებოდი – ჯერ კიდევ უფროსი სიძე, გაზრდილი ოჯახის პირველი შემომატებული წევრი ვიყავი, მე კი როლს კარგად ვერ ვასრულებდი, თუმცა მის გამო ერთგვარ სიამაყეს მაინც ვგრძნობდი. რაც უნდა უცნაური იყოს, ვერმონტში გატარებული ზაფხულების შემდეგ სიმამრი ყოველთვის მენდობოდა: თავიდან ქალიშვილის კეთილდღეობა მანდო, მერე ქვების აწევასა და კედელზე დაწყობაში დახმარება მთხოვა – ხომ შეიძლებოდა, მისთვის თითები წამეცალა ან ტერფებზე ლოდი დამეგდო.
ეს კაცი, სინამდვილეში, მიყვარდა. მამაჩემივით გულში ცუდი არაფერი ედო და ირგვლივ მყოფებს ბევრს არაფერს სთხოვდა. ჩუმად რომ უნდა ვყოფილიყავით, რათა მისთვის ძილი არ გაგვეფრთხო, ახლა დიდ მოთხოვნად არ მეჩვენება, თუმცა თავის დროზე საკმაოდ მაღიზიანებდა. მისი თეოლოგიისა თუ სულაც ამ თეოლოგიის არარსებობის წყალობით სულ სხვა ჰორიზონტი ვიხილე. ის მთელი კოსმოსი იყო, რომელიც ცრურწმენის ნისლისგან თითქმის მთლიანად გათავისუფლებულიყო. თავის სამწყსოში, დასავლეთის კარიბჭედ წოდებულ სენტ ლუისში, იგი რამდენიმე ეგზისტენციალისტ პროფესორსაც მიითვლიდა და მათმა მოდურმა ფილოსოფიამ ერთგვარად შეარბილა მისი ყავლგასული, ტრანსცენდენტალიზმით გაჯერებული ქადაგებები, რომლებსაც სასიამოვნო ხმით, დიდი სიფრთხილით წარმოთქვამდა ხოლმე. უნიტარიანელია, მაგრამ თეისტურ განშტოებას ეკუთვნისო, არაერთხელ უთქვამს დების საწოლში – იმ იმედით, რომ ჩვენს მორიგებას შეძლებდა. მახსოვს, ზრდილობას არ ვივიწყებდი და მამამისს ხშირად არ ვეკამათებოდი, თუმცა ის მაინც ამჩნევდა ჩემს ჰარვარდულ ნეო-ორთოდოქსიზმს, რომელსაც ელიოტისეული პანიკის შენაკადი ახლდა.
ვერმონტში ჩემს ყოველდღიურ ვალდებულებას გამოყენებული ქაღალდების კასრში დაწვა წარმოადგენდა – სახლის უკან, ფერდობზე, იმ წყაროს მხარეს, საიდანაც ცივი წყალი მოგვქონდა. ტყით დაფარული დაბლობი ოც მილზე გადაჭიმულიყო, მერე კი მწვანე მთაგრეხილის სხვა ქედები იწყებოდა. ღირსი უითვორთის წყალობით, თვალუწვდენელი სივრცეების, ყინულოვანი წყლებისა და ნიუ ინგლენდური მდუმარების სამყაროში აღმოვჩნდი. მართლაც კარგი კაცი იყო, რომელსაც არც მეინური მარილი აკლდა. რა იოლია ადამიანების სიყვარული, როცა მათ იხსენებ და რა რთულია, გიყვარდეს მაშინ, როცა ისინი შენს თვალწინ არიან.
