ნესტან რატიანი – მოაწერეთ ხელი და დავიწყოთ!

 

მოგონება

     ათი წლის ვარ. სკოლაში მაგვიანდება. ის-ისაა კარი უნდა გავიჯახუნო, რომ მამაჩემის ხმა მესმის, ჩემთან შემოდიო. „ხომ ხვდები, რომ არავისთან არაფერი არ უნდა წამოგცდეს“? თავს მორჩილად ვაქნევ, დასტურის ნიშნად. მესმის რომელია?! რაც თავი მახსოვს, ბებიაჩემი მამაჩემს აჩუმებს და ვერ აჩუმებს სიტყვებით: „ჩუ, ჩუ, ნუ, ნუ იცი, რატომ გიყვარს შენ ეს ლაპარაკი“. თავს კი ვუქნევ მამაჩემს, მაგრამ მე ხომ ვიცი, რომ მას დავემსგავსე. ახლაც, ერთი სული მაქვს, პირველივე დასვენებაზე მოვაღო პირი და ვილაპარაკო, ვილაპარაკო, ვილაპარაკო. აქოშინებული ვაღებ საკლასო ოთახის კარს.

      ქართულის გაკვეთილია. თინა ფანცულაიას მკაცრ სახეს სათვალის მინებიდან მომზირალი არაბუნებრივად გადიდებული თვალები კიდევ უფრო მეტ სიმკაცრეს სძენს. უცნაური სიჩუმე გამეფებულა ოთახში. არადა, ქართული უკლებლივ ყველას გვიყვარს, განსაკუთრებით, გრამატიკის გაკვეთილები, ამიტომაც ზარის ყოველ დარეკვას უკმაყოფილო ტონით არტიკულირებული შორისდებულები მოსდევს ხოლმე. დღეს რომ არავინ ხმას არ იღებს, უცნაურია. დაძაბულობას ატმოსფეროში ვერც კარის გაღების ხმა ფანტავს. კლასში ჩვენი ყოფილი დამრიგებელი, ნუნუ ჩხეიძე, შემოდის და ახალ დამრიგებელს, თინა ფანცულაიას, ეჩურჩულება. ჩვენ, ორმოცდაექვსი მეხუთეკლასელი, გასუსულები ვიცდით, რადგან დაწყებით კლასებში უპირობო მორჩილებას მიგვაჩვიეს. ახლა უკვე დიდები ვართ და მასწავლებლების ისე აღარ გვეშინია, ნუნუს სპარტული წესებიც თინას გაკვეთილზე აღარ მოქმედებს, მაგრამ მორჩილება, აი ის, რასაც უფროსები წესიერებას ეძახიან და რის გამოც თავის დროზე ააწრიალეს მშობლებმა ნაცნობ-მეგობრები, სწორედ აქ რომ ვმსხდარიყავით, ძვალ-რბილში გვაქვს გამჯდარი. ნუნუ ჩხეიძე ჯარისკაცებივით გვწვრთნიდა: გაკვეთილის მსვლელობისას ხელები მერხზე უნდა ჩამოგვეწყო ან ზურგს უკან წაგვეღო, მასწავლებლის დასმულ შეკითხვაზე პასუხი თუ გვქონდა, ორი თითი ისე უნდა აგვეწია, ხელით მართი კუთხე შეგვექმნა და იდაყვით მერხს შევხებოდით, ფეხზე მაშინ უნდა წამოვმდგარიყავით, თუკი პასუხის გაცემის ნებას დაგვრთავდნენ ან თუკი კლასში ვინმე უფროსი შემოვიდოდა. ზარი რომ ირეკებოდა, ჯარისკაცებივით ჩავმწკრივდებოდით და კლასიდან ულაპარაკოდ ორ-ორად დაწყობილები გავდიოდით, მერე კედელთან ჩამოვდგებოდით და ერთმანეთში ვჩურჩულებდით. ახლა, როცა გავიზარდეთ, ოთხი თითის აწევის უფლება მოგვცეს. იმდენად მოგვეწონა მცირე თავისუფლება, რომელიც ჩვენით არ მოგვიპოვებია, უფლებების გაფართოება დავიწყეთ. ჯერ თინას ქართულის გაკვეთილებზე წამომდგარ მდგომარეობაში დავიწყეთ ხელის აწევა, მერე ეს რომ გაგვივიდა, პასუხს ადგილიდანაც ვყვიროდით, შემთხვევით სხვას რომ არ დაესწრო. ბოლოს ორსიტყვიანი მიმართვაც შევამოკლეთ და მასწავლებლებს „უზრდელური“ „მას“-ით მივმართავდით, დასვენებებზეც კედელთან აღარ ვდგებოდით და ერთიმეორეს ადამიანურად ვებაასებოდით.

      რაღა ბევრი გავაგრძელო და, ჩურჩული რომ დაასრულეს, თინა მოგვიბრუნდა: “გილოცავთ, ქართული ენა გადარჩა, თუ გინდათ, ტაში დაუკარითო“. შემოვცხეთ ტაში და ჯერ ის მძიმედ ჩამოწოლილი დაძაბულობა გაიფანტა, მერე კი წლობით გამოწრთობილი სიმკაცრე, ამ ორი ქალის სახეს ასე რომ აუშნოებდა, სადღაც გაქრა – ერთიც და მეორეც, თინაც და ნუნუც ნამდვილ სიყვარულს ასხივებდა. ჩანდა, რომ ამ მომენტში გაცისკროვნებულ მასწავლებლებს ოროსნებიც, დამგვიანებლებიც, გამცდენებიც, ყველანი ერთნაირად ვუყვარდით და რომ მათ მიერ გამოყენებული დასჯის მეთოდები ჩვენს სასიკეთოდ იყო გამოგონილი.

     …იმ დღეს ენამ, იდენტობის განმსაზღვრელმა ფენომენმა, გააერთიანა ერი. იმ დღეს ენამ გააერთიანა ისედაც შეკრული ჩემი კლასელები, დასვენებაზე რომ სახლში გაგონილს ხმამაღლა ჰყვებოდნენ, თუმცა ალბათ მათაც აფრთხილებდნენ მშობლები, სკოლაში მოსულებს არაფერი წამოსცდენოდათ; იმ დღეს ენამ გაგვაერთიანა მე და მამაჩემი – ენამ და სიტყვა „თავისუფლებამ“, რომელიც წესით გულში უნდა ჩაებრუნებინა მამას, მაგრამ ვეღარ მოითმინა და ჩემი თანდასწრებით ხმამაღლა წარმოთქვა, ბებიაჩემის მორიგი გაფრთხილების მიუხედავად.

