შტეფან ვაიდნერი[1]
გერმანულიდან თარგმნა ნინო დოლიძემ
ადონისის ცნობილი გამონათქვამი – „მე მომავლიდან მოვდივარ!“ – ერთგვარი გასაღებია მისი შემოქმედების გასაგებად და გასააზრებლად. გარდა ამისა, ის გვიჩვენებს, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია არაბი პოეტისთვის გერმანული ფილოსოფია და პოეზია – ყველაზე მძლავრი დასავლეთევროპული გავლენა მის შრომებში ფრანგულთან ერთად. ამ ფრაზით ადონისი ჰაიდეგერის და ჰიოლდერლინის ტრადიციის გამგრძელებლად გვევლინება.
ჰაიდეგერი თავის ცნობილ ესეში „რისთვის არიან პოეტები?“, რომელიც 1946 წელს გამოქვეყნდა, წერდა:
„ჰიოლდერლინი პოეტების წინ მავალია უბადრუკ დროში. ამიტომ მას ეპოქის ვერც ერთი პოეტი წინ ვერ გაუსწრებს. წინამავალი მომავლისაკენ კი არ კაფავს გზას, ის თავად მოდის მომავლიდან და ამდენად, მის სიტყვებში მხოლოდ მომავალია გაცხადებული.“
დიახ, ჰაიდეგერის თანახმად, ჰიოლდერლინი სწორედ ის პოეტია, მომავლიდან რომ მოდის. როდესაც ადონისი ამ ესეს ეცნობა, ის როგორც უბადრუკი დროის პოეტი თავს ჰორდერლინთან და მის ჰაიდეგერისეულ ინტერპრეტაციასთან აიგივებს, რაც დასავლეთსა და აღმოსავლეთს შორის განსაკუთრებული აზრობრივ-პოეტური ოსმოსის არსებობაზე მიუთითებს, ასევე არაბულ-გერმანული პოეზიის კავშირზე, რომელიც აშკარად იკვეთება ადონისის, ჰაიდეგერისა და ჰიოლდერლინის შემოქმედების მაგალითზე. ჰიოლდერლინი გერმანული რომანტიზმის სათავეებთან იდგა, ფრანგული რევოლუციის თანამედროვე იყო და სწორედ ეს ეპოქალური გარდატეხა აისახა მის დახვეწილ შემოქმედებაში. ხოლო როცა ჰაიდეგერმა ხსენებული ესე დაწერა, იმედი, რომ მე-18 სსაუკუნეში გარდამტეხი ხანა დაიწყო, უკვე მეორე მსოფლიო ომის შემდეგდროინდელი კრახით იყო გაცრუებული. დღეს ალბათ აღარავინ ვიზიარებთ ჰაიდეგერის იმდროინდელ „აპოკალიფსურ ტონს“, თუმცა 1946 წელთან შედარებით ფილოსოფიური თვალსაზრისით ბევრად წინწასულები არ ვართ. დღესაც, თუ ამჟამინდელ ვითარებას, ფილოსოფოსებსა და პოეტებს დავაკვირდებით, ალბათ უნდობლად შევხედავთ (და სწორედ ეს ხდება ახლა), რასაც ჰაიდეგერი თავის ესეში წერდა: „სამყაროს მიმწუხრის ჟამია ეს უბადრუკი ეპოქა, რადგანაც იგი უფრო და უფრო უარესდება და უკვე იმდენად გაღარიბდა, აღარც კი მოეწონება, ღვთის წინაშე ცოდვა ცოდვად რომ ჩათვალოს“.
ეს იმას ნიშნავს, რომ ჰაიდეგერისა და, რა თქმა უნდა, ჰიოლდერლინისგან განსხვავებით, ჩვენ ამ დროის სიღატაკეს შევეჩვიეთ და შევეგუეთ. შეძლებისდაგვარად ისე დავიჩლუნგეთ თავები, ჰაიდეგერის აპოკალიფსურ ტონს ვეღარც კი აღვიქვამთ. და სწორედ ამ დროს, ჩვენგან სრულიად განსხვავებული გამოცდილების არაბი პოეტისთვის ჰაიდეგერი აქტუალური ხდება.