პენსილვანიაში მე და დები არაერთ სირთულეს გადავაწყდით. თავიდანვე არ გაგვიმართლა: სახლში, მშობლების გასაცნობად რომ მიმყავდა, მატარებლიდან სხვა სადგურზე ჩამოვედით. სანამ ფილადელფიიდან გამოსული მატარებლი ალტონში შევიდოდა, შვიდ მილში გორაკებზე შეფენილ, ფაბრიკის ირგვლივ გაშენებულ დასახლებაში ჩერდებოდა. ისიც სკულკილის ნაპირას მდებარეობდა და რამდენიმე მილით იყო დაშორებული იმ სოფლიდან, რომელშიც დედაჩემის მონდომებით, ომის შემდეგ გადავსახლდით. მატარებლიდან ხუთიოდე მგზავრთან ერთად ჩამოვედით, ხეებით მოჩრდილული ბაქანი კი მალე დაცარიელდა. ჩვენს დასახვედრად არავინ მოსულა. ჩემი მშობლები, რომლებისთვისაც გზის შემოკლება მინდოდა, ალტონში წასულიყვნენ, არადა, მეგონა, მათ ყველაფერი გარკვევით ავუხსენი.
ახლა მიკვირს, როგორ დავუკავშირდით ერთმანეთს იმ დროს, როცა მობილური ტელეფონები არ გვქონდა. თუმცა მაშინ მომსახურე პერსონალი პატარა სარკინიგზო სადგურებსაც ჰყავდა. სადგურის უფროსი ალტონს ჩვენი ნიშნობის ამბავს ტელეგრაფით გადასცემდა, ჩემს მშობლებს კი ვაგზლის დიდ შენობაში ხმის გამაძლიერებლით გამოუცხადებდნენ. ისიც შესაძლებელია, რომ მათ ჩამორჩენილი რეგიონების მოსახლეობისთვის ცნობილ “მენტალურ ტელეგრაფს” მიმართეს და სიმართლე მაშინვე გამოიცნეს, როცა მატარებლიდან არ ჩამოვედით, მერე კი უბრალოდ იქით გამოემართნენ, სადაც ვიქნებოდით. მე სოფლელი ბიჭი ვიყავი, ხოლო დები, ვინც თავს ყველაზე მშვიდად სენტ ლუისსა და კემბრიჯში გრძნობდა, ჩემს სახლში თავგზააბნეული ჩანდა. ჩვენებური პრიმიტიული ყოფისგან მას ვერაფრით ვიცავდი. ისიც შეცდომას შეცდომაზე უშვებდა.
მიუხედავად იმისა, რომ ჯერ ცოლ-ქმარი არ ვიყავით, დებიმ ჩემი გასარეცხი წინდები და ქვედა საცვლები საკუთარ ტანსაცმელთან ერთად გარეცხა, მერე კი თავის ჩემოდანში ჩაალაგა. როცა დედაჩემმა სტუმრის საძინებლის მილაგებისას ეს გადაადგილება შენიშნა, მდუმარე რისხვის ჩვეული შემოტევა იგრძნო, რომელიც უმოწყალო ტალღებად გადაუვლიდა და ბოლოს შუბლზე, წარბებს შორის, დიდ წითელ V-დ აღებეჭდებოდა ხოლმე. მისი რისხვა, როგორც წესი, ნატეხი ქვით ნაშენი პატარა სახლის ყოველ კუთხე-კუნჭულამდე აღწევდა. ჩემი ბავშვობის სახლი ქალაქ ოლინჯერში, სადაც ალტონიდან უბრალო ტრამვაითაც მოხვდებოდით, გრძელი და ვიწრო აგურის შენობა იყო, დიდი ეზოთი – უამრავი გასაქცევი გვქონდა, როდესაც დედა, დარცხვენილი და გაოგნებული მამაჩემის სიტყვებით რომ ვთქვა, “ყველაფერს თავზე გვამხობდა”. ამ ახალ სახლში კი ისიც გვესმოდა, ღამით საწოლში ვინმე თუ გადაბრუნდებოდა, ხოლო დედაჩემის გაცეცხლებისგან მობზუილე მწერებითა და აქოჩრილი სარეველებით სავსე ეზოც ვერ გვიფარავდა. მისი უხასიათობა თუ გაღიზიანება ჩემი ბავშვობის თანმხლები მოვლენა იყო, რასაც, ჩვეულებრივ, უფროსთა შორის გამართული ის კამათები იწვევდა, რომელთა მომსწრეც არასდროს გავმხდარვარ. ზოგჯერ დედას გულში წყენა რამდენიმე დღე ედო, სანამ სკოლიდან ან მეგობრის სახლიდან დაბრუნებული მოულოდნელად აღმოვაჩენდი, რომ განწყობა სასწაულებრივად გამოკეთებოდა. მისი მძიმე ხასიათი ჩემი ბავშვობის ნაწილი გახდა, როგორც პენსილვანიური სინესტე და ისეთი მწარე წყევლა, რომელსაც შეეძლო ჩახუთულ სახლებში მოხუცები ამოეხოცა და ტრამვაი რელსებიდან გადაეგდო.
