ინგლისურიდან თარგმნა თამარ გელაშვილმა
როდესაც სიმპოზიუმზე სასაუბროდ მომიწვიეს, როგორც ასეთ დროს ხდება ხოლმე, მაშინვე დავფიქრდი, მქონდა თუ არა ბოლო ხანებში რაიმე დაწერილი ლიტერატურასა და პოლიტიკაზე ან მონაწილეობა ხომ არ მიმეღო რომელიმე ფართო დისკუსიაში. აღმოჩნდა, რომ ამ საკითხის ირგვლივ ბოლო წლებში არც არაფერი დამიწერია და არც მითქვამს.
ახლა რომ ვფიქრდები, ეს გარკვეულწილად უცნაურიც კია. ჩემს ახალგაზრდობაში – 1945 წლიდან მოყოლებული, მთელი 1950-იანი წლების განმავლობაში და მას შემდეგაც – ინტელექტუალური დღის წესრიგის ცენტრალურ თემად სწორედ მწერლისა და პოლიტიკის ურთიერთობა იქცა. შეიძლება ითქვას, ყველა არსებითი დისკუსია საბოლოოდ ამ საკითხს უბრუნდებოდა. ჩემი თაობა იმ თაობად შეიძლება მივიჩნიოთ, რომელმაც ერთდროულად დაინახა ლიტერატურისა და პოლიტიკის მნიშვნელობა და ორივეზე ფიქრიც ერთდროულად დაიწყო.
ბოლო წლების განმავლობაში ხშირად დავფიქრებულვარ როგორც პოლიტიკის, ისე ლიტერატურის დღევანდელ მდგომარეობაზე, თუმცა როცა პოლიტიკაზე ვფიქრობ – ვფიქრობ მხოლოდ პოლიტიკაზე, და როცა ლიტერატურაზე – მხოლოდ ლიტერატურაზე. დღეს, ამ ორი, რთული და წინააღმდეგობრივი სფეროს შემყურეს, სრულიად განსხვავებული განცდები მეუფლება – და ორივე სიცარიელის შეგრძნებას მიტოვებს: ვერ ვხედავ პოლიტიკურ პროგრამას, რომელსაც შეიძლება ვენდო და, არც ისეთი ლიტერატურული ხედვა არსებობს, რომელსაც ვიწამებდი.
თუმცა, თუ უფრო ჩავუღრმავდებით, ნათელი ხდება, რომ კვანძი, რომელიც ჩვენს ახალგაზრდობაში ლიტერატურასა და პოლიტიკას შორის არსებულმა ურთიერთობებმა შეკრა, ჯერაც არ გახსნილა; მისი გაცვეთილი და დაგრეხილი ბოლოები ისევ ფეხებში გვეხლართება.
იმან, რაც 1960-იან წლებში მოხდა, ფუნდამენტურად შეცვალა მრავალი ცნება, რომლებსაც მანამდე ვიყენებდით – მიუხედავად იმისა, რომ მათ კვლავაც იმავე სახელებით მოვიხსენიებთ. ჯერჯერობით არ ვიცით, როგორი იქნება ამ გარდაქმნის საბოლოო შედეგები ჩვენი საზოგადოების მომავლისთვის, მაგრამ უკვე აშკარაა, რომ ის, რაც მოხდა, გონების რევოლუციაა – ინტელექტუალური გარდატეხა.
თუ ამ პროცესს მოკლედ განვმარტავთ, შეიძლება ვთქვათ, რომ დასრულდა ადამიანის, როგორც ისტორიის სუბიექტის იდეა – მისი ადგილი დაიკავა ანტაგონისტმა, რომელსაც ჯერ კიდევ ადამიანი ჰქვია, მაგრამ რადიკალურად განსხვავებულია იმისგან, ვისაც მანამდე ვიცნობდით.
საუბარია კაცობრიობაზე, რომელიც უკვე წარმოდგენილია „დიდი რიცხვების“ სახით – ექსპონენციურად მზარდ მასაზე; მეგაპოლისების აფეთქებაზე; საზოგადოებისა და ეკონომიკის უმართაობაზე, განურჩევლად იმისა, რომელ სისტემას მიეკუთვნებიან; ეკონომიკური და იდეოლოგიური ევროცენტრიზმის დასრულებაზე; და სრულუფლებიანობის მოთხოვნაზე გარიყულების, რეპრესირებულების, დავიწყებულებისა და უტყვებისათვის.
