კონსტანტინე ბრეგაძე – ქართული პოეზიის აღმავალი ხაზი

ანუ პაკო სვიმონიშვილის მესამე ლირიკული კრებულით [“სამკვიდრო”] შთაგონებული ესსე

გერმანელი რომანტიკოსი პოეტი ნოვალისი (ფრიდრიხ ფონ ჰარდენბერგი, 1772-1801) პოეზიის არსს განსაზღვრავს როგორც “სულისკვეთების/სულის აღძვრის ხელოვნებას” (“Gemütserregungskunst”). აქ ნოვალისის მიერ ზუსტადაა მიგნებული როგორც რომანტიკული პოეზიის, ისე, ზოგადად, პოეზიის არსი: ანუ პოეზია, როგორც ადამიანის სულზე “ტრანსცენდენტური ზემოქმედების” ხელოვ(ა)ნება, რომელიც ადამიანში აღძრავს იმ ფუნდამენტურ განცდებს, რამაც ადამიანი უნდა განაწყოს აპრიორული ტრანსცენდირებისადმი და მის სულში (Gemüt) დააფუძნოს აბსოლუტის მუდმივი და გაუნელებელი განცდა, რასაც რუსთველი “საღმრთო სიახლეს” უწოდებს. A

ამ შემთხვევაში, პოეტისათვის უმთავრესია ფლობდეს სიტყვას, სიტყვას თავისი პირველადი მნიშვნელობით, ანუ ფლობდეს სიტყვას, როგორც ლოგოსს, ვინაიდან ტრანსცენდენტურობის პოეტური სიტყვით წვდომა და განცდა მხოლოდ მაშინაა შესაძლებელი, როდესაც პოეტი თავად გზნებს საკუთარ არსში სიტყვის ლოგოსად მოქმედებას. პოეტურ მეტყველებაში სწორედ ლოგოსი უნდა “თვითმეტყველებდეს” და აფუძნებდეს “საკრალურ წყობას” (გრ. რობაქიძე).

მეორე მხრივ, პოეტისათვის აუცილებელია ფანტაზიის, იმაგინაციის უსაზღვრო უნარი, ანუ წარმოსახვის ძალა, რასაც ფსევდო-დიონისე არეოპაგელი განმარტავს იმ სულიერ ძალად, იმ სულიერ უნარად, რომელსაც ძალუძს “წიაღიყვანოს” და “აღიყვანოს”.

რომანტიზმში მუდამ იყო სიტყვის პირველადი ონტოლოგიური საფუძვლების ცხოველმყოფელი განცდა და გზნება (გრ. რობაქიძე), ანუ სიტყვის სწორედ ლოგოსად განცდა და გზნება. ხოლო იმაგინაციის პრინციპი რომანტიზმის პოეზიის ის ფუნდამენტური პრინციპია, რომლის საფუძველზეც პოეტური სიტყვის ძალით ხორციელდება ამქვეყნიური ემპირიული შეზღუდულობის, წარმავლობისა და ამაოების დაძლევა:

Die Sternwelt wird zerfliessen

Zum goldnen Lebenswein,

Wir werden sie geniessen

Und lichte Sterne Sein

(ვარსკვლავეთი განიღვრება

მაცხოვნებელ ოქროს ღვინოდ,

ჩვენ მას ვეზიარებით

და ვიქმნებით ვარსკვლავებად).

პოეზიაში ეს სუგესტიური, იმაგინატორული და “ლოგოცენტრისტული” ხაზი შემდგომ სიმბოლისტებმა (მაგ., გალაკტიონმა) და ექსპრესიონისტებმა (მაგ. გეორგ თრაქლმა) კიდევ უფრო გააღრმავეს (მიუხედავად იმისა, რომ მათ პოეზიაში ამავდროულად მოცემული იყო უნაპირო ძრწოლა, შიში და სუბიექტურობის რღვევა), რომელთა პოეზია საღმრთო ტრანსცენდენტურობის წვდომას სწორედ შთამაგონებელი და განცდის/სულის აღმძვრელი პოეზიით ცდილობდა, სადაც ასევე ხორციელდება პროცესი ზეაღყვანისა და წიაღყოფის:

ლაჟვარდების კიდეო,

დაბურულო ზმანებით,

ლურჯო მონტევიდეო

თეთრი ხელთათმანებით.