დების ჩურჩულით ვებოდიშებოდი ასეთი ატმოსფეროს გამო მაშინ, როცა დედაჩემის გულისწყრომა, რომელმაც სადილობისას ყველას ენა ჩაგვიგდო, მის საძინებელში ვეღარ ეტეოდა და ქვედა სართულზე, სასტუმრო ოთახამდე აღწევდა. კარის ჩარაზვის ხმა თავს მეხივით დაგვატყდა.
– არა, შენ არაფერი დაგიშავებია, – ვარწმუნებდი დების, თუმცა გულის სიღრმეში ვგრძნობდი, რომ დედაჩემის განაწყენება შეცდომა, მისი უმთავრესი შეცდომა იყო. უხმოდ ვკიცხავდი, რადგან ჩემი ქვედა საცვლები თავის ქვედა საცვლებში შეურია: ხომ უნდა მიმხვდარიყო, ამას რა მოჰყვებოდა.
– ის, უბრალოდ, ასეთია.
– დაიძინებს და გადაუვლის, – ისე ხმამაღლა მიპასუხა დებიმ, რომ შემეშინდა, ზედა სართულზე დედას არ გაეგონა. გაოგნებულმა აღმოვაჩინე: ჩემგან განსხვავებით, დების მისი რისხვის ყველა ნიუანსის მოხელთება არ შეეძლო.
მამაჩემმა, რომელიც ჩვენს დივანთან ახლოს, სარწეველა სავარძელში იჯდა და მათემატიკის დავალებებს უხალისოდ ასწორებდა, გვითხრა:
– მილდრედისთვის ამას მნიშვნელობა არა აქვს. ქალია და ახირებებს ვერ თმობს.
მისი სექსისტური თაობის თვალში ქალობა ყველაფერს ხსნიდა და ამართლებდა, მაგრამ ჩემი თაობა სხვაგვარად ფიქრობდა. ამ დაძაბულობამ ბოლო მომიღო. აღარ მახსოვს, ეს მაშინ იყო თუ მომდევნო სტუმრობისას: დებიმ, რომელსაც ეგონა, რომ კარგ საქმეს აკეთებდა, კვირა დილით იმ სამფერა იების მოთხრა დაიწყო, რომლებიც დედაჩემს ვერანდაზე დაერგო და მოუვლელად მიეტოვებინა. ფეხშიშველი იდგა ფაფუკ მიწაზე – როგორც ინგრიდ ბერგმანი “სტრომბოლიში” – და ვერაფერს იგებდა, როცა ვუხსნიდი, ამ მხარეში კვირაობით არავინ მუშაობს, ყველა ეკლესიაში დადის-მეთქი.
– რა სისულელეა, მამაჩემი ზაფხულში კედლებს და სხვა რამეებს სულ კვირაობით აშენებს, – მითხრა დებიმ.
– ის სხვა აღმსარებლობის კაცია.
– ჯიმ, ამას ვერ ვიჯერებ, მართლა ვერ ვიჯერებ.
– ჩშშშ. დედაჩემი სახლშია. ჭურჭლის ჭახუნი მესმის.
– აჭახუნოს რა. თავისი ჭურჭელია.
– ეკლესიაში წასასვლელად უნდა მოვემზადოთ.
– ეკლესიაში ჩასაცმელი ტანსაცმელი არ წამომიღია.
– მხოლოდ ფეხსაცმელი ჩაიცვი და ის კაბა, მატარებელში რომ გეცვა.