      აპრილის იმ დღეს მამა სახლში დროზე ადრე დაბრუნდა, აღელვებულმა ტელევიზორი ჩართო და სასურველ ინფორმაციას რომ ვერ მიაგნო, არხიდან არხზე რთავდა, თან უშვერი სიტყვებით ამკობდა ჩემთვის უცნობ ადამიანებს – ვერც დედამისის, ანუ ბებიაჩემის და ვერც დედაჩემის, ანუ მისი ცოლის, სიტყვები, „ჩუმად, ბავშვს ესმისო“, ვერ აჩერებდა. რომ ვეღარ გაუძლო მოზღვავებულ ემოციებს, მამამ მომკიდა ხელი და ჩემი დის დასახვედრად წამიყვანა. სკოლა ორი ფეხის ნაბიჯზე იყო და ვარდისფერი შენობის კედლებს რამდენიმე წუთში მივუახლოვდით. სკოლის ჭიშკარი ჩარაზული ჰქონდათ. გაკვეთილების დასრულებამდე დრო რომ გაგვეყვანა, იქვე ჩამოვსხედით და ბაასი, როგორც მამა ეძახდა ხოლმე ჩვენს „სერიოზულ“ საუბრებს, წამოვიწყეთ. ამ გაბაასებისას მომიყვა მამაჩემმა, რაც ხდებოდა ქალაქში, მომიყვა სტუდენტთა გაფიცვაზე, ქართული ენის მნიშვნელობაზე ჩვენთვის, ქართველებისთვის, მელაპარაკა საქართველოს თავისუფლებაზეც (სიტყვა დამოუკიდებლობა ამავე მნიშვნელობით ეროვნული მოძრაობის დაწყების მერე გავიგე), მელაპარაკა დემონსტრანტებზე, რომელთაც მალე იარაღს მიუშვერდნენ და არ დაინდობდნენ. თავს ვუქნევდი. თინა ფანცულაია რუსიფიკაციაზე ბევრს გვიყვებოდა, ამიტომ იმაზე კარგად ვიყავი მომზადებული ამ ბაასისთვის, ვიდრე მამაჩემს წარმოედგინა, თან გულუბრყვილოდ წამომცდა, ნეტა მეც მომკლან, ოღონდ გარუსებას გადავრჩეთ-მეთქი.

      ბედის ირონიაა, რომ ქართული ენა დღესაც გადასარჩენი მგონია – გული საშინლად მტკივა, ტელეეთერებიდან დამახინჯებული ქართული რომ მესმის; ბრაზისგან გული ლამისაა საგულიდან ამომივარდეს, ბეჭდურ მედიაში გაუმართავ ნაწერებს რომ ვკითხულობ; გული მიკვდება, ემიგრანტების მეორე თაობას ქართული რომ აღარ ახსოვს.

      ბედის ირონიაა ისიც, თავისუფლების დაკარგვა დღესაც რომ მაშინებს. უბრალოდ, 1978 წლისგან განსხვავებით, ახლა ვერავის, ვერც საკუთარ თავს ვერ გავიმეტებ სისხლის დასაღვრელად – ასაკმა ის გულუბრყვილოდ ალალი ბავშვი, მამამისის სიტყვებს რომ გაფაციცებული უსმენდა, ზედმეტად ლმობიერი გახადა. მაგრამ დღეს გულში აღარ ვიბრუნებ ორასზე მეტი წლის წინ ტაბუდადებულ სიტყვებს და როცა მათ წარმოვთქვამ, აღარ ჩამესმის ცხოვრებისგან დამფრთხალი ბებიაჩემის შეშინებული ხმა: „ჩუ, ჩუმად, ნუ იცი შენ ასე ლაპარაკი“…

