იტალო კალვინოს წარმოსახული სინამდვილე
თარგმნა თამარ ლომიძემ
1981 წელს ინგლისში გამოქვეყნდა იტალო კალვინოს წიგნი “თუ ზამთრის ღამით ყარიბი…”, რამაც, ჩემდა გასაკვირად, მეტ-ნაკლებად უხმაუროდ ჩაიარა. მაშინ ბრიტანეთში ცოტა ვინმე თუ იცნობდა კალვინოს სახელს. მახსოვს, როგორ დავრეკე “ლონდონის ლიტერატურულ მიმომხილველში” და რედაქციის თანამშრომლებს ვკითხე, ხომ არ აპირებდნენ სტატიის გამოქვეყნებას კალვინოს ზემოხსენებული ნაწარმოების შესახებ. “ვის წიგნზე საუბრობთ?”, ჩამეძიენ ისინი. “იტალო კალვინოსი”, მივუგე მე. “ეგ ვიღაა?” გაისმა კითხვა. შევძრწუნდი და ვთხოვე, დაებეჭდათ ჩემი ნარკვევი, რომელიც “ლიტერატურული მიმომხილველის” მკითხველებს გააცნობდა არა მარტო ამ ნაწარმოებს, არამედ, საერთოდ, ამ ავტორის მთელ შემოქმედებას.
ეს ჩანაფიქრი განვახორციელე და ვიღაცამ ჩემი სტატია კალვინოს გაუგზავნა.
მალე საკმაოდ პოპულარულ პიროვნებად ვიქეცი, რადგან ჩემს წიგნს პრემია მიენიჭა. მთელი მსოფლიოდან მირეკავდნენ და მომმართავდნენ სხვადასხვაგვარი (ჩემთვის მიუღებელი) წინადადებით. ამ პერიოდში ტელეფონით დამიკავშირდა ლონდონის რივერსაიდის თეატრის დირექტორი დევი გოთარდი, რომელმაც მაუწყა, რომ კალვინო თანახმა იყო საჯარო ლექციის წაკითხვაზე (რაც ლონდონში ძალზე იშვიათია) და სურდა, რომ ის სწორედ მე წარმედგინა აუდიტორიისათვის. გოთარდმა ბორძიკით მთხოვა, რომ თუ, ჩემი დაკავებულობის მიუხედავად, ამას მოვახერხებდი, ის ძალზე მადლობელი იქნებოდა… და ა.შ. მთელი ამ დროის განმავლობაში ვცდილობდი, სიტყვა ჩამერთო და მეთქვა, თანახმა ვარ-მეთქი.
მაგონდება პირველი შეხვედრა კალვინოსთან. რივერსაიდზე მივდიოდი და უეცრად მივხვდი, რა საშინელ მდგომარეობაში აღმოვჩნდი, რადგან თვით კალვინოს თანდასწრებით უნდა წარმომეთქვა შესავალი სიტყვა. სიმწრის ოფლმა დამასხა. როდესაც კალვინოსთან მივედი, მან მკითხა, დავწერე თუ არა რაიმე და მთხოვა, მეჩვენებინა ტექსტი. გულში შევიკურთხე, მაგრამ მაინც გადავეცი ნაწერი ფურცლები, თან გავიფიქრე, რომ არ მოეწონოს, რა ჯანდაბა ვქნა-მეთქი. საბედნიეროდ, დასაწყისშივე დამოწმებული მქონდა აპულეუსის “ოქროს ვირი”, რაც კალვინოს მოეწონა – “აპულეუსი”, – თქვა მან. “ძალიან კარგი”.
მან დამიბრუნა ტექსტი და, ამრიგად, შევძელი ჩემი შესავალი სსიტყვის წარმოთქმა. შესაძლოა, კალვინო ვერ ხვდებოდა, როგორი აღფრთოვანება გამოიწვია ინგლისში მისმა შემოქმედებამ. არასოდეს მინახავს ასე გაჭედილი დარბაზი. ეს იყო აღტაცებისა და სიყვარულის განსაცვიფრებელი დემონსტრაცია. დარწმუნებული ვარ, რომ ამან კალვინო ძალზე ააღელვა.