– მეტი საქმე არ მაქვს. ყველას დასაცინი გავხდები. არა, მირჩევნია, დავრჩე და ყვავილები ვთხარო. შენი ბებია და პაპაც ხომ სახლში რჩებიან?
– ბებიაჩემი რჩება, პაპაჩემი მოდის. ვერ შეამჩნიე, ყოველ დღე დივანზე რომ ზის და ბიბლიას კითხულობს?
– არ ვიცოდი, ამერიკაში ასეთი ადგილები კიდევ თუ იყო დარჩენილი.
– იცი რა…, – დები მიხვდა, რომ დამაჯერებელ პასუხს ვერ გავცემდი და შემაწყვეტინა, თან ის უძირო ცისფერი თვალები მომაპყრო:
– ახლა მივხვდი, საიდან მოგდის თავში უაზრობები, რომლების გამოც მამაჩემს ასე ეუხეშები ხოლმე.
აღვშფოთდი, მაგრამ თან სხვაგვარი მღელვარებაც ვიგრძენი: გავაცნობიერე, რომ შესაძლებელი იყო, დედაჩემს ვიღაც წინ აღდგომოდა. იმ დღეს დები ბებიასთან დარჩა, რომელსაც პარკინსონის დაავადება ჰქონდა და არც სიარული შეეძლო, არც ლაპარაკი. მე კი ღირსი უითვორთის მიმართ გამოჩენილი უხეშობისთვის სამაგიერო მაშინ მომეზღო, როცა მისი პირველი შვილიშვილის, ჩვენი პირველი შვილის ნათლობისას – ლუთერანი ბებიისა და პაპის სახლში ჩატარებული, ყოველმხრივ დაგეგმილი და შეთანხმებული უნიტარიანული რიტუალის დროს – მან “წმინდა წყლის” თაობაზე იხუმრა. ეს წყალი ჩვენი წყაროდან ამოვიტანეთ, რომელიც სახლიდან მოშორებით, ცოტა ქვემოთ იყო და არა ზემოთ, როგორც ვერმონტში. ამის გამო დედაჩემი დღის ბოლომდე შუბლშეკრული დადიოდა, ჩვენს პირველ შვილს, ქეთრინს კი ყოველთვის “მოუნათლავ ბავშვად” იხსენიებდა. როცა მომდევნო სამი შვილი შეგვეძინა, მე და დები უკვე მასაჩუსეტში ვცხოვრობდით, სადაც კონგრეგაციონალისტები გავიცანით, მათი მოძღვრებით დავინტერესდით და ბოლოს კონგრეგაციონალურ ეკლესიაში სიარული დავიწყეთ, რაც ჩვენი მხრიდან გონივრულ კომპრომისს წარმოადგენდა.
ჩვენს ირგვლივ ხომ სულ წმინდა წყალია – წყალი, ჩვენი ქიმიური დედა წმინდაზე წმინდაა. როცა ბოსტონიდან ნიუ იორკში მივფრინავ, თვითმფრინავში ყოველთვის მარჯვენა მხარეს ვჯდები ხოლმე, მაგრამ ერთ დღეს მარცხენა მხარეს დავჯექი და ჯილდოდ ეს სანახაობა მერგო: დილა იყო და მზის სხივები ირეკლებოდა კონეკტიკუტის წყლებზე – არა მხოლოდ მდინარეებსა და ყურეზე, არამედ პატარა ტბებსა და ტბორებზე, წყლის მოციმციმე ქსელზე, რომელმაც რამდენიმე წამით ცისკენ ვერცხლისფრად ამოაშუქა და თვალებში მომანათა. მამაჩემის ცრემლებიც წამით რაღაცამ გაანათა – აი, ამიტომ დავინახე. მისი გარდაცვალების შემდეგ მე და დები გავიყარეთ. რატომ? ძნელი სათქმელია. ემერსონი ამბობდა, ყველანი განსხვავებულ ტემპერატურაზე ვდუღდებითო და ჩემს ცხოვრებაში ისეთი ქალი გამოჩნდა, რომელსაც ჩემნაირი დუღილის ტემპერატურა ჰქონდა. საინტერესო ამბავია: გაყრის დროს დებიმ თავის საკუთრებად გამოაცხადა ის სურათები, შიშველს რომ გადავუღე. მეგონა, ისინი ჩემი იყო – მე არ გადავიღე? მან კი თქვა, ჩემი სხეული მე მეკუთვნისო.