ჰაიდეგერამდე ადონისმა ნიცშეს სკოლა გაიარა და იმისთვის, რომ ადეკვატურად შევაფასოთ, თუ რატომ მოიხიბლა ის ჰაიდეგერით, უნდა შევეხოთ, ერთი მხრივ, მის მიერ ნიცშეს აღქმის საკითხს, მეორე მხრივ, არაბულ ქვეყნებში არსებულ ვითარებას, რასაც ადონისი წერის დაწყებისთანავე დაუპირისპირდა. 1946 წელს, როდესაც ჰაიდეგერის ესე იწერებოდა, ახალი არაბული პოეზია – ჯერ კიდევ განვითარების საწყის ეტაპზე, ხოლო არაბული სამყარო მისი მთავარი პრობლემის დასაწყისში იყო.
საუკუნე-ნახევრის წინ, როცა ჰიოლდერლინი შემოქმედების მწვერვალზე იმყოფებოდა, მოდერნი არაბულ სამყაროში ნაპოლეონის ექსპანსიასთან ერთად შევიდა. არაბებმა გააცნობიერეს თავიანთი ტექნიკური თუ ცივილიზაციური ჩამორჩენილობა დასავლეთთან შედარებით. ამ ფაქტზე დღემდე ორგვარად რეაგირებს აღმოსავლეთი – ორი საპირისპირო პასუხი აქვს. ორივე მათგანი ადასტურებს რღვევას, უკუსვლას, არაბული კულტურის დონის დაცემას და ცდილობს, ეს ჩამორჩენა სხვადასხვა საშუალებით განკურნოს.
პირველი პასუხი, უხეშად რომ ვთქვათ, დასავლეთისგან სწავლა, მისი წარმატების ფორმულის გადაღება და მისი შეძლებისდაგვარად მიბაძვაა. სწორედ ამას ესწრაფოდა ეგვიპტის მმართველი მუჰამად ალი მე-19 საუკუნის პირველ ნახევარში. ეს სწრაფვა დღესაც აქტუალურია. თუმცა, ასეთი მიდგომა შეიცავს საფრთხეს, რაღაც შენი დაკარგო, დაივიწყო ან ჩაანაცვლო.
მეორე პასუხი გულისხმობს, რომ ჩამორჩენა საკუთარი წარსულის დავიწყებისა და თვითმყოფადობის დაკარგვის შედეგია, როცა წარმატების ფორმულებს წინაპრებთან აღარ ეძებ. უკანსვლას არც ეს, მეორე შეხედულება უარყოფს, თუმცა ამ პრობლემის გადაჭრას სხვის მიბაძვაში კი არ ხედავს, თვითმყოფადობის დაბრუნებასა და ყოველგვარი უცხოსა და ახლის უარყოფაში. ეს ხედვა ჯერ კიდევ მე-18 საუკუნის მეორე ნახევარში საუდის არაბეთის პურიტან ვაჰაბიტებს შორის გაჩნდა და დღეს ყველაზე უკეთ რელიგიურ ფუნდამენტალისტებს შორის არის წარმოჩენილი.
ადონისიც, როგორც პოეტი, რომელმაც 40-იან წლებში დაიწყო წერა, ასეთი არჩევანის წინაშე იდგა – ან კლასიკურ, ტრადიციულ ლექსს უნდა დაჰყრდნობოდა, ან თანამედროვეთა მსგავსად, ლირიკული ექსპერიმენტები უნდა წამოეწყო დასავლური პოეზიის მიბაძვით. თუმცა, ის მიხვდა, რომ არც ერთი გზა იქნებოდა სწორი, რადგან ორივე შემთხვევაში საკუთარ თავს უღალატებდა. ერთი მხრივ, ადონისი ძალიან კარგად იცნობდა ტრადიციულ პოეზიას და უყვარდა ის, მეორე მხრივ, არც თანამედროვე ექსპერიმენტებსა და დასავლეთიდან შემოსულ სიახლეებზე ამბობდა უარს.