დღეს პოსტმოდერნისტულ, თუ აწ უკვე პოსტპოსტმოდერნისტულ ვითარებაში, როდესაც, ერთი მხრივ, “დედანი (კვლავ – კ. ბ.) დაკარგულია” (ჟ.ბოდრიარი), ანუ პოსტმოდერნის/პოსტმოდერნიზმის მიერ დაფუძნებული სიმულაკრულობის მიერ გამქრალია “საღმრთო სიახლის” ცხოველმყოფელი განცდა და დარღვეულია საკრალური წყობა, ხოლო, მეორე მხრივ, მესიანისტური დიდი ნარატივები (ჟ.-ფ. ლიოტარი) საბოლოოდ გაცამტვერდა (და მართლაც გაცამტვერდა), ყოველი ცალკეული სუბიექტის პირად, ინდივიდუალურ ეგზისტენციაში სწორედ პოეზიას ენიჭება სუბიექტის ეგზისტენციისათვის საზრისისა და ხსნის მინიჭების ძალა, მით უმეტეს, თუკი გავითვალისწინებთ, რომ კირკეგორისეული ეგზისტენციის ეთიკური ფაზა (ანუ შიშის, სასოწარკვეთისა და ძრწოლის ფაზა) ყოველი ცალკეული სუბიექტისათვის გარდაუვალი ონტოლოგიური აუცილებლობაა.

ამ აუცილებლობის წინაშე იმთავითვე წარსდგებოდა და მომავალშიც წარსდგება ადამიანი, მოყოლებული გილგამეშის ეპოქიდან და დღევანდელი პოსტმოდერნით/პოსტპოსტმოდერნით დამთავრებული და უკუნითი უკუნისამდე, ვინაიდან მრავალათასწლოვანი ეგზისტენციალური გამოცდილებიდან გამომდინარე,  ერთადერთი ჭეშმარიტება, რაც ადამიანს ამ ქვეყნად შეუცვნია, ესაა საკუთარი ფინალობის ტრაგიკული განცდა: “ადამიანი როგორც კი იბადება, იგი მაშინათვე სასიკვდილოდაა გამზადებული” (“Sobald ein  Mensch zum Leben kommt, ist er alt genug zu sterben”  (ჰაიდეგერი)).

მაგრამ, თუკი ფილოსოფოსები თავიანთი მახვილი გონებითა და კრიტიკული პათოსით ზედმეტი ეიფორიის გარეშე საქმიანად გვარწმუნებენ ჩვენი ეგზისტენციის  აპრიორულ ფინალობასა და ამაოებაში (ამ თვალსაზრისით, მარტო შოპენჰაუერი რად ღირს), მაშინ პოეტები ჩვენი არსებობის აპრიორულ მარადისობაში გვარწმუნებენ –

Ich lebe bei Tage

Voll Glauben und Mut

Und sterbe die Nächte

In heiliger Glut.

(მე დღისით ვცხოვრობ

რწმენით, მხნეობით

და ღამით ვკვდები

წმინდა ნათელში),

ვინაიდან პოეტური სიტყვა უფრო მეტად ცხოველმყოფელია, მქმნელია (ქმნადია) და პირველადი, ხოლო ფილოსოფიური – უსიცოცხლო, ქმნილი და მეორადი, ვინაიდან პოეტურ სიტყვას “წამის ყოფით” შეუძლია მოიხილოს ყოფიერებისა და ადამიანის ეგზისტენციის დაფარული სანახები (შემთხვევითი არაა, რომ მ. ჰაიდეგერის ეგზისტენციალიზმი სწორედ პოეზიის ჰერმენევტიკით –  ფრ. ჰÁოლდერლინის, შტ. გეორგეს, გ. თრაქლის, გ. ბენის პოეზიის ჰერმენევტიკით სრულდება, როდესაც ჰაიდეგერი აცნობიერებს, რომ ეგზისტენსისა და ეგზისტენციის ჭეშმარიტი არსის შემეცნება სწორედ ენისა და პოეზიის ონტოლოგიური არსის წვდომითაა შესაძლებელი, იხ. მისი “გზად ენისაკენ” [“Unterwegs zur Sprache”]).