უკვე ცოლს გაყრილი ვიყავი, როცა დედა მამაზე მესაუბრებოდა და ასეთი რამ მითხრა:
– როგორც კი ის სახლში მოიყვანე, მამაშენს თქვენი ორივეს ბედი იმ დღიდან აშფოთებდა. თვლიდა, რომ შენთვის საკმარისად ქალური არ იყო.
– მაგრად კი ერკვეოდა ქალურობაში, – ესღა ვთქვი. არ ვიცოდი, დედაჩემის ნათქვამი მერწმუნა თუ არა. გარდაცვლილთა სიტყვების არასწორად გახსენება ხომ ძალიან იოლია.
დების დაცვა ყოველთვის ჩვევად მქონდა, მიუხედავად იმისა, რომ გაყრა მე მოვინდომე. ახლაც ვბრაზდები, როცა კლასელების შეკრებებზე ვინმე თავს მომაბეზრებს იმის აღნიშვნით, თუ რამდენად სჯობს მას ჩემი მეორე ცოლი. სილვიამ მათთან საერთო ენა მართლაც გამონახა, რაც დებიმ სიმორცხვის გამო ვერ შეძლო. ის ხვდებოდა, რომ კლასელები ჩემი წარსულის ნაწილი იყვნენ – რაღაც ისეთს ეკუთვნოდნენ, რაც უკან მოვიტოვე, მაგრამ ხუთ წელიწადში ერთხელ ვუბრუნდებოდი. ამ დროს სილვიამ, ვინც ასაკში შესული გამიცნო, იცის, რომ სინამდვილეში პენსილვანიიდან არც წავსულვარ – სწორედ აქ ვარ ისეთი, როგორსაც საკუთარ თავს ვაფასებ, მერე რა, თუ შეფასების შესაძლებლობა ხშირად არ მეძლევა. ბოლო, 55-ე შეკრება დების ალბათ დათრგუნავდა: ყველა სამოცდაათს გადასცილდა, უმრავლესობა კი ისევ მშობლიურ მხარეში ცხოვრობს, ათიოდე წუთის სავალზე იმ დასახლებიდან, სადაც დაიბადა. არიან ისეთებიც, ვინც მშობლების სახლს არ გასცილებია. შეკრებაზე ზოგი ინვალიდის ეტლით მოვიდა, ზოგი იმდენად ავად იყო, რომ მანქანის მართვა ვერ შეძლო და შუა ხნის შვილებმა მოიყვანეს. ბროშურის უკანა გვერდზე გარდაცვლილი კლასელების სია სულ უფრო იზრდება. კლასის ლამაზმანები ჩასუქებულ თუ გაძვალტყავებულ დედაბრებად იქცნენ, ხოლო ვარსკვლავები, რომლებიც სპორტსა და სხვა რამეებში ბრწყინავდნენ, ახლა გულის ელექტრონული სტიმულატორებისა და ხელოვნური მუხლების საშუალებით მოძრაობენ. ისინი პენსიაზე გავიდნენ და ისეთ ასაკში შეაბიჯეს, რომელშიც ჩვენი მამების უმრავლესობას წინდახედულება გამოეჩინა და მომკვდარიყო.