           სატელევიზიო გადაცემა

            ერთხელ სატელევიზიო გადაცემაში ლიტერატურათმცოდნე მანანა კვაჭანტირაძეს მოვკარი თვალი, ოთარ ჭილაძის პროზაზე საუბრობდა და ექვსივე რომანს ერთიან ქსოვილად განიხილავდა – მისთვის მაქმანი სხვადასხვა ზომის დამოუკიდებელი ორნამენტებისგან შედგებოდა, რომელთა სილამაზე ერთმანეთს არ ჩამოუვარდებოდა. მათი შეერთებით სრულიად ახალი სურათი იქმნებოდა, თუმცა ორნამენტების ინდივიდუალობა არც ამ მდგომარეობაში იკარგებოდა. ზოგჯერ ცალკეული ორნამენტების ძაფების ფერი, ტექსტურა ემთხვეოდა, ერთი შეხედვით შეუმჩნეველი დეტალებიც მეორდებოდა, მაგრამ მთლიანობაში ორნამენტი განსაკუთრებული იყო. თუკი მანანა კვაჭანტირაძის მოფიქრებულ მეტაფორას გავიზიარებთ, გამოდის, რომ „რკინის თეატრი“, რომელიც დამოუკიდებელი ნაწარმოებია, დანარჩენი ხუთი რომანის კონტექსტში განხილვით სრულიად ახლებურად წაიკითხება. რომანში ახლებურად გამოხატული სათქმელი (და არა ახალი სათქმელი, რადგან ყველა რომანში სხვადასხვა ფორმით ამაზეა საუბარი) საქართველოს მომავალზე ზრუნვაა, წარსულში დაშვებულ შეცდომებზე/დანაშაულზე რეფლექსიის აუცილებლობა, ბავშვების აღზრდაში ძალადობრივი მეთოდების გამოყენება, ზრუნვის მოტივით ახალგაზრდების შეზღუდვა, მათი მოტყუება, შუაგზაზე მათი მიტოვება და ამის გამო ერთ წრეზე სიარული. სათქმელი თითქოს ბანალურია. მაგრამ მთავარი სათქმელის გამოხატვის და მკითხველამდე მოტანის განსხვავებული გზებია. ეს გზები კრავს მწერლის არა მარტო პროზაულ, არამედ მთელ შემოქმედებას. მოკლედ, თითოეული დამოუკიდებელი ორნამენტის ცენტრში შვილების თაობაა, რომელიც სიმბოლურად ორმოში მრავალგზის ჩავარდნილ საქართველოს წარმოადგენს. მას ვერ შველიან ვერც უზნეო და შესაზიზღი, ვერც უხერხემლო და გასაცოდავებული ადამიანები, თავიანთ დანაშაულს რომ არ აღიარებენ და გასამართლებელ არგუმენტებს ადვილად პოულობენ. ნეტავ რამდენჯერ უნდა ჩავარდეს ქვეყანა ერთსა და იმავე ორმოში, ჭკუა რომ ისწავლოს ერმა და გვერდი აუაროს საფრთხეს ან… ორმო მაინც ამოავსოს?! ორნამენტის ცენტრს გარშემო შემოქსოვილი აქვს მოულოდნელი ალეგორიები, დაუნდობელი სარკაზმი, გაცვეთილი პარადიგმები არარეალისტური, ზოგჯერ კი ბანალური პერსონაჟებით. კითხულობ ცალკეული რომანის სიტყვებს, ალაგებ ფრაზებად, აზრებად და რომ გგონია, საქართველოს ამგვარი გაუხარელი ყოფის მიზეზი გარე მტერია (sc. რუსეთი), ნაწარმოებების ერთიან კონტექსტში განხილვისას აღმოაჩენ, რომ ქართველების მთავარი მტერი მშობლების თაობაა (მშობლების და არა მამების, როგორც მიღებულია, რადგან თავად ოთარ ჭილაძე არ გამორიცხავს დედების უარყოფით როლს, ერთ-ერთ რომანს ეპიგრაფადაც სახარების ციტატას წარუმძღვარებს: „და აღდგნენ შვილნი მამა-დედათა ზედა“ – ჭილაძე, „გოდორი“). დაუძინებელი გარე მტერი სხვა ქვეყნებსაც ჰყავთ. მაგრამ ჩვენს ქვეყანაში არ უყვართ/ უყვართ ბავშვი, როცა მასზე თავისებურად “ზრუნავენ” – ძალადობენ ფიზიკურად ან ფსიქოლოგიურად. ბავშვი იზრდება და მერე ისიც ძალადობს თავის შვილზე კიდევ უფრო დახვეწილი მეთოდებით („სასჯელი გარკვეული დროით თავისუფლების შეზღუდვას კი არ გულისხმობს მხოლოდ, არამედ საერთოდ გადაუსვამს ხოლმე პიროვნებას, თუნდაც უნებლიეთ, რადგან არავითარ შემთხვევაში არ შეიძლება, ერთსა და იმავე პიროვნებად ჩაითვალოს ადამიანი სასჯელამდე და სასჯელის მოხდის შემდეგ“; „მშობელი გამოუსწორებელ ბოროტებას სჩადიოდა, როცა ბავშვს სჯიდა. მშობელს, ცხადია, ბავშვისთვის მხოლოდ კარგი უნდოდა, ბავშვის სიყვარული აიძულებდა სიმკაცრესაც, მაგრამ შედეგი სრულებითაც არ შეესაბამებოდა მიზანს, რადგან სასჯელი კი არ „აჯანსაღებდა“ ბავშვს, რისი სურვილიც ამოქმედებდა მშობელს არამედ კიდევ უფრო :ასნეულებდა:, რისთვისაც, პირველ რიგში, მშობელს უნდა ეგო პასუხი… სასჯელის მოსახდელად განკუთვნილი, ანუ გაცდენილი დრო, რომელიც სამუდამოდ რჩება მის შეგნებაში, უპირველეს ყოვლისა, საკუთარი არსებობის აუცილებლობის რწმენას უკარგავს, რადგან ცხოვრება, რომელმაც ერთხელ უკვე მოითმინა იგი, თუნდაც დროებით, სრულებითაც არ არის ვალდებული და, მით უფრო, არც მოწოდებული, ერთ ადგილას იდგეს და იცადოს, ვინ როდის მოიხდის სასჯელს. არც იმასა აქვს არავითარი მნიშვნელობა, სად იხდის სასჯელს დასჯილი: ციხის კედლებში თუ ოთახის კუთხეში; დრო მაინც უმისოდ გადის. ხოლო ცხოვრება, ბუნებისა არ იყოს, სიცარიელეს ვერ იტანს; ასე რომ, დასჯილის კანონიერი ადგილი უკვე დაკავებულია, სხვამ შეავსო იმისი წინდაუხედაობით, სიბრიყვით, ანდა თუნდაც სიცელქით გაჩენილი სიცარიელე, და ახლა იმან, წინდაუხედავმა, ბრიყვმა ანდა ცელქმა, კეთილი უნდა ინებოს და გვერდზე გადგეს, სხვებსაც არ გაებლანდოს ფეხებში, სხვებსაც, რომლებსაც წინდახედულობა გააჩნიათ“. – ჭილაძე, „რკინის თეატრი“).            დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგაც მორჩილებაში გამოზრდილმა ქართველმა ხალხმა ვერა და ვერ დააღწია თავი მარწუხებს, რადგან გარყვნილმა საზოგადოებამ და მათმა ასაშენებელმა ქვეყანამ ჯერ ცარისტული რუსეთის ფაშვში იცვალა კონსისტენცია, მერე საბჭოთა კავშირში, კუჭის წვენში დაშლილი, ერთი ნაწლავიდან მეორეში გადავიდა, ბოლოს უკანა ხვრელიდან დაიბადა (ჭილაძე, „გოდორი“). მიაზმაში დაბადებულ თაობას ყოველ ჯერზე უჭირს პრობლემის სწორად იდენტიფიცირება, უტყუარი დიაგნოზის დასმა და გადასარჩენი მკურნალობის დაწყება. დამნაშავე ყოველთვის მშობელია, რომელიც, როგორც კი სამშობლო იღვიძებს, დაკარგულ მეხსიერებას იბრუნებს/ვერ იბრუნებს, მაგრამ როცა იბრუნებს, მოგონებები ემოციური უფროა, ვიდრე დიდაქტიკური. წინა პლანზე მტერი, მოპროტესტე ახალგაზრდები, სისხლში და ცემაში ჩახშობილი ტკივილიანი ხმები გამოდის (ჭილაძე, „აველუმი“). 1956 წლის 9 მარტი, 1978 წლის 14 აპრილი, 1989 წლის 9 აპრილი – ეს თარიღები ყველაზე კარგად ახსოვს ოთარ ჭილაძეს, რადგან მოვლენების თვითმხილველია. მას აქვს ახალი თაობისთვის გადასაცემი რეცეპტი მომავლის უკეთ დასაგეგმად. ამ რეცეპტის მიხედვით, ბავშვზე – თითქმის არასდროს კი არა – არასდროს არ უნდა იძალადო!       

 „რკინის თეატრი“ – ორნამენტი და მისი ცენტრი

            ამ რომანის სათაურმა თავიდანვე მომნუსხა. ველოდი, რომანი ცნობილი მეტაფორების, რკინის ფარდის და „ცხოვრება თეატრია/თამაშიას“, დაკავშირება იქნებოდა. მეგონა, წავიკითხავდი იმის შესახებ, რომ რკინის თეატრი, როგორც საბჭოთა კავშირი, მხოლოდ ფასადურადაა რკინა და შიგნიდან დამპალი ფიცარნაგია. მეგონა, მსახიობები, როგორც საბჭოთა მოქალაქეები, მორჩილად უსმენენ და მიჰყვებიან რეჟისორის მითითებებს, გამოდიან კულისებიდან რამპის შუქით განათებულ სცენაზე და პროპაგანდით უვსებენ მაყურებლებს თავებს. თანაც ჭილაძეს პირველივე გვერდებზე უწერია, რომ დამპალი სცენა თუ ვეღარ გაუძლებს მსახიობს, ის ორმოში ჩავარდება. ორმოს ალეგორია არ იქნებოდა რთული ასახსნელი, ნაწარმოები რომ ჩემი მოლოდინის მიხედვით წარმართულიყო. თეატრის სცენას სუფლიორის ორმო აქვს. იქიდან კარნახობენ მსახიობებს დავიწყებულ სიტყვებს. მსახიობი დიდწილადაა დამოკიდებული მოხერხებულ სუფლიორზე, რომლის ხმაც დარბაზში მსხდომ მაყურებელს არ უნდა ესმოდეს, მაგრამ გარკვევით უნდა ესმოდეთ სცენაზე მყოფებს.

