მასალა მოამზადა ხათუნა ცხადაძემ
“ფეხბურთი ცხოვრების მეტაფორაა”, თქვა სარტრმა. “ცხოვრებაა ფეხბურთის მეტაფორა”, გაუსწორა იტალიელმა ფილოსოფოსმა, სერჯო ჯივონემ.
ეუჯენიო მონტალე ოცნებობდა სტადიონზე კარების გარეშე: “წარმოვიდგენ, როდის დადგება დრო, როცა გოლს აღარავინ გაიტანს”.
ტომას სტერნზ ელიოტმა ფეხბურთს “თანამედროვე კულტურის არსებითი ელემენტი” უწოდა.
უდიდესი ბრაზილიელი პოეტი, კარლოს დრუმონდ დე ანდრადე გარინჩაზე წერდა, მთელი ერის დარდისა და ნაღველის გაქარვებას ახერხებდაო. საშინელება ისაა, რომ დარდით კვლავაც სავსე ვართ, გარინჩა კი აღარ გვყავსო. “ახალი გარინჩა გვჭირდება, რომ ჩვენი ოცნებები ასაზრდოოს”.
ფეხბურთზე მსოფლიოს უდიდესი მწერლები, მოაზროვნეები, მეცნიერები წერდნენ. იტალიელებიდან – ჯაკომო ლეოპარდი, უმბერტო საბა, ეუჯენიო მონტალე, იტალო კალვინო და სხვა მრავალი.
* * *
პიერ პაოლო პაზოლინი ქართველებისთვის კინორეჟისორია. თითქმის გამორიცხულია, კითხვაზე, “ვინაა პაზოლინი?” სხვა პასუხი მიიღოთ. ასეა, იტალიის გარეთ პაზოლინი, უპირველეს ყოვლისა, სწორედ კინოსთან ასოცირდება. ჟანრთან, რომელსაც პაზოლინიმ ცხოვრების ბოლო 12-13 წელი მიუძღვნა. იტალიაში სხვაგვარადაა. პაზოლინი პოეტია, შემდეგ – მწერალი და ინტელექტუალი. მხოლოდ შემდეგ – კინორეჟისორი. 7 წლის ასაკიდან სიცოცხლის ბოლომდე წერდა ლექსებს. 20 წლისამ საკუთარი ხარჯით დაბეჭდა პირველი პოეტური კრებული, რომელსაც უდიდესი ლიტერატორი, ჯანფრანკო კონტინი, აღფთოვანებული რეცენზიით გამოეხმაურა. ათიოდე წლის შემდეგ კი პაზოლინის პოეტურ კრებულს “გრამშის ფერფლი” იტალო კალვინომ თანამედროვე იტალიური პოეზიის უდიდესი და ზოგადად იტალიური ლიტერატურის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი მოვლენა უწოდა. “უდიდესი პოეტი დავკარგეთ”, სასოწარკვეთილი ყვირის ალბერტო მორავია პაზოლინის დაკრძალვაზე გადაღებულ კადრებში. “უდიდესი პოეტი” – ასე უწოდებდნენ პაზოლინის არა მხოლოდ ლიტერატორები, არამედ კინოს დიდოსტატებიც. “დიდი პოეტი” – ასე გააცნო 13 წლის ბერნარდო ბერტოლუჩის მამამ, არაჩვეულებრივმა იტალიელმა პოეტმა, ატილიო ბერტოლუჩიმ, ახალგაზრდა პაზოლინი. “პოეტი” – ასე იხსენებს პაზოლინის ტოტოც.
პოეზია, პროზა, ესეისტიკა, ლიტერატურული კრიტიკა, ლინგვისტიკა, ჟურნალისტიკა, პოლიტიკური ნარკვევი, დრამატურგია, კინო: არ დაჩენილა თვითგამოხატვის ფორმა და საშუალება, პაზოლინის რომ არ გამოეყენებინა. ის სამართლიანად ითვლება მეოცე საუკუნის იტალიის ყველაზე მასშტაბურ ინტელექტუალურ ფიგურად. პაზოლინი ნებისმიერ თემაზე განსაკუთრებულად, ყველასაგან გამორჩეულად წერდა და არც ფეხბურთია გამონაკლისი. იტალიელ ლიტერატორთაგან არავის დაუტოვებია ქაღალდზე ისეთი შთამბეჭდავი ნააზრევი ფეხბურთზე, როგორიც პაზოლინიმ დაგვიტოვა. თუმცა, ალბათ, იტალიელ ინტელექტუალთაგან მასავით არავის ყვარებია ფეხბურთი.