ჩვენ ხომ ერთმანეთს მოხუცებად და ხეიბრებად ვერ აღვიქვამთ. ერთმანეთში ისევ საბავშვო ბაღის აღსაზრდელებს ვხედავთ – იმ პაწია მრგვალ სახეებს, იმ პარტყუნა ყურებსა და გრძელწამწამა თვალებს. ახლაც ჩაგვესმის დაწყებით კლასებში, გაკვეთილებს შორის ატეხილი მხიარული ყიჟინი და ადგილობრივი სვინგ-ბენდების საქსოფონებისა თუ საყვირების მაცდური ხმა, რომელიც ცისფრად განათებულ სპორტდარბაზში უფროსკლასელებისთვის გამართული ცეკვების დროს ჟღერდა. ერთმანეთს იმ ქალაქისთვის დამახასიასთებელ უბრალოებას ვამჩნევთ, რომელიც ვერც დიდი დეპრესიის წლებმა შეცვალა და ვერც მეორე მსოფლიო ომმა, რომლის ბომბებსაც ჩვენამდე არ მოუღწევია, მაგრამ სასურსათო ტალონები, სათამაშო ტანკები და საჰაერო თავდაცვის გაკვეთილები ჩვენც ვნახეთ. ხანდახან ძველი მეტოქეობა იფეთქებს, მაგრამ მას მალე ვივიწყებთ ხოლმე, ძველი სიყვარული წამით აბრიალდება და მერე საერთო სითბოში, უთავბოლო კეთილგანწყობაში იკარგება. როცა კლასის ორგანიზატორი, ძვირფასი ენ მელონი, რომლის წაბლისფერი კულულებიც ახლა გაქათქათებულ სარეცხზე უფრო თეთრია, მიკროფონს იღებს და გარდასული დღეების გასახსენებლად ვიქტორინაში მონაწილეობას გვთხოვს – აბა, ვის ახსოვს მასწავლებლების მეტსახელები? მაშინდელი სასადილოებისა და სანაყინეების სახელები? იმ პიესების სათაურები, რომლებსაც დაბალ თუ მაღალ კლასებში ვდგამდით? ვინ გაიმარჯვა მესამე კლასში, როცა მაკულატურისა და სხვა უსარგებლო რამეების შეგროვება მოგვთხოვეს? – პასუხები ყველა მხრიდან ისმის. ერთ წვრილმანზეც კი არ წავბორძიკდებით ხოლმე: ჩვენ ხომ იქ, მაშინ ყველა ერთად ვიყავით… მეუღლეები, მათ შორის სილვიაც, დგანან და ტაშით უშურველად გვაჯილდოებენ ამდენი ხნის ნაგროვები განძისთვის – ჩვენი უსარგებლო ცოდნისთვის.
ისინი არა მხოლოდ ჩემი თანაკლასელები, არამედ მამაჩემის მოსწავლეებიც იყვნენ და მას ხშირად ვიხსენებთ ხოლმე. ბოლო შეკრებაზე ენ მელონის შეკითხვებზე სწორ პასუხად რამდენჯერმე გაისმა: “მისტერ უერლი!” ნასადილევს კი ხვეულა ბენი, რომელიც თავის დროზე კლასში ჩარჩა და ამის გამო შემოგვიერთდა – ჩვენზე ერთი წლით უფროსს უკვე ალცჰეიმერის დაავადება აქვს – სულ თან დამდევდა, თვალებს ისე ჭუტავდა, თითქოს კაშკაშა შუქი აწუხებსო და ხრინწიანი ხმით მეკითხებოდა:
– ჯიმბო, მამაშენი… ისევ ჩვენთან არის?
მას ფაქტები დავიწყებოდა, მაგრამ კარგად ახსოვდა, რომ გამოთქმა “ისევ ცოცხალია” და სიტყვა “მკვდარი” არ უნდა ეხმარა – ეს უტაქტობა იქნებოდა.
– არა, ხვეულ, – ვეუბნებოდი ყოველ ჯერზე, – ის 1972-ში გარდაიცვალა, მეორე ინფარქტისგან.
როგორი უცნაურიც უნდა იყოს, აბსურდულად სულაც არ ჩანდა, როცა 74 წლის კაცს ხრაშუნა ნამცხვრის სახელს ვუწოდებდი.
თავი დამიკრა და სახეზე სევდასთან ერთად, დაბნეულობაც აღებეჭდა.
– ვწუხვარ, რომ ასეთი ამბავი გავიგე, – მითხრა მან.