საბოლოოდ, პოეტმა დასავლური კულტურა კი არ გადაიღო, დასავლეთისგან ისწავლა, საკუთარი კულტურული ტრადიციისთვის როგორ შეეხედა კრიტიკულად. სწორედ ამაში დაემოწაფა ნიცშეს როგორც მოაზროვნეს. დღემდე განსაკუთრებულ, უნიკალურ კრებულად რჩება ახალ არაბულ პოეზიაში ადონისის მიერ 1961 წელს გამოცემული „მიჰიარ დამასკელის სიმღერები“, სადაც აშკარაა ნიცშეს გავლენა.
ადონისს არაბულად ნიცშეს სულ რამდენიმე ტექსტი ჰქონდა წაკითხული. პირველად მაშინ აღმოაჩინა გერმანელი ფილოსოფოსი, როცა 1960 წელს ერთწლიანი სტიპენდიით პარიზს გაემგზავრა. უამრავი საინტერესო ფრანგი ავტორისა და ნიცშეს გარდა ადონისმა იქ რილკეცა და ჰიოლდერლინიც გაიცნო. სწორედ იმ პერიოდში მუშაობდა „მიჰიარ დამასკელის სიმღერებზე“. ეს კრებული იმით გამოირჩევა, რომ აქ ადონისმა ისლამური ღირებულებების, ისლამური კულტურის მიერ დადგენილი ნორმების, არაბულის პოეტური შესაძლებლობების, აუტოქტონური ხატებისა თუ მითოლოგიის გადაფასება შეძლო.
პოეტი საკუთარ კულტურას სხვისი (resp. დასავლელის) პოზიციიდან არ აკრიტიკებს, პირიქით, იყენებს შესაძლებლობას, სწორედ ეს უცხო კულტურა გააკრიტიკოს, უფრო ზუსტად, გააკრიტიკოს ის საშუალებები და გზები, რომლებითაც ევროპული „სხვა“ მის კულტურაში იჭრება. და ცდილობს აჩვენოს, როგორ აღიქმება ეს არაბების მიერ. სწორედ აქ არის ადონისი ნიცშეთი შთაგონებული. სხვისი, დასავლეთის გასაკრიტიკებლად არაბ პოეტს შეეძლო მხოლოდ იმ გერმანელ მოაზროვნეს ჩასჭიდებოდა, რომელიც ნიცშეს უშუალო მემკვიდრე გახლდათ. ეს იყო ჰაიდეგერი. ადონისი ევროპას როგორც „სხვას“ – „უცხოს“ აღმოსავლეთში – ისევე წარმოაჩენს, როგორი გაშმაგებითაც აკრიტიკებს ჰაიდეგერი ტექნიკას.
ადონისის მიერ საკუთარი თავის, როგორც დეფიციტური კულტურის მატარებლის, ნიცშეანური კრიტიკა დასავლეთის კოპირება სულაც არ გახლავთ. პატარა ლექსში „მინარეთი“არაბი პოეტი ინდუსტრიალიზებულ, ტექნიკური თვალსაზრისით დაწინაურებულ „სხვას“ საკუთარი თვითმყოფადობის შემლახავად წარმოგვიდგენს. მკითხველი დასკვნას თავად გამოიტანს:
მინარეთი ატირდა,
როცა ვიღაც უცხო მოვიდა,
იყიდა იგი
და მასზე ფაბრიკის საკვამური ააშენა.