ბავშვობიდან ოცნებობდა ფეხბურთელობაზე. “…ფეხბურთელი არ გამოვიდა, მაგრამ ფეხბურთს მუდამ განსაკუთრებული ადგილი ეჭირა მის წარმოსახვაში, წიგნებში, სამყაროს, რეალობის მისეულ აღქმაში. ბურთი განასახიერებდა მისთვის იმას, რასაც ელტვოდა და ვერ მოიპოვა, რაც ვერ განახორციელა. თითქოს მასში ეძებდა თვითგამოხატვის საშუალებასაც, ადამიანის ისეთ ტიპსაც, რომელიც უყვარდა…” – წერს სპორტული ჟურნალისტი ვალერიო პიჩონი წიგნში “როცა თამაშობდა პაზოლინი”.
ბავშვობიდან თამაშობდა ფეხბურთს, ფრიულიშიც და ბოლონიაშიც. თამაშობდა სკოლის, შემდეგ კი – უნივერსიტეტის გუნდში. ფრანკო ჩიტი, პაზოლინის უახლოესი მეგობარი და მისი თითქმის ყველა ფილმის გმირი, იგონებს: “…ბოლონიას” გულშემატკივრობდა და თავადაც გიჟდებოდა თამაშზე. იქამდე არ ეშვებოდა ბურთს, სანამ სიქა არ გასძვრებოდა. ენაგადმოგდებული გამოდიოდა მინდვრიდან. რომის გარეუბნებში ვთამაშობდით ხოლმე. გოლი იშვიათად გაჰქონდა. ძალიან უნდოდა, მაგრამ იშვიათად გამოსდიოდა. პაოლო და გოლი ისე იყვნენ ერთმანეთთან, როგორც მე და სალიტერატურო იტალიური ენა”.
მოგვიანებით პაზოლინი იტალიის მომღერლების და მსახიობების ნაკრების ფეხბურთელი გახდა. ისევ ფრანკო ჩიტი წერს: “ისეთი ბედნიერი იყო ამ გუნდში მოხვედრით, რომ ასე ვენეციის ფესტივალზე გამარჯვებაც არ გაახარებდა. პაზოლინი. მარცხენა ფრთა. მაისური №11. ცას სწვდებოდა სიხარულით, ვერ იჯერებდა, რომ ნაკრებში მოხვდა. პატარა ბიჭივით დარბოდა მოედანზე, ყვიროდა, პასი მომეცითო, კარში დარტყმა უნდოდა, მაგრამ გოლი ვერ გაჰქონდა. ვეუბნებოდი, პაოლო, არ იდარდო, ჩემ გატანილ გოლებსაც შენ გითვლი-მეთქი…. ერთხელ ასკოლი პიჩენოში ვთამაშობდით. თავდაუზოგავად დარბოდა, გოლის გატანის სიხარული უნდოდა განეცადა. დაარტყა კიდეც კარში, მაგრამ ქარიანი დღე იყო და ბურთმა მიმართულება იცვალა. მერე მე გავიტანე, “აჰა, რა გინდა, მაინც მოახერხე-მეთქი!” ნათქვამი მქონდა, რომ ჩემი გოლი მას ჩაეთვლებოდა. ის კი დაპირებული იყო, თუ გოლს გავიტან, ყველას ვახშმად გეპატიჟებითო. მოკლედ, სხვა გზა არ ჰქონდა, მთელი გუნდი ვახშამზე დაპატიჟა.
…თამაშის დროს პატარა ბიჭივით იცინოდა, ერთობოდა. მოვრჩებოდით თუ არა, აღტაცება უცებ გაუვლიდა, დასერიოზულდებოდა, თავის სამალავში შეიკეტებოდა, დუმილს უბრუნდებოდა. მხოლოდ მაშინ ცხარობდა, თუ თამაშის განხილვისას ვინმეს მოსაზრებას არ ეთანხმებოდა. გახვითქულები შევდიოდით საშხაპეებში და პაოლო ისევ მარტო რჩებოდა, ფიქრებში ჩაფლული, რომლებზეც არასოდეს არავის უყვებოდა.