დღეს, საქართველოში, ამ დაცემულ პოსტმოდერნისტულ თუ პოსტპოსტმოდერნისტულ ვითარებაში, როდესაც პოსტმოდერნისტული თამაშებითა და გადათამაშებებით მრავალი ქართველი მოპოსტმოდერნისტო “პოეტია” გატაცებული, რითაც ეს უკანასკნელნი საკუთარ შემოქმედებით კასტრატულობას “ასიმულაკრებენ”, ხოლო ზოგ მოპოეტო “ავტორს” პროზა და პოეზია ერთმანეთში ერევა, ან პუბლიცისტიკასა და პოეზიას ერთმანეთისაგან ვერ ასხვავებს, სწორედ დღეს, საქართველოში, ქართველი პოეტების ახალთაობაში თუკი ვინმე მიჰყვება პოეზიის აღმავალ ხაზს, ეს ყველაფერი ამირან (პაკო) სვიმონიშვილის “ლოგოცენტრისტულ” პოეზიაში უნდა ვიგულვოთ, ვინაიდან აქ, ერთი მხრივ, გამოვლენილია სიტყვის სწორედ ლოგოსად განცდა და გზნება და, მეორე მხრივ, გაცხადებულია იმაგინაციის პრინციპზე დაფუძნებული სუგესტიური პოეტური მეტყველების აუცილებლობა.

აი, თუნდაც, მისი ეს სტრიქონები რად ღირს:

ზამთრის მზის შუქი აბნევს მარგალიტს,

ის სხივს არ ამტვრევს, არა ჰგავს ბროლქვებს,

შვიდი წლის ბავშვი შემოსეს კვართით,

ინახავს თოვლი მელნისფერ ბოლქვებს.  

(“ქვა, სანთლის ალი, ხბოთა ნასუნთქი…”);

ან:

ინდოთა ფირუზს მოსტაცებ ივლისს

და უფლის მაჯა გიპყრია ხელში

და ჩემს სიზმარში ჩუმად ჩაივლის

მზე, გაბინდული ობობას ქსელში.

(“ელდა ეცემა გზისპირა ალვებს…”);

ან ეს:

თაკარა მზეში…შლის სამხრეთი სივრცეთა ხალისს,

ველზე შეიხდენს ცხელი ზეცის კრიალს სოსანი

და სინანულში დამწვავს გზნება მარად ახალის,

ცივ მდინარეზე გადაივლის გვირგვინოსანი.

(“მესხეთი”);

ანდა ესეც:

გზა წერტილების…უსხეულო სიმყარეს დახსნის,

შუბლზე დაღლილი მოგზაური მოიყრის თითებს,

ჯვრად დაესხმევა გულისყამირს ცივი სახნისი,

ტბაზე ქალაქი ხშირი შუქით გაიქვირითებს.  

(“გზა წერტილების…უსხეულო სიმყარეს დახსნის…”).

თითოეული სტრიქონი იწვევს ტრანსცენდირების გაუნელებელ მოთხოვნილებას, განგვაწყობს ტრანსცნედირებისაკენ, რასაც ნოვალისი სულისკვეთების/სულის აღვძრის (“Gemütserregungskunst”) ხელოვნებას უწოდებს.

გერმანელი ჰერმენევტიკოსი ჰანს-გეორგ გადამერი საუბრობს ხელოვნების იმ აპრიორულ უნარზე, რასაც იგი ყოფიერების განვრცობას (Seinszuwachs) უწოდებს: აქ იგულისხმება ის უნარი, როდესაც ხელოვნების ნიმუშებში ამოქმედებულია სამყაროსა და ადამიანის არსზე კიდევ უფრო გაღრმავებული და გაფართოებული ხედვა, ანუ მოწოდებულია ყოფიერებისა და ადამიანის დაფარული და ჯერარხილული მხარეების წარმოჩენა და წვდომა (შდრ., თუნდაც, გერმანელი რომანტიკოსი მხატვარის კასპარ დავიდ ფრიდრიხის, ან ფრანგი იმპრესიონისტების ფერწერა გვარწმუნებს ამ დებულების მართებულობაში).