            ვერაფერი მსგავსი რომ ვერ აღმოვაჩინე „რკინის თეატრში“, იმედგაცრუება ვიგრძენი. გავიდა არაერთი წელი, სანამ სესილი ჩარგეიშვილმა სადიპლომო ნაშრომის ხელმძღვანელობა მთხოვა. ასე მომეცა კიდევ ერთი შესაძლებლობა, მივბრუნებოდი „რკინის თეატრს“ და სესილისთან ერთად, რომელიც 15 წლის იყო და კვლევის არანაირი გამოცდილება არ ჰქონდა, მეფიქრა რომანზე. სესილის ჭილაძის სამ რომანზე და ერთ პოემაზე დაწერილი ჩემი ექვსივე წერილი წაეკითხა, მათგან ყველაზე მეტად მოსწონებია ის ვარაუდი, რომლის მიხედვითაც, „ადამიანი გაზეთის სვეტში“ 1956 წლის 9 მარტის მოვლენებზეა. აღსანიშნავია, რომ ოთარ ჭილაძე საქართველოს უახლესი ორასწლიანი ისტორიის ყველა მეტ-ნაკლებად მნიშვნელოვან მოვლენას ამა თუ იმ ფორმით გამოეხმაურა თავის ნაწარმოებებში. 1978 წლის მოვლენები კი თითქოს უყურადღებოდ დარჩა. სწორედ ამ არასწორმა შეფასებამ მიგვიყვანა მე და სესილი ვარაუდამდე, რომ თეატრი შემთხვევით არ შეირჩა რომანის სათაურისთვის. „რკინის თეატრი“ გამოხმაურებაა 1978 წლის 14 აპრილის მოვლენებზე. ნაწარმოების ცენტრში ახალი თაობა დგას, მის გარშემოა შემოქსოვილი ჟურულების და მათი მსახიობი მეზობლების საგა. ამ ყველაფერს დასაწყისიდანვე მკრთალად გასდევს ერთი ხაზი – რუსიფიკაციის წინააღმდეგ მიმართული პროტესტი. უბრალოდ პერსონაჟების თავგადასავლის კითხვისას მკითხველის თვალსაწიერში ვეღარ ხვდება თეატრი, როგორც ქართული ენის თავშესაფარი. არადა, ბათუმის თეატრი მხოლოდ რკინის საწყობში დროებით დაბინავებული დასი კი არაა, არამედ ბათუმის და საქართველოს სხვა ქალაქებში ამოქმედებული თეატრებია ჩამოსხმული ამ გამძლე, მტკიცე ლითონისგან, რომლის დამუშავებაც ოდესღაც ქართველების ლეგენდარულმა წინაპრებმა ასწავლეს მსოფლიოს. რატომ მაინცდამაინც თეატრი? იმიტომ, რომ თეატრმა შეგვინარჩუნა ქართული ენა. მივიწყებულ რკინის საწყობში გამართული ბათუმის თეატრი იდეალურად ასახავდა ქართული ენის მდგომარეობას – როგორც სცენაზე დაგებული ფიცარნაგი იყო დამპალი, რომელიც არავინ უწყოდა, როდის ჩაინგრეოდა და როდის აღმოჩნდებოდნენ მსახიობები ბნელ ორმოში, ზუსტად ასევე იყო ქართული ენაც, არავინ იცოდა, როდის შემოგვეკარგებოდა იდენტობის განმსაზღვრელი ფენომენი არა მარტო მტრის მზაკვრობით, არამედ ჩვენი დაუდევრობით, ჩვენი წინდაუხედაობითაც. რომ დაგარწმუნოთ, რატომაა „რკინის თეატრი“ გამოხმაურება 1978 წლის 14 აპრილის მოვლენებზე, ჩემთან ერთად უნდა დააკვირდეთ იმ დეტალებს, რომლებიც სესილიმ ამოკრიფა თავისი ნაშრომისთვის.

 თითქოს უმნიშვნელო დეტალები – კლდიაშვილი, ყაზბეგი, ილია

          დავით კლდიაშვილის სახელი ოთარ ჭილაძის რომანში მხოლოდ იმიტომ არაა ნახსენები, რომ ის ბათუმის რკინის თეატრს ხელმძღვანელობდა მე-19 საუკუნის 90-იანებში, არამედ იმიტომაც, რომ ბიოგრაფიულ თხზულებაში მწერალმა შესანიშნავად ასახა რუსიფიკაციის ყველა სიავე. ფაქტია, რომ რომანზე მუშაობისას ოთარ ჭილაძე ამ მოგონებებით ისარგებლებდა. მაგრამ, ჩემი ვარაუდით, ყველაფერი პირიქით დაიწყო: ოთარ ჭილაძემ, ეძებდა რა ალეგორიულად 1978 წლის ამბების გამოსახატ საშუალებებს, გაიხსენა დავით კლდიაშვილის ნაწარმოებში მოყვანილი ფაქტები და სწორედ ამან მისცა მას ბიძგი, ბათუმის რკინის თეატრი აერჩია იმ მეტაფორად, რომელიც ენის მნიშვნელობას დაიტევდა.

