ბოლო ორ წელიწადში გამომცემლობა „არტანუჯმა“ ორი ფრიად უჩვეულო წიგნი გამოსცა – 2021 წლის დასაწყისში ნათია ფონიავას „ვისწავლოთ მეგრული. მეგრული ენის თვითმასწავლებელი“ და 2022 წლის ბოლოს – მედეა საღლიანის „ვისწავლოთ სვანური. სვანური ენის თვითმასწავლებელი“. ორივე მოვლენა იმდენად მნიშვნელოვანი იყო, არავის გაკვირვებია, საზოგადოების ცხოველი ინტერესი რომ დაიმსახურა.
აქვე მცირედ დავაზუსტებ ამ წერილის ფორმატს: არ გახლავართ ლინგვისტი, ვარ მეგრელი, ცუდად ვიცი მეგრული და საერთოდ არ ვიცი სვანური; ორივე წიგნი ვიყიდე და შევეცადე, საკუთარ თავზე გამომეცადა, აბა, რამდენად შეესაბამება იმ დიდ და კეთილშობილურ ამოცანას – მსურველებმა ამ წიგნების საშუალებით დამოუკიდებლად შეისწავლონ მეგრული და სვანური – რაც ამ ორი საფრთხეში მყოფი ენის გადარჩენას დიდად წაადგებოდა; აქვე დავამატებ, რომ ლინგვისტი არ ვარ, მაგრამ ინგლისური ენის დიპლომირებული მასწავლებელი ნამდვილად ვარ და ენის სწავლების მეთოდიკაში ცოტაზე მეტი გამეგება.
პირველ რიგში, დიდი მადლობა უნდა ვუთხრათ ბატონ ბუბა კუდავას, რომელიც, როგორც წიგნის გამოსასვლელ ცნობებში წერია, პროექტის ავტორი ყოფილა (ზოგადად, „არტანუჯი“ და მისი მოძმე გამომცემლობა „ინტელექტი“ ზრუნავენ იმაზე, რომ თითქმის ყველა წიგნისა თუ სერიის გამოცემის იდეის თუ პროექტის ავტორის ღვაწლი ამგვარად დაფასდეს). „მეგრულის“ წინასიტყვაობაში სწორედ პროექტის ავტორი გვიხსნის, რა მიზანს ემსახურება ეს გამოცემა, რატომ არის აუცილებელი, ქართველური ენების გადარჩენა და რომ ეს დაუყოვნებლივ, ახლავე უნდა დაიწყოს კონკრეტული ქმედებებით. სამწუხაროა, რომ ქართული საზოგადოების ნაწილისთვის ეს მარტივზე მარტივი ამბავი ჯერ კიდევ ასახსნელია. ბატონი ბუბა ამ წინასიტყვაობაში წერს, რომ „ნავსი გატყდა“ და მართლაც, ეს ორივე წიგნი ნამდვილად დიდი გარღვევაა ამ უმადურ, დაუფასებელ საქმეში.
თუმცა, რახან ამ ტიპის სახელმძღვანელოები მეგრულისა და სვანურისთვის პირველია, ეს არ ნიშნავს, რომ მათი კრიტიკის უფლება არა გვაქვს. ვეცდები, ძალიან მოკლედ მიმოვიხილო ორივე წიგნი და სწორედ მეთოდური ღირსებები და ნაკლოვანებები აღვნიშნო.