ყველა ძირითადი პარამეტრი, კატეგორია და ანტითეზა, რომლებითაც ოდესღაც ვცდილობდით სამყაროს გაგებას, განსაზღვრასა და კლასიფიკაციას, ახლა ეჭვქვეშაა. და ეს ეჭვი მიემართება არა მხოლოდ ისტორიულ ღირებულებებთან დაკავშირებულ ცნებებს, არამედ იმასაც, რაც უცვლელ ანთროპოლოგიურ კატეგორიებად მიგვაჩნდა – გონება და მითი, შრომა და არსებობა, კაცი და ქალი. და კიდევ უფრო ფუნდამენტურ საწყისებსაც კი – ენაში არსებულ მარტივ ბინარულ ოპოზიციებს: დადებითი და უარყოფითი, ზემო და ქვემო, სუბიექტი და ობიექტი.
ბოლო წლების განმავლობაში, ჩემი შეშფოთება პოლიტიკისა და ლიტერატურის მიმართ, უმეტესწილად, განპირობებული იყო მათი უძლურებით, ვინაიდან ვერც ერთმა შეძლო ეპასუხა თანამედროვე ცნობიერებების მიერ გაჩენილი გამოწვევებისთვის.
შესაძლოა, სჯობს საუბარი დავიწყო იმ მცირე, ლოკალური მიკროკოსმოსით, რომელსაც იტალიური ლიტერატურა ჰქვია, რათა უფრო მკაფიოდ განვმარტო, რა სიახლეები მოგვიტანა სამოციანებმა.
50-იან წლების იტალიური ლიტერატურა და განსაკუთრებით რომანი თანამედროვე იტალიის ეთიკური და სოციალური სინდისის წარმოჩენისკენ მიისწრაფოდა. სამოციანებში, ამ იდეას ორ ფრონტზე დაუპირისპირდნენ.
ლიტერატურული ფორმის ფრონტზე – ან, უფრო სწორად, იმ ფრონტზე, რომელიც სცილდებოდა მხოლოდ ფორმალურ საკითხებს და მოიცავდა ეპისტემოლოგიურ და ესქატოლოგიურ შრეებსაც – იტალიურ პროზას დაუპირისპირდა ახალი ავანგარდი.
იგი აკრიტიკებდა მის სენტიმენტალურობას, მოჭარბებულ სიძველეს და ფარისევლურად მანუგეშებელ ხასიათს.
მხოლოდ ენობრივ, სივრცულ და დროით სტრუქტურაში უხეშ, რადიკალურ გარღვევას შეეძლო თანამედროვე ცხოვრების ასახვა და ლიტერატურული ილუზიების გაფანტვა.
ამავდროულად, პოლიტიკურად ანგაჟირებული კრიტიკის წრეებში რადიკალმა კრიტიკოსებმა ეჭვქვეშ დააყენეს და ფაქტობრივად დაამსხვრიეს წარმოდგენა, თითქოს ანგაჟირებულ ლიტერატურას შეეძლო სამაგალითო როლის შესრულება; მათ იგი პოპულიზმშიც დაადანაშაულეს. ამ მიმართულებითაც შეიქმნა საფუძველი ავანგარდის დაბრუნებისთვის – ან, ყოველ შემთხვევაში, იმ ტიპის ლიტერატურისთვის, რომელიც ღიად უარყოფს პოზიტიური სწავლების შეთავაზების სურვილს და მხოლოდ იმ წერტილის დაფიქსირებას ცდილობს, სადაც დღეს ვიმყოფებით.
ამ ორ დაპირისპირებულ ძალასთან ერთად, მესამეც უნდა ვახსენო და არანაკლებ მნიშვნელოვანი. იტალიური ლიტერატურის კულტურული ხერხემალი აბსოლუტურ ცვლილებას განიცდიდა. ლინგვისტიკა, ინფორმაციული თეორია, მასმედიის სოციოლოგია, ეთნოლოგია და ანთროპოლოგია, მითების სტრუქტურული კვლევა, სემიოტიკა, ფსიქოანალიზისა და მარქსიზმის ახალი ინტერპრეტაციები: ეს ყველაფერი იქცა იმ ინტელექტუალურ იარაღებად, რომლებიც ლიტერატურული ობიექტების დაშლისა და მათი შემადგენელი ნაწილების განხილვისთვის გამოიყენებოდა.