…ერთადერთხელ ვნახე გაცოფებული. “ოლიმპიკოზე” “ბოლონიამ” 4-1 წააგო “რომასთან”… ფეხბურთის ციებ-ცხელება პაოლოს სულ პატარაობაში შეეყარა და სიცოცხლის ბოლომდე ვერ დაიკმაყოფილა ეს ვნება.
…უცხოეთიდან გვირეკავდა, რომ გაეგო, როდის ვნიშნავდით შემდეგ თამაშს. თუ ზუსტ პასუხს ვერ ვაძლევდი, არ მეშვებოდა, ფულზე არ იდარდო, შენ მოედანი იშოვე და ხომ იცი, ქირას მე გადავიხდიო!”
* * *
“…აგნოსტიკოსი ვარ, მაგრამ სამყაროს ჩემეული აღქმა არსებითად რელიგიურია, – ამბობდა პაზოლინი. – რელიგიურში იმას ვგულისხმობ, რომ ყველაფერში, რაც ჩემ გარშემო არსებობს ან ხდება, საგანია თუ მოვლენა, სასწაულს ვხედავ…”
“ფეხბურთი ჩვენი დროის უკანასკნელი საკრალური სანახაობაა. რიტუალია. მაშინ, როცა ყველა საკრალური სანახაობა, წირვაც კი, დეკადანსის გზას ადგას, მხოლოდ ფეხბურთი რჩება. ფეხბურთი არის სანახაობა, რომელმაც თეატრი ჩაანაცვლა. ფეხბურთი თანამედროვეობის ერთადერთი ცოცხალი რიტუალია”.
სიცოცხლეში პაზოლინი იშვიათად ჩნდებოდა საჯაროდ. მაშინდელი იტალიური კანონმდებლობა კრძალავდა იმ ადამიანების გამოჩენას ტელე- რადიო სივრცეში, ვისზეც სისხლის სამართლის საქმე იყო აღძრული. პაზოლინის კი მუდამივად სასამართლოში უჩიოდნენ – პირველი რომანის გამოსვლიდან სიცოცხლის ბოლომდე. მაშინ, როცა მის ფილმებს ბერლინისა და კანის ფესტივალებზე აჯილდოებდნენ, სამშობლოში პაზოლინის უხამსობისთვის უჩიოდნენ, მის ფილმებს კი კრძალავდნენ. საბედნიეროდ, იყვნენ ადამიანები, რომლებიც ცდილობდნენ, ჩაეწერათ პაზოლინი და მათი წყალობით საკმაოდ მდიდარი დოკუმენტური ვიდეომასალაა შემორჩენილი. შესანიშნავია ენცო ბიაჯის ჩაწერილი ინტერვიუ, რომელიც, ცხადია, მწერლის სიცოცხლეში ეთერში არ გასულა: პაზოლინიზე მაშინაც მორიგი საქმე იყო აღძრული.
“….ყველაზე მეტად მიყვარს ადამიანები, რომლებსაც ოთხი კლასიც არ აქვთ დამთავრებული: უბრალოზე უბრალო ადამიანები. ამას ყოველგვარი რიტორიკის გარეშე ვამბობ. ბურჟუაზიულ კულტურას გარდაუვალად თან სდევს ადამიანის გაფუჭება. ხოლო ადამიანი, რომელსაც არაფერი უსწავლია, რომელმაც წერა-კითხვაც არ იცის, გაუსვრელია და ისეთი მოხდენილობა, ისეთი ხიბლი აქვს, რომელიც კულტურის შეძენასთან ერთად ქრება, იკარგება. ეს ხიბლი და სისადავე მხოლოდ ძალიან მაღალ კულტურასთან ერთად ბრუნდება ადამიანში. საშუალო კულტურა კი ყოველთვის გასვრილია, ყოველთვის კორუმპირებული”. პაზოლინისთვის ამ უბრალოების, ამ სისუფთავის ნაწილია ფეხბურთიც. იმ ნამდვილობის, სიმარტივის, ავთენტურობის ნაწილი, რომელსაც მთელი ცხოვრება ეტრფოდა და დაეძებდა ყველაფერში.