ერთი წლის შემდეგ, 1982 წლის ოქტომბერში, იტალო და მისი ცოლი ჩიჩიტა საპატიო სტუმრებად მიიწვიეს ბუკერის პრემიით დაჯილდოების აღსანიშნავ ბანკეტზე. მეც დამპატიჟეს (ისე, როგორც ყოფილ “მის მსოფლიოს” პატიჟებენ ხოლმე, რადგან ერთი წლის წინ ეს პრემია მე მომანიჭეს). ჩვეულებრივ, ამგვარ ბანკეტებზე მწერლებს მცირე რაოდენობით იწვევენ ხოლმე. ამჯერად სტუმართა სიაში სულ ექვსი მწერლის გვარი იყო აღნიშნული, მეშვიდე კი წინა წლის ლაურეატი, ესე იგი, მე ვიყავი. ბუკერის თანამშრომლებს არ გამოუცხადებიათ, რომ იქ იტალო იმყოფებოდა. გასაოცარია – მას შემდეგ, რაც კალვინო დიდი ხარჯებით გადმოაფრინეს იტალიიდან, საუკეთესო სასტუმროში მოაწყვეს და მისცეს ავტომანქანა მძღოლითურთ, თავი არავის შეუწუხებია, ემცნო სტუმრებისთვის, რომ ის დარბაზში იმყოფებოდა.
ეს წელი ღირსშესანიშნავი გახლდათ ორი სხვა ფაქტის გამოც: ჯერ ერთი, ბუკერის პრემია მიენიჭა “შინდლერის ყუთს”, როგორც ბელეტრისტული ლიტერატურის საუკეთესო ნიმუშს, თუმცა წიგნის შესავალში ავტორმა, თომას კინელიმ განაცხადა, რომ მის ნაწარმოებში რეალური ამბავი იყო მოთხრობილი. მიუხედავად ამისა, მას მიენიჭა ბუკერის პრემია, როგორც ბელეტრისტულ თხზულებას – რაც მოვლენების სავსებით კალვინოსეულ, გროტესკულ განვითარებად აღვიქვი. შემდეგ ეს წიგნი გამოიცა ამერიკაში, როგორც პუბლიცისტური ნაწარმოები, სათაურით – “შინდლერის სია” და ფართო აღიარება ჰპოვა.
1982 წლის მეორე მნიშვნელოვანი მოვლენა გახლდათ ბრიტანეთისა და არგენტინის კონფლიქტი ფოლკლენდის (მალვინას) კუნძულების გამო. ჩიჩიტა არგენტინელი იყო. ერთ საზეიმო სადილზე, სანამ სუფრას მივუსხდებოდით, ჩიჩიტა მომვარდა და აღელვებით მკითხა: “რა ვქნა? მითხრეს, რომ ინგლისის ადმირალის გვერდით დამსვამენ”. ვუპასუხე, რომ ერთადერთი გამოსავალი ჰქონდა – შეტევაზე უნდა გადასულიყო. სადილის დროს ვხედავდი, რომ ადმირალი უხერულად იშმუშნებოდა და, ძირითადად, დუმდა, ჩიჩიტა კი ფანტასტიურად ბევრს ლაპარაკობდა. ადმირალისთვის სადილმა აშკარად უსიამოვნოდ ჩაიარა.
მახსენდება კიდევ ერთი შეხვედრა იტალოსთან ლონდონის იტალიის ინსტიტუტში. ისე მოხდა, რომ იმ დღეს გარსია მარკესი ნობელის პრემიით დააჯილდოვეს. იტალოს ვკითხე, ხომ არ იცოდა, რა ხდებოდა სტოკჰოლმში. “დიახ”, მითხრა მან, “ეს სკანდალია”. მე შევეპასუხე, “იტალო, ხომ იცით, გარსია მარკესი მართლაც კარგი მწერალია. მისი დაჯილდოება ნამდვილად სასიამოვნო ფაქტია”. კალვინომ მომიგო, რომ მარკესისთვის ნობელის პრემიის მინიჭება ბორხესზე ადრე დაახლოებით იმასვე ნიშნავდა, რასაც შვილის დაჯილდოება მამაზე ადრე.