მჯერა, რომ ამ პერიოდში ლიტერატურა იმყოფებოდა უფრო პერსპექტიულ სიტუაციაში, ვიდრე ოდესმე. ნიადაგი გაიწმინდა იმ დიდი გაუგებრობებისგან, რომლებიც ომისშემდგომ პერიოდში ლიტერატურულ დებატებს ამძიმებდა. ლიტერატურული ტექსტის დეკონსტრუქცია აღიქმებოდა როგორც შესაძლებლობა – ტექსტის ხელახალი შეფასებისა და ახალი სტრუქტურის შექმნისათვის. მაგრამ რა შედეგი მივიღეთ? – არაფერი. ან ზუსტად საპირისპირო იმისა, რასაც ველოდით. ამას განაპირობებდა როგორც თავად ლიტერატურული მოძრაობის შიდა დინამიკა, ისე მის გარეთ არსებული გარემო ფაქტორები.
1968 წლის სტუდენტური მოძრაობის ახალი პოლიტიკური რადიკალიზმი იტალიაში ლიტერატურის კატეგორიული უარყოფით გამოიხატა. საუბარი აღარ იყო „უარყოფის ლიტერატურაზე“, არამედ თავად ლიტერატურის სრულ უარყოფაზე. ლიტერატურა განიხილებოდა, უპირველეს ყოვლისა, როგორც დროის ფუჭად კარგვა იმ ერთადერთ მნიშვნელოვან საკითხთან – მოქმედებასთან – შედარებით.
მოქმედების კულტის ეს იდეა, რომელიც, უპირველესად, თავად ლიტერატურული მითია, მხოლოდ ნელ-ნელა ხდება გასაგები ან, შეიძლება, ჯერ კიდევ საერთოდ გაუაზრებელიც კია.
მსურს აღვნიშნო, რომ ამგვარ დამოკიდებულებაში გარკვეული სიმართლეც იყო. ეს ნიშნავდა წყალ-წყალა, ე.წ. სოციალური ლიტერატურის უარყოფას, თავდადებული ავტორის არასწორი გაგების უკუგდებას. ამგვარმა რადიკალურმა უარყოფამ, გარკვეულწილად, უფრო დაგვაახლოვა ლიტერატურის სოციალური ფუნქციის აღქმასთან, უფრო მეტადაც კი, ვიდრე ამას ნებისმიერი კონსერვატიული, ტრადიციული ლიტერატურული კულტი შეძლებდა.
თუმცა ეს ყველაფერი – და აქ წარსულ დროში ვსაუბრობ, რადგან მჯერა, რომ გარკვეული ცვლილებები უკვე დაწყებულია – ამავდროულად, მიუთითებდა თვითშეზღუდვაზე, ვიწრო თვალსაწიერზე, უუნარობაზე, შეგვეგრძნო მოვლენათა სირთულე და კომპლექსურობა.
როდესაც პოლიტიკოსები და პოლიტიკურად მოაზროვნე ადამიანები ლიტერატურით ზედმეტად ინტერესდებიან, ეს კარგი არ არის – ცუდის ნიშანია და თანაც, პირველ რიგში, ლიტერატურისთვის, რადგან სწორედ ამ დროსაა იგი ყველაზე დიდ საფრთხეში.
მაგრამ არც მაშინ არის საქმე კარგად, როცა ამ ადამიანებს ლიტერატურის ხსენებაც კი არ სურთ. ეს ერთნაირად ახასიათებთ როგორც ტრადიციულ, ბურჟუა პოლიტიკოსებს, ასევე ყველაზე იდეოლოგიურ რევოლუციონერებსაც.
ამ შემთხვევაში, ცუდი ნიშანი უკვე მათთვისაა: ისინი გვაჩვენებენ, რომ ეშინიათ ენის ისეთი ფორმების, რომლებიც კითხვის ქვეშ აყენებს თავად მათი ენის სიმყარესა და აბსოლუტურობას.
საბოლოოდ, ლიტერატურულ და პოლიტიკურ ავანგარდებს შორის შეხვედრა არასდროს შემდგარა. ლიტერატურულმა ავანგარდმა დაკარგა ის პოტენციური აუდიტორია, რომელსაც მოელოდა და მალე ფიფქივით დაიშალა: 50-იან წლებში დამარცხებული მწერლები კვლავ ძველ სავარძლებში მოკალათდნენ.
ლიტერატურაში ადგილები დიდხანს ცარიელი ვერ რჩება – მათ აუცილებლად იკავებენ. უარეს შემთხვევაში – ცუდი მწერლები, ხოლო უკეთეს შემთხვევაში – ტრადიციული ყაიდის ავტორები.