“…ამიტომ შეძლო ფეხბურთმა თეატრის ჩანაცვლება: ის, რაც კინომაც კი ვერ მოახერხა. თეატრი უშუალო, პირდაპირი ურთიერთობაა მაყურებელსა და მსახიობებს შორის: ორივე ცოცხალია, ნამდვილი, ხორციელი. კინოში მაყურებელი ცოცხალია, მაგრამ მეორე მხარეს მხოლოდ ეკრანია, ფიქცია, ჩრდილები. ფეხბურთი კი თეატრივითაა: ხორციელი, უშუალო კავშირი სპორტსმენებსა და მაყურებელს შორის. ამიტომაა ფეხბურთი ჩვენი დროის ერთადეთი რიტუალი, რომელსაც გადარჩენა უწერია”.
1963 წელს პაზოლინი იტალიაში მოგზაურობს: ადგილები უნდა შეარჩიოს “მათეს სახარების” გადაღებებისთვის. დიდი ხანი იყო, არ ასვენებდა აზრი, გადაეღო დოკუმენტური ფილმი, სადაც იტალიელებს სიყვარულზე, სექსზე დაუსვამდა კითხვებს. უნდოდა, მოესმინა, რას ფიქრობენ იტალიელები სხეულზე, საკუთარ სექსუალობაზე, სიყვარულზე, როგორ აღიქვამენ ქალისა და კაცის სექსუალობას. ასე შეიქმნა მისი დოკუმენტური ფილმი “საუბრები სიყვარულზე”. პაზოლინის აქაც უბრალო ადამიანები აინტერესებდა ყველაზე მეტად. ბუნებრივია, რომ ფეხბურთელებს ვერ გამოტოვებდა. ფილმში არის ორწუთიანი მონაკვეთი, სადაც პაზოლინი თავისი გუნდის, “ბოლონიას” ცნობილ ფეხბურთელებს ესაუბრება:
” – პავინატო, სექსუალურ ცხოვრებაზე ფიქრისას სიამოვნების გრძნობა გეუფლებათ თუ შფოთვის, ფორიაქის?
– სიამოვნების.
– დარწმუნებული ხართ?
– სრულიად.
– ანუ, სრულიად თავისუფლად გრძნობთ თავს?
– დიახ.
– თუ არ ვცდები, ვენეციელი ხართ.
– დიახ, ვიჩენცადან ვარ.
– ვენეციის რეგიონი ღრმად კათოლიკურია. როგორ ფიქრობთ, კათოლიკური აღზრდა არ ახდენს თქვენზე ზეგავლენას? იმაზე, თუ როგორ აღიქვამთ სექსუალობას?
– არა მგონია.
– თქვენ, ბულგარელი?
– ჩვენ ყველა ასე გავიზარდეთ, წირვაზე დავდიოდით, კატეხიზმოს ვსწავლობდით… ალბათ სიღრმეში ყველა ვიხშობთ რაღაცას.
– პასკუტის ვკითხავ, თავდამსხმელს. თქვენც ისევე თავისუფლად მიგაჩნიათ თავი სასიყვარულო ამბებში, როგორც პავინატოს?
– დიახ, რა თქმა უნდა.
– იმას არ ვგულისხმობ, რომ შეგიძლიათ, იმასთან გქონდეთ სექსი, ვისთანაც მოგინდებათ. მაინტერესებს, გონებით რამდენად თავისუფალი ხართ, განიკითხავთ თუ არა სხვებს.
– აბსოლუტურად თავისუფლად მიმაჩნია თავი.
– არავითარი შეზღუდვა, დაბრკოლება არ გაგაჩნიათ?
– არანაირი.
– თქვენ, ნეგრი?
– არაფერი.
– არაფერი? რას გულისხმობთ?
– ვერაფერს გეტყვით. არც კი ვფიქრობ ამაზე.
– არც კი ფიქრობთ?..
– თქვენ, ფურლანი, როგორ ფიქრობთ, ეს თავშეკავება, რომელსაც სპორტსმენებისგან მოითხოვენ, მხოლოდ ფიზიოლოგიური მოსაზრებებითაა ნაკარნახევი თუ მორალურითაც?
– არ ვიცი, მგონი, ფიზიოლოგიურით.