– ვწუხვარ, რომ ასეთი ამბავი გითხარი, – ვუპასუხე, თუმცა მამაჩემი იმ დროს ას წელს გადაცილებული იქნებოდა და მოხუცთა თავშესაფარში მისი შენახვა ძალიან ძვირი დამიჯდებოდა.
– დედაშენი, ჯიმ? – არ მეშვებოდა ხვეულა.
– დედაჩემმა მამაჩემზე ჩვიდმეტი წლით მეტი იცოცხლა, – მკვახედ ვუთხარი, თითქოს ეს ფაქტი რაღაცნაირად მაღიზიანებდა, – და ბედნიერი ქვრივი იყო.
– ძალიან ამაყი, ღირსეული ქალბატონი ბრძანდებოდა, – თქვა ნელა, თან თავს ისე იქნევდა, თითქოს საკუთარ ნათქვამს ეთანხმებაო. გულზე მომხვდა, დედაჩემის გახსენებას რომ ცდილობდა, ხოლო რაც მითხრა, საბოლოო ჯამში, სიმართლეს შეესაბამებოდა და სამყაროსთან მის დამოკიდებულებას კარგად გამოხატავდა. ის, ერთი შეხედვით, მართლაც ამაყი და ღირსეული ქალი გახლდათ – ახალგაზრდობაში ლამაზიც, ან როგორც ერთხელ გამიმხილა ხანგრძლივი ქვრივობის მანძილზე სულ უფრო გულწრფელი საუბრებისას: “არც ისე ლამაზი”.
როცა მამაჩემი გარდაიცვალა, მე და დები იტალიაში ვიყავით. იქ ჩვენსავით გაყრის პირას მყოფ ერთ წყვილთან ერთად წავედით, რათა საბოლოოდ გაგვერკვია, ოჯახის შენარჩუნება შეგვეძლო თუ არა. ფლორენციაში პატარა სასტუმროში ვცხოვრობდით, საიდანაც მდინარე არნო მოჩანდა. როგორც კი ფიეზოლედან დავბრუნდით – პატარა რომაული თეატრის, პატარა მუზეუმის ნახვის შემდეგ – ოთხივემ გადავწყვიტეთ, რომ ნაშუადღევს ნომრებში არ გამოვკეტილიყავით და სასტუმროს ზედა სართულზე, კაფეში დაგველია. იქაურობა თითქმის ცარიელი დაგვხვდა: კუთხეში რამდენიმე გერმანელი ლუდს სვამდა, ორიოდე იტალიელი კი, ხელში ესპრესოს ფინჯნით, ბართან იდგა. ტელეფონის ხმა არ გამიგია და თუნდაც გამეგო, მაინც ჩავთვლიდი, რომ მე არავინ დამირეკავდა. ამ დროს ბარმენი ბარიდან გამოვიდა, ჩემკენ გამოემართა და მითხრა:
– სენიორ უერლეი? თქვენთვის ტელეფონია.
ვის უნდა სცოდნოდა, რომ იქ ვიყავი?
ხაზზე დედა იყო: შხრიალში მისი ხმა სუსტად მესმოდა.
– ჯიმი, ერთობოდი? ბოდიში, რომ გაწუხებ.
– გამიკვირდა, ჩემი პოვნა რომ მოახერხე.
– ოპერატორები დამეხმარნენ, – ამიხსნა მან.
– რა მოხდა, დედა?
– მამაშენი საავადმყოფოში წევს. მეორედ მოუვიდა ინფარქტი.
– ძალიან ცუდად არის?
– მანქანაში თვითონ ჩაჯდა და ალტონში მე წავიყვანე.
– მაშ, არ ყოფილა ძალიან ცუდად.
პასუხები დაყოვნებით მესმოდა, რაც ტრანსატლანტიკურ კაბელს დავაბრალე. როგორც იქნა, მისი ხმა გავიგე:
– მაინცდამაინც დარწმუნებული არა ვარ.
მხოლოდ ტელეფონზე საუბრის დროს ვამჩნევდი, როგორი მკვეთრი პენსილვანიური აქცენტი ჰქონდა დედაჩემს. როცა პირისპირ ვსაუბრობდით, მისი ხმა ისევე სუფთად ჟღერდა, როგორც ჩემი.