ბოლოდროინდელმა მოვლენებმა ნათლად აჩვენა, რომ ყველა ზედმეტად გამარტივებული პოლიტიკური კონცეფცია წარუმატებლობას განიცდის, მაშინ როდესაც სულ უფრო იზრდება ჩვენი შეგნება იმ სოციალური სისტემის სირთულისადმი, რომელშიც ცხოვრება გვიწევს, თუნდაც ამჟამად არავინ იცოდეს საბოლოო გამოსავალი.
თანამედროვე იტალიის მდგომარეობა, ერთი მხრივ, ინსტიტუციური სტრუქტურების დეგრადაციასა და კორუფციის გაღრმავებას გამოხატავს, ხოლო, მეორე მხრივ, საზოგადოებრივი სიმწიფის ზრდასა და თვითმმართველობის ეფექტური გზების ძიებაზე მიუთითებს.
რა როლი ენიჭება ლიტერატურას ასეთ ვითარებაში? უნდა აღვნიშნო, რომ ლიტერატურის სფეროშიც არანაკლები გაურკვევლობაა, ისევე როგორც პოლიტიკაში. იტალიური რომანი საკმაოდ ფართო აუდიტორიის ყურადღებას იპყრობს, განსაკუთრებით მაშინ, როცა ის მიმდინარე პოლიტიკას ან ისტორიას ეხება და როცა არსებულ პრობლემათა წყებაზე მარტივად საუბრობს, და არა იმ დიდაქტიკური მანერით, ოცდაათი წლის წინ რომ იყო გაბატონებული.
მეორე მხრივ, მასმედიის ზეწოლა აიძულებს მწერალს წეროს გაზეთებისთვის, მონაწილეობა მიიღოს ტელე-დისკუსიებში, გამოთქვას აზრი ნებისმიერ საკითხზე – მაშინაც კი, როცა ამის შესახებ არაფერი იცის. მწერალს ეძლევა შანსი ამოავსოს პოლიტიკური დისკუსიების შემდეგ დარჩენილი სიცარიელე. მაგრამ ეს ამოცანა მეტისმეტად მარტივია (განაზოგადო ნებისმიერი საკითხი, თან პასუხისმგებლობის გარეშე), მაშინ როდესაც, პირიქით, ეს უნდა იყოს ყველაზე რთული ამოცანა, რაც კი მწერალს შეიძლება დაეკისროს.
რაც მეტად იცლება პოლიტიკური ენა შინაარსისგან და უფრო აბსტრაქტული ხდება, მით უფრო ჩნდება მოთხოვნა ახალ, უფრო პირდაპირ და პირადულ ენაზე. იმავდროულად, საზოგადოება ითხოვს ენას, რომელიც პროვოკაციულიც იქნება. თანამედროვე იტალიაში პროვოკაცია მწერლის ერთ-ერთ მთავარ საზოგადოებრივ ფუნქციად იქცა. პაზოლინის სიცოცხლემ, სიკვდილმა და სიკვდილის შემდგომმა არსებობამ მწერალი, როგორც პროვოკატორი, პრაქტიკულად დააკანონა.
აქ არსებითი, საფუძვლიანი შეცდომა იკვეთება.
მწერლებისგან ის აღარ გვაკმაყოფილებს, რომ ისინი უბრალოდ შემოქმედნი არიან – ჩვენ მათგან ვითხოვთ გარანტიას, რომ გადარჩება ის, რასაც „ადამიანურს“ ვუწოდებთ იმ სამყაროში, სადაც ყოველივე დანარჩენი „არაადამიანურია“.
ჩვენ ვითხოვთ, რომ ადამიანური სიტყვა და მეტყველება გადარჩეს – ნუგეშად იმ ადამიანურობის დაკარგვისა, რომელიც სხვა ყველა სახის დისკურსსა და ურთიერთობაშია წაშლილი.
მაგრამ რას ვგულისხმობთ “ადამიანურში”?
როგორც წესი, ყველაფერს, რაც ემოციურია, მგრძნობიარე, გულწრფელი და უბრალო, ყოველგვარი სიმკაცრისა და თავშეკავებულობის გარეშე.
ძნელად მოიძებნება ადამიანი, ვისაც ნამდვილად სწამს ლიტერატურის მკაცრი სერიოზულობის, ისეთი სერიოზულობის, რომელიც აღემატება და ეწინააღმდეგება იმ ყალბ სიმკაცრეს, რომელიც დღეს საზოგადოებრივ ენასა და ნორმებში გვხვდება.