            გავიხსენოთ, რას წერდა დავით კლდიაშვილი: „გასაოცარი გულმოდგინებით უნერგავდა ყველას, რომ რუსეთის იმპერიაში ყველა რუსია და რუსი უნდა იყოს… მივიდა პირველი გუნდის ახალ ჯარისკაცთან და ჰკითხა: – ვინ ხარ შენ? ებრაელმა მიუგო: – ებრაელიო. პოლკოვნიკი გაჯავრდა და მიაყვირა: – დურაკ! კაკოი ტამ ევრეი?! აბა, შენ ვინ ხარ? – შეეკითხა მეორე ებრაელს. ეს მიუხვდა პოლკოვნიკს და ხმამაღლა, თამამად შესძახა: – რუსი! – რასაკვირველია, რუსი! ეს კარგად უნდა იცოდე, რომ რუსი ხარ! ახლა გადავიდა მეორე გუნდის ახალგაზრდების გამოსაცდელად, რამდენიმე კითხვის შემდეგ ისევ შეეკითხა ერთ ჯარისკაცს: – ვინ ხარ შენ? – როსტომაშვილი. – დურაკ! მე გეკითხები, შენ ვინ ხარ? ია ტებია სპრაშივაიუ, დურაკა – გდე ტვოია როდინა? სლიშიშ ტი? – გორი! – წაილუღლუღა როსტომაშვილმა. – ვინ ეტყვის ამას, სად არის მისი სამშობლო? – მე შემიძლია! – წამოიჭრა შავგვრემანი ჯარისკაცი: – მისი სამშობლო რუსეთია და იგიც რუსია! – რასაკვირველია! შენი სამშობლო რუსეთია და შენ, დურაკო, რუსი ხარ, რუსი! შენ შეიძლება მამა გყავდეს სომეხი, დედაც სომეხი იყოს, მაგრამ შენ რუსი ხარ… დიახ, რუსი! – ვინ ხარ შენ? – მიმართა შემდეგს პოლკოვნიკმა. – რუსი! – იყო პასუხი. – შენ? – შეეკითხა მეორეს. – რუსი! – ძლივს წარმოთქვა შეშინებულმა ყირგიზმა. – რა გაუბედავად ამბობ, თითქოს გერცხვინება, თუ უნდა გიხაროდეს, რომ რუსეთში ხარ და რუსი ხარ!“; „…რუსობას უნერგავდა გულმოდგინედ ოლქის მზრუნველი ზავადსკი. ასეთ ინციდენტს ჰქონდა ადგილი ბათუმში მისი ერთ-ერთი ჩამოსვლის დროს. ბათუმის საქალაქო სასწავლებლის ერთ კლასში მან მოიხმო მოწაფე და შეეკითხა: – ვინ ხარ შენ? – აჭარელი! – მიუგო მოსწავლემ. – აჭარელი, აჭარელი… სხვა არაფერი? ბავშვი დაიბნა. – თათარი! – თქვა მან გაჩუმების შემდეგ. – თათარს აქ რა უნდა? – მოღუშვით წარმოთქვა ზავადსკიმ. – მუსულმანი ქართველი! – გაასწორა მოწაფემ. – შენ არ გცოდნია შენი ვინაობა!.. გაიმეორე ჩემთან: მე ვარ რუსი! მე ვარ რუსი! რუსი! რუსი… და ბავშვი რომ თრთოლით იმეორებდა „მე ვარ რუსიო“, ზავადსკი ხელისგულზე უკაკუნებდა თავის მაჩვენებელ თითს. – ახლა ხომ გაიგე, ვინცა ხარ?! დაიმახსოვრე კარგად და სხვასაც გააგებინე! – ჩასძახა მან შეშინებულ ბავშვს. ამ გზით „აძლიერებდნენ“ მეფის რუსეთს, მაგრამ ცხოვრება თავისას შვებოდა“. კლდიაშვილის გარდა, მსგავს ამბავს იხსენებს „დედა ენის“ ავტორიც, იაკობ გოგებაშვილიც, მაგრამ მის სახელს არც ერთხელ არ ახსენებს „რკინის თეატრი“.

            სხვა საინტერესო ცნობების გარდა, რომლებსაც კლდიაშვილის მოგონებები ასახავს, მწერალი იმასაც ჰყვება, რომ ისიც ძლივს გადაურჩა გარუსებას: „ერთ დღეს მამამ გამომიცხადა, რომ რუსეთში წასასვლელად გამოცდაზე უნდა წავყოლოდი. ყოველ წლობით მთავრობას მიჰყავდა თბილისის და ქუთაისის გუბერნიებიდან ორმოც-ორმოცი ბავშვი სამხედრო სასწავლებელში იმ მიზნით, რომ გაერუსებინათ. და კიდევაც მიზანს აღწევდა, რადგან სამშობლოს მოწყვეტილი ბავშვები ივიწყებდნენ ქართულ ენას. ბრუნდებოდნენ ქართული გვარით, მაგრამ ერთიანად თავიდან ფეხებამდე გარუსებული“. რუსული პოლიტიკის ამ გეგმას, სამწუხაროდ, ქართველი მშობლები ვერ ხვდებოდნენ და სიხარულით აძლევდნენ თავიანთ შვილებს მთავრობას. გადახვეწილი ბავშვებიდან ზოგიერთი წლობით ვერ ბრუნდებოდა ოჯახში. მათგან განსხვავებით, სამი წლის შემდეგ იმერეთში დაბრუნებულმა დავითმა გაიხსენა მშობლიური ენა, რათა დედასთან კომუნიკაციისას თარჯიმანი არ დასჭირვებოდა. როგორც ჩანს, ბათუმის თეატრის ისტორიის შესწავლისას, ოთარ ჭილაძემ კლდიაშვილის ცხოვრების, როგორც უტყუარი მოწმის, ეს ფაქტებიც დაუდო რომანს კონტექსტად, როდესაც საბა ლაფაჩზე დაწერა: „ჩვენს უკან საბა ლაფაჩი დგას. თუმცა თვითონაც არ იყო დარწმუნებული, მართლა თუ დაინახა საბა ლაფაჩი. უბრალოდ, ოფიცრის სამხრეებმა გაიელვა ერთი წამით წყვდიადში. ხომ შეიძლებოდა, დავით კლდიაშვილი ყოფილიყო?“; „პოლიცია გაფიცულთა მოთავეებს აპატიმრებდა. ციხეში ტევა აღარ იყო. ხოლო გარეთ დარჩენილი მუშები ციხის ალაყაფზე მუშტებით აბრახუნებდნენ… თოფი უნდა გავარდნილიყო და გავარდა კიდეც. პატარა, ზღვისპირა ქალაქს კიდევ ერთხელ მიეშხეფა სახეში ადამიანის ცხელი სისხლი. “დაგვხოცეს! დაგვხოცესო!” ქალაქი გაილურსა… დავით კლდიაშვილსა და საბა ლაფაჩს ბრძანება არ შეუსრულებიათ, ჯარისკაცებისთვის სროლა აუკრძალიათ, თორემ გაცილებით მეტი მსხვერპლი იქნებოდაო“; „არ იყო ლაჩარი, აღარ იყო; იმ დღის მერე, როცა პირველად აუჯანყდა მუნდირს, როცა, დავით კლდიაშვილთან ერთად, ბრძანება არ შეასრულა, ტყვია არ დაუშინა უიარაღო დემონსტრანტებს, რისთვისაც განრისხებულმა ვეზირიშვილმა ახსნა-განმარტების დაწერა მოსთხოვა ორივეს, მაგრამ ფეხები ვერ მოჭამა ვერც ერთსა და ვერც მეორეს, რადგან არანაკლებ განრისხებულმა კლდიაშვილმა ტყვიასავით მიახალა მაშინვე პირში – მე ჯერ ჩემს სინდისს ვუსმენ და მერე თქვენს გიჟურ ბრძანებებსო – მთლად გათამამდა, მთლად გაგულადდა და იმ დღის მერე ჯიუტად უმტკიცებდა საკუთარ თავს, მისი გამბედაობა მისი ჭეშმარიტი ბუნების განუყოფელი თვისება რომ იყო და არა წამიერი აღტყინების, ანდა სხვათა წამხედურობის ნაყოფი. უბრალოდ, იქამდე გამბედაობაც ისევე ჰქონდა დაკარგული, როგორც ჭეშმარიტი ბუნება. იმ დღის მერე, რამდენი შეხვდებოდა კლდიაშვილი, ყოველთვის ღიმილით მიულექსავდა ხოლმე: ერთ ბედს ქვეშა ვართ, საბავ, მე და შენ, ერთგულად ვზიდოთ ჭაპანი ჩვენიო, და ისიც ერთგულად ეწეოდა გამბედაობის ჭაპანს.“. საბა ლაფაჩის პროტოტიპი, ცხადია, დავით კლდიაშვილი არ არის, მაგრამ მისმა ცხოვრებისეულმა დეტალებმა მკითხველს აუცილებლად უნდა გაახსენოს დავით კლდიაშვილი და მისი დავიწყებული ღვაწლი.