ჯერ მეგრულისა ვთქვათ: სამწუხაროდ, ამ წიგნით მეგრულის სწავლა გაგიჭირდებათ, მით უფრო, თუ საერთოდ არ იცით ეს ენა. მეგრულის შესახებ ბევრს გაიგებთ, გრამატიკის თავისებურებებსაც ზედაპირულად გაეცნობით, მაგრამ ენის სწავლისთვის (თუნდაც მინიმალურ საკომუნიკაციო დონეზე), თვითმასწავლებლად ეს წიგნი ალბათ არ გამოგადგებათ. წიგნს თან ერთვის აუდიოვერსია, რომელიც აუცილებლად დაგჭირდებათ (წიგნის ავტორის ლირიკული სოპრანო და გივი ქარჩავას ხავერდოვანი ბარიტონი კარგი მოსასმენია მეგრულად, კომპლიმენტები მათ). კომპაქტდისკს თუ დაკარგავთ, აუდიოჩანაწერები საზოგადოებრივი მაუწყებლის საიტზე შეგიძლიათ მოძებნოთ: www.1tv.ge ოღონდ, ჩემსავით ბევრი რომ არ იბოდიალოთ, ძებნის ველში „მეგრულის გაკვეთილები“ ჩაწერეთ, თორემ სხვანაირად მიგნება გამორიცხულია. დასაფასებელია ნათია ფონიავას მცდელობა, შეძლებისდაგვარად მარტივად გადმოსცეს მეგრული ენის რთული გრამატიკის საფუძვლები, მაგრამ „თვითმასწავლებლის“ ძირითადი ნაწილი სავარჯიშოებით უნდა იყოს აგებული, ახსნილი მასალის სხვადასხვაგვარ განმტკიცებას უნდა ეთმობოდეს, თორემ, ცხადია, თითო გაკვეთილში თითო პაწია სავარჯიშოთი არაფრის სწავლა რომ არ გამოვა, არ ჭირდება ამ დასკვნას ენის პედაგოგის დიპლომი. საწყის გაკვეთილებში საილუსტრაციოდ მარტივი დიალოგებია თანდართული, შემდეგ კი ეს საკითხავი მასალა თანდათან რთულდება, მე ვიტყოდი, არაადეკვატურად. მესმის ავტორის სურვილის, მას ალბათ მეგრული ენის მთელი სიმდიდრის და მშვენიერების ჩვენება სურდა ამ ტექსტებით, თუმცა ასეთი რთული ტექსტები მეთოდურად არაფრით არ მართლდება, მეგრულის არმცოდნე პოტენციური შემსწავლელი მათ ვერ გაიგებს, რაოდენ გულმოდგინედაც არ უნდა წაიკითხოს და გადაიკითხოს წინა გაკვეთილებში ახსნილი თეორიული მასალა.
რაც შეეხება სვანური ენის თვითმასწავლებელს – აქ საქმე კიდევ უფრო რთულადაა (ან იქნებ, მე მომეჩვენა უფრო რთულად, რადგან მეგრული ცოტა მაინც ვიცი და სვანური – საერთოდ არა). დავიწყოთ იმით, რომ წიგნს თან არ ახლავს აუდიომასალა – ურომლისოდაც მისი გამოყენება სრულიად წარმოუდგენელია. ჩემდა სამარცხვინოდ, ძალიან ბუნდოვანი წარმოდგენა მაქვს სვანური ენის ჟღერადობაზე. გადაშლით პირველსავე გვერდებზე და ანბანთრიგშივე შეამჩნევთ, რომ სვანურ ენას ფრიად თავისებური ფონეტიკა აქვს, მის რამდენიმე დიალექტში ქართულისგან ძალიან განსხვავებული ხმოვნებია. როცა ამ წერილს ვწერდი (2023 წლის 16 იანვარს) აუდიოჩანაწერები ჯერ კიდევ არ იდო საზოგადოებრივი მაუწყებლის საიტზე. დაველოდებით და ხელახლა შევუდგებით სახელმძღვანელოში გარკვევას და ამ რთული და საინტერესო ენის შესწავლას. თუმცა, რა პრეტენზიებიც მეგრულის სახელმძღვანელოსთან გვქონდა, აქ კიდევ უფრო მძაფრდება. საქმე ისაა, რომ წიგნი გაცილებით მეტად თეორიულია, ძალიან ჩაკირკიტებით ეძიება გრამატიკას, გამუდმებით გვიხსნის დიალექტებში არსებულ ერთმანეთისგან ძალიან განსხვავებულ ფორმებსა და ფორმაწარმოებას, რაც ლინგვისტიკაში გაურკვეველი ადამიანისთვის სრულიად შეუღწეველი და აუღებელი სირთულე იქნება. ნათია ფონიავასგან