წელს ნობელის პრემია ეუჯენიო მონტალეს მიენიჭა, თუმცა ცოტამ თუ იცის, რომ მისი პოეზიის ძალა მის დაბალ, მოკრძალებულ ხმასა და ეჭვიან, მოზომილ ტონებშია, ყოველგვარი ხელოვნური აქცენტების გარეშე. ეს იყო ზუსტად ის მიზეზი, რითაც თავისი სათქმელი ბევრს გააგონა, მისი გავლენა უდიდესი იყო მკითხველთა სამ თაობაზე. ლიტერატურა ასე მიიკვლევს გზას წინ; მისი ,,ქმედითობა“ და ,,ძალაუფლება’’, თუკი ისინი საერთოდ არსებობენ, სწორედ ასეთია.
მაგრამ თანამედროვე საზოგადოება მოითხოვს, რომ მწერალმა ხმა აიმაღლოს, თუ სურს, რომ მის სიტყვას ყურადღება მიაქციონ; წამოაყენოს ისეთი იდეები, რომლებიც საზოგადოებაზე ზეგავლენას მოახდენენ; გააძლიეროს და გაამწვავოს ყველა თავისი ინსტინქტური რეაქცია.
თუმცა ყველაზე ამაღელვებელი და ფეთქებადი განცხადებებიც კი თითქოს მკითხველის ყურადღებას ვერ იპყრობს, ისინი უბრალოდ ქარს მიაქვს. ნებისმიერი კომენტარი ახირებული ბიჭის ქმედებაზე თავის კანტურს ჰგავს. ყველამ კარგად იცის, რომ სიტყვები მხოლოდ სიტყვებია და არ ქმნიან რეალურ წინააღმდეგობას გარშემომყოფ სამყაროსთან; არც მკითხველისთვის და არც მწერლისთვის არ წარმოადგენენ საფრთხეს. ბეჭდურ თუ სამაუწყებლო სიტყვათა ოკეანეში პოეტის ან მწერლის სიტყვები უბრალოდ იკარგება.
აი, ლიტერატურის ძალის პარადოქსი:
მხოლოდ მაშინ ავლენს თავის ნამდვილ ძალას, როცა დევნის ობიექტად იქცევა, როცა ავტორიტეტს ებრძვის და დაუმორჩილებლობას აცხადებს; არადა, თავისუფალ, ლმობიერ საზოგადოებაში მას ისე იყენებენ, თითქოს მხოლოდ ზოგადი სიტყვიერების უსასრულო მორევში დროდადრო მცირე, სასიამოვნო კონტრასტის შექმნისთვის არსებობდეს.
(თუმცა, გონებადაკარგულები უნდა ვიყოთ, რომ ამაზე დავიწყოთ წუწუნი! ნეტავ, დიქტატორებს ესმოდეთ, რომ დაწერილი სიტყვისგან თავის დაღწევის საუკეთესო გზა მისი არაფრად ჩაგდებაა!)
უპირველეს ყოვლისა, უნდა გვახსოვდეს:
სადაც მწერლებს დევნიან, ეს ნიშნავს არა მხოლოდ იმას, რომ ლიტერატურას ებრძვიან, არამედ იმასაც, რომ ფიქრისა და მსჯელობის მრავალ ფორმაზე (პირველ რიგში, პოლიტიკურ აზროვნებაზე) აკრძალვაა დაწესებული. იმ ქვეყნებში, სადაც აზრის გამოხატვა შეზღუდულია, პროზა, პოეზია და ლიტერატურული კრიტიკა იძენს უჩვეულო პოლიტიკურ წონას, რადგან ისინი იმ ადამიანთა ხმად იქცევიან, ვისაც ხმა წართმეული აქვს.
ჩვენ, ვინც ლიტერატურულ თავისუფლებაში ვცხოვრობთ, კარგად გვესმის, რომ ეს თავისუფლება ნიშნავს ისეთ საზოგადოებას, რომელიც მოძრაობაშია – სადაც ბევრი რამ იცვლება (შეიძლება უკეთესობისკენ, შეიძლება უარესობისკენ – ეს უკვე სხვა საკითხია).