– როცა გაიღვიძა, მკერდზე სიმძიმე იგრძნო. ამას არაფრად აგდებდა ხოლმე. დღეს სხვა გზა აღარ დარჩა. ახლა აქ შუადღეა.
– გინდა, რომ დავბრუნდე, არა? – საყვედურნარევი ხმით ვუთხარი. ვიცოდი, რომ მამაჩემს ჩემი შეწუხება არ ენდომებოდა. მომდევნო დღეს უფიციში მივდიოდით და ბილეთები უკვე დაჯავშნული გვქონდა.
მან ამოიოხრა. ოკეანის ქვეშ კაბელი გატკაცუნდა.
– ჯიმი, კარგი იქნება თუ ჩამოხვალ. დებიც წამოვიდეს, რა თქმა უნდა, თუ მანდ დარჩენა და ხელოვნების ნიმუშების თვალიერება არ ურჩევნია. ექიმ შერკს არ მოსწონს, რაც ესმის და ხომ იცი, ჩვეულებრივ, რა ძნელია მისი შეშფოთება.
მერე მამაჩემს გულის ოპერაცია გაუკეთეს და არტერიების დასამუშავებლად ანგიოპლასტიკას მიმართეს. ექიმებს თითქმის აღარაფერი დარჩათ სტეტოსკოპით მოსმენისა და ნიტროგლიცერინის გამოწერის გარდა. კონსიერჟმა რომში მიმავალი მომდევნო მატარებლის გასვლის დრო გამიგო, მეორე წყვილმა ფლორენციის ვაგზლამდე გაგვაცილა. ეს ვაგზალი ზუსტად მედიჩის კაპელასთან მდებარეობს, რომლის ნახვაც მე და დების ყოველთვის გვინდოდა, მაგრამ მისი ერთად დათვალიერება არ გვეწერა. რომში ტაქსის მძღოლმა ავიაკომპანიის ღია ოფისი იპოვა. არასდროს დამავიწყდება ის თავაზიანობა და მოთმინება, რაც ახალგაზრდა კლერკმა გამოიჩინა და სკოლაში ნასწავლი ინგლისურის დახმარებით, მომდევნო კვირისთვის შეძენილი ბოსტონის ბილეთები იმ ბილეთებში გადაგვიცვალა, რომლებითაც მეორე დღესვე ფილადელფიაში გავფრინდებოდით. იმ დროს უფრო მეტი თვითმფრინავი დაფრინავდა. ლონდონში საღამოს ჩავფრინდით და მთელი ღამე დავრჩით. ქალაქისგან მოშორებით, ჰითროუს მხარეს, შუა გზაში მყოფი მგზავრებისთვის განკუთვნილი, ახლადაშენებული, მაღალ-მაღალი სასტუმროების მთელი სამყარო აღმოვაჩინეთ. ნომერში ნაშუაღამევს ავედით. დედაჩემს დავურეკე – ამ დროს პენსილვანიაში საღამო უნდა ყოფილიყო – და შევიტყე, რომ მამაჩემი გარდაცვლილიყო. ეს ამბავი მას რამდენიმე საათის წინ გაეგო, ახლა კი მოქანცული მიყვებოდა, როგორ გაატარა მთელი შუადღე ალტონის საავადმყოფოში, სადაც სულ უფრო თავზარდამცემ ცნობებს ისმენდა. ბოლოს მითხრა:
– ექიმმა შერკმა თქვა, სიკვდილის წინ მაგრად იბრძოლაო. საშინელი სანახავი ყოფილა.
ყურმილი დავდე, მერე კი დების ეს ამბავი ვაცნობე. საწოლში რომ ჩავწექი, მან გულში ჩამიკრა და მთხოვა, იტირეო. ვიცოდი: ნამდვილად ამის დრო იყო და სწორადაც მოვიქცეოდი, მაგრამ არა მგონია, მეტიროს. მამაჩემის ცრემლებმა ცრემლები ამომიშრო.
© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“