განსხვავებით, მედეა საღლიანი ნაკლებად ცდილობს, გაითვალისწინოს თვითმასწავლებლის სპეციფიკა – ეს წიგნი არაპროფესიონალმა, არალინგვისტმა ადამიანმა უნდა გამოიყენოს ენის დამოუკიდებლად შესასწავლად და იგი არ უნდა წარმოადგენდეს სვანური დიალექტების გრამატიკული წყობების შედარებით, სიღრმისეულ, სამეცნიერო ტერმინოლოგიით გადატვირთულ ანალიზს. სტრუქტურა ამ წიგნშიც პრინციპულად იგივეა – თეორიულ მასალას ძალიან მცირე, მე ვიტყოდი, მხოლოდ ფორმალურად ჩასმული, სავარჯიშო მოსდევს და მერე საკითხავი ტექსტები. თუმცა თეორიული ნაწილები იმდენად დომინანტურია, რომ ვეჭვობ, ანაპტიქსური თანხმოვანთგამყარი ხმოვნების, ხმოვანთა ბილაბიალური შემართვისა, მაგარი დამართვისა და მსგავსთა სიუხვის გამო წიგნი კარგა ხნით (თუ სამუდამოდ არა) დააფრთხობს სვანურ ენაში გარკვევის მოსურნეებს (წარმოიდგინეთ, ინგლისური ენის თვითმასწავლებელში დეტალურად რომ იყოს ახსნილი, რა ისტორიულმა ფონეტიკურმა პროცესებმა განაპირობა ის, რომ ხმოვნები „უცნაურად“ იკითხება თანამედროვე ინგლისურში… დამერწმუნეთ, არასოდეს აღარ მოგინდებათ ამ ენის შესწავლა, ისეთი რთული ამბავია). თავისთავად, არავინ უარყოფს, რომ აუცილებელია შესასწავლი ენის გრამატიკაში საფუძვლიანად გარკვევა და ყველა ნიუანსის ცოდნა, მაგრამ, ალბათ, ამხელა მოთხოვნები არ უნდა წავუყენოთ დამწყებს და რიგით დაბნეულ მკითხველს, რომელიც ენდო წიგნის ყდაზე დატანილ სიტყვას: „თვითმასწავლებელი“. არა, ძვირფასო მკითხველებო, ეს არ არის სვანური ენის თვითმასწავლებელი. თუ მეგრულის თვითმასწავლებელზე ვთქვით, რომ მისი დახმარებით ენის შესწავლა გაგიჭირდებათ, აქაც იმავეს ვიტყვით, ოღონდ, კიდევ უფრო კატეგორიულად: ამ წიგნით სვანურს დამოუკიდებლად ნამდვილად ვერ ისწავლით.
ისიც უნდა ითქვას, რომ ამ ორი ენის სრულყოფილი თვითმასწავლებლის შექმნა, ალბათ, მრავალწლიან მეთოდოლოგიურ მუშაობას მოითხოვს და მასში, სულ მცირე, რამდენიმე მკვლევარი მაინც უნდა იყოს ჩართული – ლინგვისტური ცოდნისა და გამოცდილების მქონე ექსპერტების გარდა ასეთ სახელმძღვანელოებს პრაქტიკოსი პედაგოგები, მეთოდისტები, ფსიქოლოგები და გრაფიკული დიზაინერებიც კი ერთობლივად ადგენენ. ერთი სიტყვით, ინსტიტუტი უნდა მუშაობდეს და არა – ერთი ადამიანი, როგორი უნივერსალური და მონდომებულიც არ უნდა იყოს იგი. ზოგადად, ქართულის, როგორც უცხო ენის სახელმძღვანელოებს თუ გადახედავთ, აღმოაჩენთ, რომ იქაც ძალიან ბევრია გასაკეთებელი და დასახვეწი. და ამიტომაც, არაა გასაკვირი, სვანურის და მეგრულის თვითმასწავლებლები პირველსავე მცდელობაზე რომ არ გამოვიდა იდეალური.
მაგრამ სადღაც მაინცხომ უნდა დაგვეწყო? ასე რომ, მიუხედავად ყველა ჩამოთვლილი ნაკლოვანებისა, ამ ორი წიგნის ყიდვას და გადახედვას მაინც ვურჩევდი ყველას, ვისაც მეგრული და სვანური ენები აინტერესებს. არა უშავს, თუ ამ ჯერზე მათი სწავლა არ გამოგვივა, ოდნავ მაინც ხომ მივუახლოვდებით და ამ ენების „ეგზოტიკურ“ ჟღერადობაზე კი არ გაგვეცინება ქვეყნის ცენტრში შეყუჟულებს, არამედ სამ-ოთხ სიტყვას მაინც გავიგებთ. დანარჩენი მომავლისთვის გადავდოთ. ისევ.
© არილი