            საბა ლაფაჩი ის პერსონაჟია, რომელსაც ნატო თავდავიწყებით უყვარს. გოგონას მამა, დიმიტრი ჟურული, კალთაში ეჯდა საბას, როცა დაჭრილმა, ქალის ლეჩაქით ხელგადახვეულმა ოფიცერმა შიშით ლაჯები გამოისველა, დიმიტრიმ კი არ გათქვა ოფიცრის მარცხი. ალეგორია ადვილი მისახვედრია. მშობლების თაობა ერთმანეთის სირცხვილს ხელს აფარებს. საბა ლაფაჩი დედამისმა ბავშვობაში გაუშვა სასწავლებლად რუსეთში, სადაც შვილს ქართული დაავიწყდა, უკან დაბრუნებულს დედასთან, დავით კლდიაშვილის მსგავსად, თარჯიმანი დასჭირვებია: „კომისიას მაინც ჩაარიცხვინეს თავიანთი ვაჟიშვილი თავად-აზნაურთა სხვა ბავშვების სიაში, რომლებსაც უსასყიდლოდ ანათლებდა იმპერია სამხედრო გიმნაზიებში, იმ ერთგულების საპასუხოდ, მათ მშობლებს რომ გამოეჩინათ ტახტის მიმართ… არც კი დაფიქრებულან, ბოროტებას ხომ არ ჩავდივართო, რადგან ცხრა წლის შემდეგ არავითარი განსხვავება აღარ იქნებოდა მათ შვილსა და სამხედრო გიმნაზიის ნებისმიერ კურსდამთავრებულს შორის. პირველად რომ ჩამოვიდა არდადეგებზე, ქუთაისიდან თარჯიმანიც გამოიყოლა, მშობლებს რომ დალაპარაკებოდა, კი არ დალაპარაკებოდა, თარჯიმნის პირით ეთქვა იმათთვის: თქვენს კისერზეა ჩემი ცოდვაო. მოკვდებოდა, ეს რომ არ ეთქვა, თანაც, რაც შეიძლება მალე, ვიდრე ამის თქმის სურვილიც გაუქრებოდა, ვიდრე დედის ენას ხელახლა ისწავლიდა, ანდა დედამისი ალაპარაკდებოდა შვილის ახალ ენაზე.“. დიმიტრის მსახიობი დედა მას საყვედურობს და გარკვეულწილად უბრუნებს ამ პერსონაჟს იდენტობას: „ქალაქისა და მისი ბედის უცნაურმა მსგავსებამ სწორედ დაკარგულის საპოვნელად აღაგზნო და რწმენაც ჩაუნერგა, ყველაფრის დაბრუნება, ყველაფრის გამოსწორება რომ შეიძლებოდა, ბოლოს და ბოლოს. ამ რწმენამ მიიყვანა ჟურულების ოჯახშიც, “ქართველთა კუნძულზე”, როგორც ამ ოჯახს ეძახდნენ, რათა ხელახლა ზიარებოდა დაკარგულ. ქალბატონმა ქეთევანმა ოჯახურ წარმოდგენაშიც კი ათამაშა. საათობით აზეპირებინებდა როლს. მაგრამ ხანდახან იმასაც უმტყუნებდა ხოლმე შესაშური მოთმინება და დედაშვილურად უწყრებოდა “უძღებ შვილს”, “გზააბნეულ ბატკანს”, “აკაკის ღამურას”: სირცხვილია, ყმაწვილო, ქართველი ხართ, ისწავლეთ ქართულიო. ისიც სწავლობდა, ზედიზედ ნთქავდა ქართულ წიგნებს, ჟურნალ-გაზეთებს“. საინტერესოა ანალოგია დაკარგულ-დაბრუნებულ ბათუმსა და ქართულ ენას შორის. არც ისაა შემთხვევითი, რომ ნატომ ეს მამაკაცი აირჩია შვილისთვის პატრონად. საბა ლაფაჩმა ერთხელ დაშვებული შეცდომა გამოასწორა და ქართული გაიხსენა, ახლა დროა, ერთხელ ნაჭამი სირცხვილი ქორწინებით გამოასწოროს. როცა ვთქვი, ჭილაძე გაცვეთილ პარადიგმებს აქსოვს ბანალურ პერსონაჟებს-მეთქი, სწორედ ამას ვგულისხმობდი. ქართველ, და არა მარტო ქართველ მწერლებს უყვართ პარადიგმა-სამკუთხედი, რომლის ერთ წვერზე მსხვერპლი, მეორეზე მხსნელი, მესამეზე კი მოძალადეა. მსხვერპლი-მხსნელი-მოძალადის პარადიგმა სხვადასხვანაირად აქტუალიზდება მწერლიდან მწერალთან, ნაწარმოებიდან ნაწარმოებში, ხოლო პერსონაჟები სიმბოლოებად იქცევიან ხოლმე. ამ ბანალურ სამკუთხედში საბა ლაფაჩი მხსნელია, ნატოს ვაჟი კი სრულიად მოულოდნელად სამშობლო კი არაა, როგორც სხვა მწერლებთან, არამედ ენა, ქართული ენა, რომელსაც გადარჩენა ესაჭიროება. თუმცა რამ გაყო ქართველისთვის ერთმანეთისგან ენა და სამშობლო?! ნატოს ვაჟის დაბადებას ბიოლოგიური მამა ციხეში შეხვდა. გელაც და ნატოც მოპროტესტე ახალი თაობაა, რომელიც მარტო ვერაფერს ვერ გახდება, თუკი მათ გვერდით ძველი თაობა არ დადგება. მაგრამ სანამ დადგება, ჯერ უნდა მოინანიოს. მონანიების გარეშე ძველი თაობა ტრადიციულ შეცდომას დაუშვებს და დამპალი ფიცარნაგიდან ორმოში ამოყოფს თავს. მცირე ფიზიკური ტრავმით თუ გადარჩება, ხომ კარგი, მაგრამ ხომ შეიძლება, ამ ჯერზე კისერი მოიტეხოს, ბავშვი კი საფეთქლით დაახეთქოს იატაკს.