მინარეთის, როგორც ნაგებობის, ძველი, რელიგიური ფუნქცია საკვამურმა ჩაანაცვლა. ამით მისი არსებობის ოდინდელი მიზანი ბოროტად იქნა გამოყენებული, რაც იმას ნიშნავს, რომ რწმენა, იდენტობა უცხოეთიდან შემოტანილმა ტექნიკამ შეცვალა. „მიჰიარ დამასკელის სიმღერებიდანაც“ კარგად ჩანს, რომ ადონისი რელიგიური არ არის. აქ რელიგიურობა პოეტის კულტურულ კომპეტენციას გულისხმობს, როცა ადამიანთა სულიერი, ეთიკური პოტენციალი, როგორც სიტყვით აღბეჭდილი კულტურული რეალობა, ტექნიკით, მატერიალურით იცვლება ისე, როგორც ლექსში მინარეთი იცვლება საკვამურით, მუეძინის ლოცვისაკენ მოწოდება კი – კვამლით ანუ საწარმოო ნარჩენების ჭუჭყით.
აშკარად იკვეთება განსხვავება არაბულ-მუსლიმურ კულტურაზე მოძალადე უცხოსა და ამ კულტურის მატარებელ პოეტს შორის, რომელიც მომხდურს ეწინააღმდეგება, რადგან ის „ვიღაცა“ მინარეთში მხოლოდ საკვამურს ხედავს და მის პირვანდელ მიზანსა და არსობრივ დანიშნულებას უგულებელყოფს, არაფრად აგდებს ასევე მუეძინსაც როგორც რელიგიური კულტურის განსხეულებას და მის ადგილას განახლებული სულით იწყებს ლაპარაკს.
ადონისი შემაღლებული ადგილიდან ღმერთისა თუ ლოგოსის სახელით მოლაპარაკე მუეძინის კულტურულ ფუნქციას უფრო საჭიროდ მიიჩნევს, ვიდრე ნებისმიერ ფაბრიკასა თუ მატერიალურ გამოგონებას; იცის, რომ იქ, სადაც ეს ფუნქცია ფასეულია, დაფასებულია, პოეტსაც განსაკუთრებული როლი აქვს, შესაძლოა ისეთიც, ჰაიდეგერს რომ წარმოედგინა.
ზუსტად რას ამბობს და აკეთებს ადონისი, როცა მას უნდა, იხსნას მინარეთი როგორც კონსერვატიული წარმონაქმნი? მინარეთის, კათედრის, ტრიბუნის და – აქ ეს უკვე პოლიტიკურ დატვირთვას იძენს – პარლამენტის (ანუ სიტყვით გამოსვლის ყველა ტრადიციული ადგილის) და სხვა მსგავსი კულტურის ტექნიკის შენარჩუნების სახელით ის უარს ამბობს მატერიალურ ტექნიკაზე, რომელმაც, როგორც დღეს უკვე ნათლად ვხედავთ, ტრადიციული გამოსვლის ადგილები „თოქ შოუებით“ ჩაანაცვლა, სადაც თვალით, დანახვით ისმენენ. მინარეთსაც ასე აღიქვამს უცხო – მხოლოდ თვალით – და შემდეგ უეცრად მის ახალ ფუნქციასაც აღმოაჩენს. აღმოაჩენს, რომ თურმე შეუძლია ის საკვამურად გამოიყენოს მაშინ, როცა სინამდვილეში მას აკუსტიკური დანიშნულება ჰქონდა.
ეს განსხვავება დანახვასა და მოსმენას შორის, სამყაროს მოსმენილითა და მხოლოდ დანახულით აღქმას შორის ძალიან მნიშვნელოვანია. ადონისი სიტყვისა და მოსმენის ძველი კულტურიდან მოდის, სწორედ იმ სიტყვიდან, მუეძინი ხმამაღლა რომ ჩამოსძახებს ხოლმე მინარეთიდან. ადონისს სურს, ამ სიტყვის მნიშვნელოვნება შეინარჩუნოს. მისი ლექსიც ხომ ამ სიტყვებისგან შედგება?!