ხოლო პოეზიაში ყოფიერების განვრცობა, ალბათ, კიდევ უფრო აბსოლუტურ სიმაღლეებს აღწევს:

მე ძლიერ მიყვარს იისფერ თოვლის

ქალწულებივით ხიდიდან ფენა,

მწუხარე გრძნობა ცივი სისოვლის

და სიყვარულის ასე მოთმენა.

ხელოვნების არსის გადმერისეული დეფინიცია ზედმიწევნით მიესადაგება  პაკო სვიმონიშვილის პოეზიას, ვინაიდან მის ცხოველმყოფელ პოეტურ მეტყველებაში ვლინდება სწორედ ყოფიერების განვრცობა, ანუ ფუძნდება სამყაროზე, სიცოცხლესა და ადამიანზე კიდევ უფრო გაღრმავებული და განვრცობილი წარმოდგენა: ანუ, სვიმონიშვილის პოეზია გვანიჭებს უნარს შევიქმნათ საკუთარ შეზღუდულ ემპირიულ “მე”-სა და გარემომცველ ემპირიულ სინამდვილეზე კიდევ უფრო ამაღლებული წარმოდგენა, მისი პოეზია გვანიჭებს უნარს, მოვიაზროთ საკუთარი თავი როგორც განუმეორებელი ფენომენი;Dდა, რაც მთავარია, მისი პოეზია გვანიჭებს ცხოველმყოფელ “დიონისურ” მისტიკურობასთან მიახლოებულ გაუნელებელ განცდას, საკუთარი თავი წარმოდგენილვყოთ ზეაღყვანილ და წიაღყოფილ განზომილებაში.Eეს კი უკვე ნიშნავს საკუთარი შინის მოპოვებას, “ტანჯვითა და რეფლექსიით დაღარული იარების” განკურნებასა და საკუთარი სულის თეოზისს:

მოვწყდი შენს კალთას, სინანული დამჩემდა მწარი,

გაშლილი ნისლი, მზენასუნთქი, ნახნავს სდიოდა,

თავს გადაევლო ეზოს სული, ბინდის ციცარი,

ახალდადებულ კვერცხის სითბოს ინახავს ოდა.

 

აფითრებს თითებს ღამეული ცის ამაღლება,

შორი ვარსკვლავი შლის ცეკვაში ლერწმების მოხრას,

ცრემლის სინათლით მინანქარი ოქროს ალღვება

და ცა-მწვერვალი გააღვიძებს სხეულს ნაოხარს.

 

ღამით მთვარე ხარ, დღით მზე, სუროს ჩრდილით ბურვილი,

დაუთქვამ საზღვარს ცოდვილ სხეულს, სახევ მარადო.

ქრისტეს გზასავით ძნელი არის შენი სურვილი,

ცეცხლიან მახვილს დაგხვდი უნდო, უმუზარადო.

 

ახლა კი ვეღარ დააოკებს ხვაშიადს რული,

დაწუნებული სამარეში ჩამაგდეს ცერად,

ვვლე ანგელოზთა მდუმარების ქვაში სხმა სრული,

რომ შენი წელი ყვითლიკვერით შემომეწერა.

 

მომყვება კვამლის და გამშრალი სიმინდის სუნი,

მიწა მიმზადებს ოქროს ლოგინს, კალთაგრძნეული,

დაგიბრუნდები, არ ვარ შენი ავის მოსურნე

და ზღაპარივით გასრულდება ათასწლეული.    

(“მოვწყდი შენს კალთას, სინანული დამჩემდა მწარი…”)

დღეს, ამ კიდევ უფრო განჯადოებულ და დესაკრალიზებულ ვითარებაში, ადამიანს მადეჰუმანიზებელი სიმულაკრულობისაგან, ალბათ, სწორედ ასეთი ცხოველმყოფელი პოეზია თუ იხსნის.

თბილისი, თიბათვე, 2013.

© “არილი”