            წარმოუდგენელია, ვისაც კლდიაშვილის „ჩემი ცხოვრების გზაზე“ წაუკითხავს, არ მიაქციოს ყურადღება ალექსანდრე ყაზბეგის სახელს. მწერალი იმავდროულად მსახიობობდა კიდეც, მოხევის სახელით გამოდიოდა სცენაზე, ცეცხლს ანთებდა, იმდენად შთამბეჭდავად ასრულებდა „ხანჯლურს“. „რკინის თეატრში“ ყაზბეგის სახელის ჩართვა – „ყაზბეგი ხანჯლებით ცეკვავდა“ – შემთხვევითი ნამდვილად არ არის. მაგრამ ჭილაძის მიზანი ისიცაა, მკითხველმა გაიხსენოს არა მწერლის შესახებ ენციკლოპედიაში ამოკითხული ბიოგრაფია, არამედ ყაზბეგის წინაპრები, დარიალის კარის მცველები – სვიმონ და გაბრიელ ჩოფიკაშვილი, „ელგუჯა“ და „ნამწყემსარის მოგონებანი“. ამიტომაც წერს ჭილაძე: „ყაზბეგმა სიმართლე იცოდა. სიმართლის მცოდნენი კი სახიფათონი არიან იმპერიისთვის. ჩვენთვისაც, ჩვეულებრივი მოკვდავებისთვის, რადგან ძილს გვიფრთხობენ, ლუკმას გვიმწარებენ და არ გვაცლიან, მშვიდად განვლიოთ სიცოცხლის დღენი, სამადლოდ რომ მოუგდია ღმერთს ჩვენთვის. ქართველთა ომერი დავარქვით, მაგრამ საქმე ისე გავუხადეთ, საგიჟეთში ამოყო თავი“. გასაგებია, რომ ალექსანდრე ყაზბეგმა იცის საქართველოსთვის ჩრდილოეთიდან დატრიალებული ტრაგედიის მიზეზი, მისი წინაპრების ქვეყნისთვის სასიცოცხლო როლი, მათი ერთგულებისა და კომპრომისის, მათი კონფორმიზმის, რაც ევფემიზმია ღალატისთვის, შესახებ – დარიალის კარის გასაღები ერთგულების ნიშნად რომ ჩააბარა რუსეთის იმპერატორმა. გარდა ამისა, „ნამწყემსარის მოგონებანში“ მწერალი რუსის ყაზახების (sc. კაზაკები) სასტიკ მოპყრობას აღწერს. საცოდავი რუსებისგან/კაზაკებისგან დაწიოკებული მთის ხალხი ვერსად ვერ პოულობდა სამართალს, რადგან სასამართლოში მათ ენაზე, ქართულად, არავინ საუბრობდა: „მოხევე კაცი სადაც წავა, ყველგან მტყუანია. ენა მაინც ვიცოდეთ, კიდევ იქნება გაგვეგონებინა… თორემ ისინი თავისთვის ლაპარაკობენ, ჩვენ ჩვენთვის“. ამიტომაც ლოცვასავით იმეორებდნენ: „ღმერთო, დამიხსენ რუსის შარისგანო“.

            მესამე სახელი, რომელიც ვითომ უმნიშვნელო, სინამდვილეში კი კლდიაშვილისა და ყაზბეგის სახელებთან ერთად საგულისხმო დეტალია „რკინის თეატრის“ ქართულ ენასთან დასაკავშირებლად, ილია ჭავჭავაძის სახელია. ყველა ქართველმა იცის ამ მამულიშვილის ღვაწლი, მათ შორის, ქართული ენის გადარჩენის საქმეშიც. ჭილაძე ილიას მკვლელობას და დასაფლავებას თავისებურად აღწერს: „არავის არაფერი არ გაუგია. ერთი წუთით მთელი საქართველო დაყრუებულა თითქოს, ეგზარქოსი პავლეს წყევლა რომ ასრულებოდა და დიდიანპატარიანად, ქალიანკაციანად, ერიანბერიანად ჩავარდნილიყო ამ ჯოჯოხეთურ ცოდვაში.“; „გლოვის დღე იდგა საქართველოში. მთელი საქართველო სიონისკენ მოისწრაფოდა, მთიდან, ბარიდან, ზღვისპირეთიდან, რათა უკანასკნელად (თუ პირველად!) მოეყარა მუხლი მოკლული ღმერთის წინაშე. ის კი კუბოში იწვა, ჩვეულებრივად მედიდური, ამაყი, მშვიდი, ყვავილების ბორცვზე ამაღლებული, სიკვდილზე ამაღლებული, და ისევ იმედის, ისევ რწმენის გამომშუქებელი სიკვდილის სიმაღლიდან. ქალებს ძუძუთა ბავშვები მოჰყავდათ, მაღლა სწევდნენ აჩხავლებულ ბავშვებს, იქნება დაამახსოვრდეთ, იქნება იმის მადლი მოეცხოთო“. რაში დასჭირდა მწერალს ამ მონაკვეთის ჩართვა რომანში? მკითხველს, ცოტა არ იყოს, უჭირს იმის მიხვედრა, ილიას რომელი ერთი საქმე უნდა გაიხსენოს, რადგან გასახსენებელი მართლაც ბევრია. მაგრამ კლდიაშვილის, ყაზბეგის ბიოგრაფიებიდან კონკრეტული მოვლენების გახსენებისას ცხადი ხდება, რატომ ახსენებს ილიას ჭილაძე – სამივე (ჭილაძესთან ერთად ოთხივე) ფიგურას ქართული ენის ბედი ადარდებდა, აფიქრებდა და სამივემ (ოთხივემ) გამოსავალი სხვადასხვანაირად მოძებნა: დააფუძნა ქშწკგ საზოგადოება, გამოსცა ჟურნალ-გაზეთები, გამოაცოცხლა თეატრალური ცხოვრება, შექმნა ახალი სიტყვები, ამოსწია მივიწყებული და დიალექტებში არსებული სიტყვები და, რაც მთავარია, გაამდიდრა ქართულენოვანი ლიტერატურა.