ამით იმ შეკითხვასაც გაეცემა პასუხი, ჰაიდეგერმა თავისი ცნობილ ესეში რომ დასვა ჰიოლდელინის ლექსის მოხმობით: „რისთვის არიან პოეტები უბადრუკ დროში?“ პოეტები, როგორც ამას ჰაიდეგერი და მისი მიმდევარი ადონისი მიიჩნევენ, კაცობრიობის თანამედროვე ყოფის, მოდერნის მანათობლები არიან „სამყაროს მიმწუხროს ჟამს“. ზემოთ აღვნიშნე, რომ ჰაიდეგერის პესიმიზმი სავსებით ბუნებრივად ჩანს მეორე მსოფლიო ომის დასასრულს. თუმცა ჩვენ აღარც ეს გვაქვს, იმდენად დაგვიჩლუნგდა გრძნობა ყველაფერთან შეგუებით.
შეიძლება ვთქვათ, რომ ადონისის პოეზია სწორედ იმ მიჩვევა-შეგუების წინააღმდეგაა მიმართული, რომელიც, ჰაიდეგერის თანახმად, ხელს გვიშლის, ეპოქის სულიერი სიღარიბე და უბადრუკობა გავიაზროთ. თუკი ადონისს ჰიოლდერლინისა და ჰაიდეგერის ჭრილში განვიხილავთ, დავინახავთ, რომ ისიც თანამედროვე ყოფის იმ უბადრუკობაზე მიუთითებს, როცა ხედვაც დავკარგეთ და აღარც ჩვენი პათოსია სანდო – საზოგადოებრივ-პოლიტიკური თუ რელიგიურ-ჰუმანისტური უტოპიის პირობებშიც კი აღარ ვართ უკვე. შესაბამისად, არც პოეზიას ვუყენებთ მაღალ მოთხოვნებს. ევროპაში თითქმის აღარ არსებობს იმპულსი, ცოტათი მაინც რომ ავმაღლდეთ იმ სამყაროზე, რომელშიც ვცხოვრობთ. ჰო, ალბათ ესაა კარგი. გამოდის, ცოდნა, რომელიც მე-20 საუკუნის იმ დამღუპველი იდეოლოგიებიდან წამოვიღეთ, ბედნიერებას რომ გვპირდებოდა, როგორც მინიმუმ, ცალმხრივი აღმოჩნდა.
ადონისს, თავისი სრულიად განსხვავებული, უნიკალური გამოცდილებით, აღმოაჩნდა გამბედაობა, შემართება და პათოსი, მოდერნის ჰუმანური ხედვა, რომელიც მის პოეზიასა და ესეებში ჩანს, მიჩვევა-შეგუებისა და უგრძნობლობის გამეფებული ტენდენციის წინააღმდეგ მიემართა. არაბი პოეტი გამალებით იცავს სიტყვის საჭიროებას, მისი გამოთქმის ტრადიციულ საშუალებებს, როგორებიცაა მინარეთი, კათედრა, ტრიბუნა და პარლამენტი – იცავს ტექნიკის შიშველი მომხმარებლობისაგან, ყოველგვარი მომხმარებლისაგან, ადამიანთა ჩათვლით, ნედლეულად და მასალად რომ ქცეულან. ასეთი ხედვის მქონე პოეტს უფლება აქვს თქვას, რომ ის მომავლიდან მოდის, და ჰაიდეგერს თუ დავესესხებით, „მის სიტყვებში მხოლოდ მომავალია გაცხადებული.“
ადონისი დასავლეთში ჩვენგან განსხვავებული სამყაროდან საკუთარი გამოცდილებითა და აზრებით მოვიდა. ეს აზრები ჩვენთვისაც მნიშვნელოვანია. ამაზე გვიფიქრია და ამიტომ სერიოზულად უნდა მივიღოთ ისინი. ამ სხვისაგან ბევრის სწავლა შეგვიძლია. დიახ, ბევრი რამ შეიძლება ვისწავლოთ ადონისისაგან.
[1] აღმოსავლეთმცოდნე, მწერალი, მთარგმნელი.
© არილი