ასეთ ვითარებაშიც მთავარი კითხვა იგივე რჩება: რა კავშირი არსებობს ლიტერატურის გზავნილსა და საზოგადოებას შორის? ან, კიდევ უფრო ზუსტად: რა კავშირია ლიტერატურულ გზავნილსა და იმ შესაძლო საზოგადოებას შორის, რომელსაც ამ გზავნილის მიღება შეუძლია?
მნიშვნელოვანი სწორედ ეს კავშირია და არა ის, რაც უშუალოდ პოლიტიკურ ძალაუფლებასთან გვაქვს. დღეს, ვერც დემოკრატიული მმართველობა და ვერც მემარჯვენე თუ მემარცხენე ავტორიტარული რეჟიმები ვეღარ ამტკიცებენ, რომ საზოგადოებაზე სრულ კონტროლს ფლობენ.
ლიტერატურა ერთ-ერთი უმთავრესი საშუალებაა, რომლითაც საზოგადოება საკუთარ თავზე ფიქრს სწავლობს – არა ერთადერთი, მაგრამ მნიშვნელოვანი, რადგან ის თავისი საწყისით დაკავშირებულია ცოდნის, ნიშნების, აზროვნებისა და კრიტიკის მრავალ ფორმასთან.
ერთი სიტყვით, ჩემი მოსაზრება ასეთია: არსებობს ორი მცდარი წარმოდგენა იმის შესახებ, თუ როგორ შეიძლება ლიტერატურის პოლიტიკურად გამოყენება.
პირველი მდგომარეობს იმაში, რომ ლიტერატურამ თითქოს უნდა გამოხატოს ჭეშმარიტება, რომელიც პოლიტიკამ უკვე აღმოაჩინა; ანუ, თითქოს პოლიტიკური ღირებულებების მთლიანობა პირველადი და გადამწყვეტია, ხოლო ლიტერატურა უბრალოდ მას უნდა მოერგოს.
ასეთი შეხედულება ლიტერატურას წარმოადგენს როგორც დეკორატიულ და მეორეხარისხოვან ელემენტს, პოლიტიკას კი – როგორც სტაბილურ და საკუთარ სიმართლეში დარწმუნებულ სისტემას. მსგავსი წარმოდგენა, ჩემი აზრით, დამანგრეველია.
ვფიქრობ, პოლიტიკის „საგანმანათლებლო“ როლის წარმოდგენა მხოლოდ მაშინ არის შესაძლებელი, როდესაც საქმე გვაქვს ცუდ ლიტერატურასა და ცუდ პოლიტიკასთან.
მეორე მცდარი წარმოდგენა კი ისაა, რომ ლიტერატურას განიხილავენ როგორც ადამიანური გრძნობების ერთობლიობას – ენაში გაჟღერებულ ჭეშმარიტებას, რომელსაც პოლიტიკა, წესისამებრ, უგულებელყოფს და რომელიც, შესაბამისად, დროდადრო უნდა შევახსენოთ საკუთარ თავს.
ეს ხედვა თითქოს მეტ სივრცეს უთმობს ლიტერატურას, თუმცა, რეალურად, მას აკისრებს მხოლოდ უკვე ცნობილი ჭეშმარიტებების დადასტურების ვალდებულებას – ან, საუკეთესო შემთხვევაში, მისი როლი შემოიფარგლება პროვოკაციით, რომელიც მხოლოდ მარტივ და გულუბრყვილო ფორმას იღებს და ეფუძნება სიახლისა და სპონტანურობის ახალგაზრდულ ხიბლს.
ამ შეხედულების უკან დგას რწმენა იმ გარკვეული, წინასწარ დადგენილი ღირებულებების არსებობის შესახებ, რომლებიც თითქოს ლიტერატურამ უნდა შეინარჩუნოს – უცვლელი, კლასიკური შეხედულება ლიტერატურაზე, როგორც ერთგვარ საცავზე, რომელშიც ჭეშმარიტებაა დაცული.
თუკი ლიტერატურა ამ როლს შეითვისებს, ეს ნიშნავს, რომ მხოლოდ ნუგეშისცემის, რაიმეს შენარჩუნებისა და რეგრესიის ფუნქციის მატარებელი გახდება – ფუნქციისა, რომელიც, ჩემი რწმენით, სარგებელზე მეტ ზიანს მოუტანს.
ნიშნავს თუ არა ეს, რომ ლიტერატურის ყოველგვარი პოლიტიკური გამოყენება მცდარია? – რა თქმა უნდა, არა. ორ მცდარ გზასთან ერთად, ორი სწორი მიდგომაც არსებობს.