            დავუბრუნდეთ რომანს. საბა ლაფაჩი იღებს პასუხისმგებლობას. ნატოს ეშინია დედობის, ისევე, როგორც აწმყოს ეშინია მომავლის. ვისი გენები იმძლავრებს თეატრთან დაკავშირებული ორი ოჯახის შვილში – დაუმორჩილებელი მამის, ბედგაუკუღმართებული, გაუხარელი გელასი თუ ნატოს წინაპრების, რომლებიც ყოველ ჯერზე ნებდებოდნენ, ძალას ვერ პოულობდნენ საკუთარ თავში, სანამ მათ სხვა არ გამოაფხიზლებდა. როგორი მომავალი ჯობს პატარისთვის, როგორ მომავალს ისურვებს დედა შვილისთვის, როგორ მომავალს გაიმეტებს განგება ჯერაც არდაბადებული ბავშვისთვის? ამ კითხვაზე პასუხი რომანში არ არის და ალბათ ამიტომაც ოთარ ჭილაძე ასე ასრულებს რომანს – ნატოს გზაზე მოდის გელა, ნატოს შვილის ბიოლოგიური მამა. თავის დროზე ძებნილი გელა დედამისმა დააჭერინა. რატომ, რა ამოძრავებდა ელენეს? რა თქმა უნდა, შვილის სიცოცხლის გადარჩენა და ამ შვილზე ზრუნვის მოტივით მისი დასმენა. ეს საიდუმლო იცის საბა ლაფაჩმა. მან ისევე უნდა დააჭიროს ენას კბილი, როგორც ოდესღაც დააჭირა ენას კბილი დიმიტრი ჟურულმა. გელას დედის სამარცხვინო საქციელი არ გათქვა საბამ ისევე, როგორ მისი ჩასველებული შარვალი არ გათქვა დიმიტრიმ. გელას დედაც და გელაც, ძველიც და ახალი თაობაც გაცვეთილი პარადიგმის, სამკუთხედის წვერზე მოსათავსებელი მხსნელები არიან, მაგრამ საბა ლაფაჩისგან განსხვავებით, გელა იმ ახალი თაობის სიმბოლოა, რომელმაც მომავალ თაობაზეც და, შესაბამისად, მისი იდენტობის განმსაზღვრელ ქართულ ენაზეც უნდა იზრუნოს: „უკვე გზაზე იდგა. მოდიოდა, თუმცა ჯერ არც დედა ახსოვდა, არც თავი. ჯერ დანამდვილებით ისიც არ იცოდა, გზა მართლა გზა რომ იყო, მართლა თვითონ რომ მოდიოდა გზაზე და მართლა აღთქმულ ქვეყანაში თუ მიიყვანდა ეს გზა, ნატოს ქვეყანაში, ერთადერთ ქვეყანაში, სადაც უნდა ეცოცხლა და მომკვდარიყო.“; „შარაგზაზე მარტო მომავალ გელასაც რომ უნდოდა, მთელ ქვეყანას დაენახა, როგორ ტიროდა, ანუ როგორ გლოვობდა, რა მდიდარი იყო, რამდენი რამის დამკარგავი, და რა მძიმე, რა საპატიო ტვირთი ეკიდა ჯერ კიდევ ბავშვურად სუსტ მხრებზე. მარტო შვილი კი არ იყო ვიღაცისა, არამედ ვიღაცის მამაც. ძე წარსულისა და მამა მომავლისა! მიდიოდა…“.

            ვიმედოვნებ, მოვახერხე და ამ წერილით დაგანახეთ, რომ ოთარ ჭილაძის რიგით მესამე, 1981 წელს გამოქვეყნებული რომანის – „რკინის თეატრის“ – კონტექსტი 1978 წლის 14 აპრილის საყოველთაო სახალხო მღელვარება უნდა ყოფილიყო. ენის გაუქმება ქართველი ერისთვის იდენტობაზე უარის თქმის ტოლფასი იყო. ამ მოსაზრების საფუძველი შექმნა ილიამ, რომელიც რუსიფიკაციის დაუნდობელ პოლიტიკას სხვადასხვა მეთოდით ებრძოდა, მათ შორის, თეატრის გაძლიერებით და მხარდაჭერით. ქართული ენის მნიშვნელობა არაერთგვაროვნად აისახა მეცხრამეტე საუკუნის ლიტერატურაში, თუმცა ამ აზრის გამტარებელთაგან ყველა არ ყოფილა დაკავშირებული თეატრთან (თუნდაც იაკობ გოგებაშვილი, რომელსაც ახლა უკვე გასაგებია, რატომაც არ ახსენებს რომანში ჭილაძე), მით უმეტეს, ბათუმის რკინის თეატრთან, რომელიც რომანის არა სამოქმედო არეალად, არამედ სათაურად აირჩია ჭილაძემ. მხოლოდ დავით კლდიაშვილი, ალექსანდრე ყაზბეგი და, რაღა თქმა უნდა, ილია იყვნენ ის მწერლები, რომელთაც გააზრებული ჰქონდათ ქართველთა იდენტობისთვის ენის როლიც და მათი მოღვაწეობაც რაღაც პერიოდში ბათუმის თეატრს უკავშირდებოდა. დარწმუნებული ვარ, ამ მწერლების სახელების შემოტანით ოთარ ჭილაძემ გასაღები მოგვცა მკითხველს, რათა სწორად გაგვეაზრებინა რომანში დაფარული სათქმელი. ბათუმის თეატრი, თავისი სახელით, შესანიშნავი არჩევანი იყო ამ სათქმელის ალეგორიულად განსავითარებლად. ორი ოჯახის ცხოვრება, რომელიც თავის თავში აერთიანებს წარსულსა და აწმყოს, შობს მომავალს. დროის სამი კატეგორიის კავშირი საუკეთესოდ ვლინდება ოჯახურ საგაში. ეს ფაქტორიც ცალკე მინიშნება უნდა იყოს ენაზე, ქართველთა იდენტობის განმსაზღვრელ მთავარ ფენომენზე, ვინაიდან ენაც საკუთარ თავში მოიაზრებს დროის უწყვეტობას.

 საზეპირო ქართველთათვის (ჭილაძის ნაწარმოებების მიხედვით)       

            მოპროტესტე ახალგაზრდებზე არ უნდა იძალადო! მოპროტესტე შვილს გვერდით თუ არ/ვერ დაუდგები, უნდა მოუსმინო მაინც. შვილის პროტესტი ბავშვობაში არ უნდა ჩაკლა, თუნდაც მასზე ზრუნვის მოტივით, რადგან შენს მოთვინიერებულს მერე სხვა დაიმორჩილებს. ქართული ენა არ უნდა დავუკარგოთ შვილებს და სხვა დასაბრუნებელს, ადრე თუ გვიან, როგორმე დაიბრუნებენ.

            თქვენც მოაწერეთ ამ საზეპიროს ხელი, მე პირველი ვიქნები.

            ახლა კი თავიდან დავიწყოთ…    

© არილი