“კალვინოს ქმნილებების კითხვისას მივხვდი, რომ ჩვენ არასწორად გვესმის რეალიზმის ცნება. ლიტერატორთა უმრავლესობის აზრით, რეალიზმი არის გარკვეული წესების ერთობლიობა და ნატურალისტური კონვენციების დაცვა უზრუნველყოფს სინამდვილის რეალისტურ ასახვას. ჩემი აზრით, ეს კონვენციები არ განსაზღვრავს რეალისტურია თუ არა რომელიმე თხზულება. ამას ადასტურებს კალვინოს შემოქმედებაც. რეალისტურია მეტაფიზიკური, ფანტასტიკური, კომიკური ნაწარმოებები, რადგან ისინი გვიჩვენებენ ფაქტებს ისე, როგორც მათ აღიქვამს ესა თუ ის ადამიანი, ესე იგი, ისინი იმთავითვე ჩაფიქრებულია, როგორც რეალისტური ქმნილებები. ამგვარი თვალსაზრისი რეალიზმის შესახებ ნაკლებად უკავშირდება შემოქმედებით მეთოდებს და მთლიანად განისაზღვრება შემოქმედის მიზნით. მაგალითად, ნატურალისტური რომანი ინგლისელ არისტოკრატთა ადიულტერის შესახებ, ჩემი აზრით, ერთგვარი მაგიური რეალიზმისა და ესკაპიზმის გამოხატულებაა და, ამდენად, ფანტაზიის ნაყოფს წარმოადგენს მაშინ, როდესაც კალვინოს ფანტასტიკური, იგავთმწერლობითი ნაწარმოებები ააშკარავებს სხვაობას რეალობასა და სიყალბეს შორის. ესაა უდიდესი გაკვეთილი, რომელიც კალვინოს შემოქმედებიდან გამოვიტანე.
ყველა მწერალს გაჰყავს გზები რეალური სამყაროდან წარმოსახული სამყაროსკენ და, ვფიქრობ, კალვინოს ნაწარმოებები სწორედ ამ მხრივაა ყველაზე საინტერესო. როგორაა გაყვანილი ეს გზა? როგორ უნდა გავაღწიოთ “აქედან” “იქამდე”? როგორ უნდა მოვხვდეთ ალფავილში, ოზის ან სასწაულთა ქვეყანაში? ყოველივე ეს კალვინოსთვის საიდუმლოებას არ წარმოადგენდა.
ჩემი აზრით, კალვინომ ბოლომდე შეინარჩუნა სამყაროს ორიგინალური ხედვა. ამის დასადასტურებლად მოგიყვებით მწერლის სიცოცხლის უკანასკნელი წუთების შესახებ (ჩიჩიტას მონათხრობის მიხედვით). ეს შეიძლებოდა შემთხვეოდა მხოლოდ კალვინოს. მან, სიკვდილის წინ, თავი დააღწია კომატოზურ მდგომარეობას და წარმოთქვა: “ვანი დე მარსალია, ფენომენოლოგი”, შემდეგ კი დაუმატა: “კომა”. ჩიჩიტამ არ იცოდა, ვინ იყო ვანი დე მარსალია და რატომ ფიქრობდა კალვინო მის შესახებ. იტალიის ისტორია არ იცნობს ამ სახელისა და გვარის მქონე პიროვნებას. ბოლოს კალვინოს ერთ-ერთ ადრეულ ნაწარმოებში (რომელიც მან, ახალგაზრდა, რადიკალურად განწყობილმა მწერალმა შეთხზა “უნიტასთვის”) ჩიჩიტამ აღმოაჩინა, რომ იტალოს მარქსისტული უტოპიისთვის ეწოდებინა მარქსალია. მარქსალია იქცა მარსალიად. სიცოცხლის უკანასკნელ წუთებში კალვინომ დააკავშირა მისი შემოქმედებითი ცხოვრების დასაწყისი და დასასრული – კომა, ე.ი. შეინარჩუნა ამ ცხოვრების ერთიანობის შეგრძნება თავისი არსებობის ბოლო, უგონო მომენტშიც.
© “არილი”