ლიტერატურა პოლიტიკისთვის აუცილებელი ხდება მაშინ, როცა ის ხმას აძლევს მათ, ვისაც ხმა წართმეული აქვს; როცა იგი სახელს არქმევს იმას, რაც ჯერ კიდევ უსახელოა – განსაკუთრებით იმ განცდებსა და მდგომარეობებს, რომლებსაც პოლიტიკური ენა უგულებელყოფს და გამორიცხავს.
ეს ეხება როგორც გარესამყაროს, ისე შინაგანი ცხოვრებისა და განცდების სხვადასხვა სფეროს – ინდივიდუალურ თუ კოლექტიურ დონეზე – იმ იმპულსებს, რომლებიც ჩახშულია ადამიანის ფსიქიკაში ან საზოგადოებრივ სისტემებში.
ლიტერატურას შეუძლია მოისმინოს ის, რაც პოლიტიკისთვის გაუგონარია; შეუძლია დაინახოს ის, რაც პოლიტიკური ხედვის მიღმა რჩება.
მწერალი, თავისი განმარტოებული შრომის გამო, ხშირად ხვდება ისეთ სივრცეებში – შინაგანშიც და გარეგანშიც – სადაც მანამდე არავის შეუღწევია. სწორედ იქ შეუძლია გააკეთოს აღმოჩენები, რომლებიც, ადრე თუ გვიან, საზოგადოებრივი თვითშეგნებისათვის გარდამტეხ მნიშვნელობას შეიძენს.
ლიტერატურის ამგვარი გამოყენება, საბოლოოდ, მაინც შემთხვევითი, არაცნობიერი და არაპირდაპირია. მწერალი ინტუიციურად მიდის საკუთარ გზაზე, ხოლო ის, რასაც აღმოაჩენს – და რაც, შესაძლოა, საზოგადოებრივ თუ პოლიტიკურ სივრცეში მნიშვნელოვანი გახდეს – ხშირად მხოლოდ შემთხვევით, სოციალური ან ფსიქოლოგიური გარემოებების ზეგავლენით იძენს ასეთ მნიშვნელობას.
სწორედ ამიტომ, პასუხისმგებლობა ეკისრება არა მწერალს, არამედ იმ ადამიანს, ვინც პოლიტიკურ და სოციალურ პროცესებს აკვირდება, მას არ შეუძლია ყველაფერი შემთხვევითობაზე ააგოს. მის ამოცანას წარმოადგენს ლიტერატურას მიზანმიმართულად, საკუთარი ანალიტიკური მეთოდით მიუდგეს, რათა არაფერი დარჩეს შეუმჩნეველი.
მიუხედავად იმისა, რომ ასეთი ზემოქმედება შეიძლება ნაკლებად პირდაპირი იყოს, ვფიქრობ, ლიტერატურას კიდევ ერთი, უფრო მიზანმიმართული გავლენის მოხდენაც შეუძლია – ისეთის, რომელიც გამომდინარეობს თვითონ ავტორის შეგნებული დამოკიდებულებიდან.
ეს გავლენა ვლინდება ლიტერატურის იმ უნარში, რომლითაც შეძლებს ჩამოაყალიბოს ენობრივი ფორმების, ხედვის, წარმოსახვის, ინტელექტუალურ მუშაობასა და ფაქტებს შორის კავშირების დამკვიდრებული წესრიგი – და, საბოლოოდ, შექმნას (და “შექმნაში” ვგულისხმობ სწორედ შერჩევასა და სტრუქტურირებას) ღირებულებების ისეთი მოდელი, რომელიც ერთდროულად ესთეტიკურიც არის და ეთიკურიც, რაც, თავის მხრივ, საფუძველს უყრის ყოველგვარ სამოქმედო გეგმას, განსაკუთრებით კი პოლიტიკურ მოქმედებას.
ამრიგად, მიუხედავად იმისა, რომ, ვფიქრობ, ლიტერატურა პირდაპირ არ უნდა ემსახურებოდეს პოლიტიკის საგანმანათლებლო მიზნებს, მაინც მჯერა განათლების იმ ფორმისა, რომელიც სწორედ ლიტერატურის საშუალებით იქმნება – განათლებისა, რომელიც შედეგს მხოლოდ მაშინ იძლევა, როდესაც რთულია, არაპირდაპირია და ეფუძნება ლიტერატურულ სიმკაცრეს, როგორც გონებრივი და ესთეტიკური დახვეწის გზას.
ლიტერატურის მიერ მიღწეული ნებისმიერი შედეგი, თუკი ის საკმარისად დასაბუთებული და გონივრულია, შეიძლება მტკიცე საფუძვლად იქცეს ნებისმიერი პრაქტიკული საქმიანობისთვის და ასევე იმ ადამიანებისთვის, რომლებიც მიზნად ისახავენ ისეთი გონებრივი წესრიგის შექმნას, რომელიც საკმარისად მყარი და კომპლექსურია, რათა საკუთარ თავში მთელი სამყაროს ქაოსი დაიტიოს; ასევე იმათთვის, ვინც ცდილობს ჩამოაყალიბოს ისეთი მეთოდი, რომელიც იმდენად ფაქიზი და მოქნილია, რომ რეალურად მეთოდის სრულ უქონლობად აღიქმება.
ლიტერატურის გამოყენების მართებულ გზებზე უკვე ვისაუბრე, მაგრამ ახლა შემიძლია გამოვყო მესამეც – თუ როგორ უყურებს ლიტერატურა საკუთარ თავს.
თუკი ოდესღაც ლიტერატურას განიხილავდნენ როგორც სამყაროს სარკეს ან გრძნობების უშუალო გამოხატვას, დღეს შეუძლებელია არ დავინახოთ, რომ წიგნები შედგება სიტყვებისგან, ნიშნებისგან, ტექსტური კონსტრუქციის ხერხებისგან.
ჩვენ არ შეგვიძლია დავივიწყოთ, რომ წიგნები ხშირად გადმოსცემენ იმას, რაც თავად ავტორსაც კი არ აქვს ბოლომდე გათავისებული; რომ ისინი ხშირად იმისგან განსხვავებულ რამეს ამბობენ, რისი თქმაც სურდათ; და რომ ნებისმიერ ტექსტში არსებობს ნაწილი, რომელიც ეკუთვნის ავტორს, და ნაწილი – რომელიც კოლექტიური და ანონიმურია.
ამგვარი ცნობიერება მხოლოდ ლიტერატურას არ ეხება, ის პოლიტიკასაც შეიძლება წაადგეს, განსაკუთრებით მაშინ, როცა ამ უკანასკნელს სურს გააცნობიეროს, თუ რამდენად არის აგებული ვერბალურ კონსტრუქციებზე, მითოლოგემებზე, ლიტერატურულ ტოპოსებზე.
პოლიტიკა – ისევე როგორც ლიტერატურა, უპირველესად, საკუთარ ბუნებას უნდა ჩასწვდეს, საკუთარ თავში ეჭვის შეტანის უნარი უნდა შეინარჩუნოს.
დასასრულს, მსურს აღვნიშნო: თუ თანამედროვე სამყაროში შეუძლებელია ვინმემ თავი უდანაშაულოდ იგრძნოს – თუ ჩვენს ყოველ სიტყვასა და ქმედებაში შეიძლება დავინახოთ გარკვეული ფარული მოტივები, იქნება ეს თეთრკანიანის, მამაკაცის, გარკვეული შემოსავლის მქონე ადამიანის, კონკრეტული ეკონომიკური სისტემის წარმომადგენლის ან ფსიქიკური აშლილობის მატარებლის პოზიცია – ეს მდგომარეობა არ უნდა გვიბიძგებდეს არც საყოველთაო დანაშაულის განცდისკენ და არც საყოველთაო ბრალდების ტენდენციისკენ.
როდესაც ჩვენს დაავადებას ან ფარულ მოტივებს თვალს გავუსწორებთ, ეს ნიშნავს, რომ მათ გადალახვასა და გამოსწორებას ვიწყებთ.
მთავარი ის არის, როგორ ვიღებთ ამ მოტივებს და როგორ გავდივართ იმ კრიზისს, რომელიც მათ გაცნობიერებას მოჰყვება. სწორედ ეს გვაძლევს ერთადერთ შესაძლებლობას, გავხდეთ განსხვავებულები იმისგან, ვინც დღეს ვართ – ანუ დავიწყოთ არსებობის ახალი ფორმის ძიება.
[1] იტალო კალვინომ აღნიშნული მოხსენება ინგლისურად წაიკითხა ევროპისმცოდნეობის პროგრამის მიერ ჩატარებულ ევროპული პოლიტიკის საკითხებთან დაკავშირებულ სიმპოზიუმზე ამჰერსტის კოლეჯში, 1976 წლის 25 თებერვალს.
© არილი