– არ გგონიათ, რომ რომ ამ რეპრესიის მიზანი ისაა, რომ უფრო აგრესიულები იყოთ მინდორზე?…”
დაბნეული, ალეწილი ფეხბურთელი ბიჭები მზერას არიდებენ პაზოლინის, უხერხულად იღიმებიან, ცმუკავენ. გაოცებულებს აშკარად არ ესმით, რა უნდა მათგან ამ ადამიანს, მიკროფონით რომ დასდგომია თავზე ვარჯიშის შემდეგ. ზოგი თითქოს გაღიზიანებულიც ჩანს, მაგრამ კამერის რიდი აქვს…
“…ლიტერატურისა და ეროსის შემდეგ ფეხბურთი ყველაზე დიდ სიამოვნებას მანიჭებს”, ამბობდა პაზოლინი. ამიტომაა, რომ სექსუალობაზე, სხეულზე, სიყვარულზე – ყველაზე ბუნებრივ რამეზე სურდა იმ ადამიანების შეხედულებების მოსმენა, ვინც, მისი აზრით, იტალიური საზოგადოების ნამდვილ, გაუფუჭებელ, კონფორმიზმის დაღდაუსმელ ნაწილს შეადგენდა. მაშინდელი ფეხბურთელები კი უბრალო ბიჭები იყვნენ, რომლებსაც ისევე უყვარდათ ფეხბურთი, როგორც პაზოლინის. ალბერტო მორავია ამბობს ერთ ინტერვიუში, პაოლოს ადამიანები, ხალხი უყვარდა, სანამ ეს ხალხი მასად იქცეოდაო. ფეხბურთიც ასეთი უყვარდა: ნამდვილი. ფეხბურთის და ზოგადად, სპორტის, პოლიტიკურ ინსტრუმენტად ქცევის სასტიკი წინააღმდეგი იყო. როცა იტალიური კრივის ლეგენდა, ნინო ბენვენუტი შავკანიან ამერიკელ სპორტსმენს, ემილ გრიფიტს ერკინებოდა, პაზოლინიმ ღიად განაცხადა, რომ გრიფიტს გულშემატკივრობდა, რის გამოც სასტიკად გააკრიტიკეს. პაზოლინი გიჟდებოდა კრივზე, მაგრამ ბენვენუტის პოლიტიზებული ფიგურა, მემარჯვენე, ფაშისტური ძალების “სახე”, პაზოლინისთვის სრულიად მიუღებელი იყო. სხვაგვარად შეუძლებელიც იქნებოდა. “ერთხელ, სკოლაში, ჩვენი მასწავლებელი არ იყო და შემცვლელი შემოვიდა კლასში. ახალგაზრდა ბიჭი იყო, ჩანდა, არ იცოდა, რა ეკეთებინა გაკვეთილზე, ადგა და რემბოს ლექსი წაგვიკითხა. იმ დღიდან მძულს ფაშიზმი”.
ფაშიზმის მედროშეს რომ ვერ უგულშემატკივრებდა, ეს – თავისთავად, მაგრამ პაზოლინის სპორტის ყველანაირი პოლიტიზება გულს ურევდა, იმის მიუხედავად, მემარცხენე ძალები ეცდებოდნენ ამას თუ მემარჯვენე.
“სტუკას” (ფაშისტური გერმანიის ავიაგამანადგურებელი მეორე მსოფლიო ომის დროს) ვეძახდით, ისე თავდაუზოგავად დასდევდა ბურთს, – იგონებს ნინეტო დავოლი. – ფიზიკურად ყველაზე კარგ ფორმაში იყო, იდეალური სხეული ჰქონდა, ძლიერი, დაკუნთული, გრამი არ ჰქონდა ზედმეტი. პატარა ბიჭივით იყო ბურთთან. ფეხბურთის შემდეგ ყველაზე მეტად კრივი უყვარდა, თუმცა რინგზე იშვიათად დადიოდა…”
“კაპრარას მინდვრებზე ფეხბურთის თამაშში გატარებული საღამოები ჩემი ყველაზე ტკბილი მოგონებაა. ახლაც ბურთი მეჩხირება ყელში, ამას რომ ვიგონებ. ეს იყო ჩემი ცხოვრების საუკეთესო წლები. მაშინ მარჯვენა ფრთაზე ვთამაშობდი, მეგობრებმა “სტუკა” შემარქვეს. “ბოლონიას” საუკეთესო გუნდი ჰყავდა იმ წლებში… არასოდეს არაფერი მინახავს უფრო ლამაზი, ვიდრე ბავიატისა და სანსონეს გათამაშება მინდორზე…”
* * *
“არც როლან ბარტი ვარ და არც გრეიმასი, მაგრამ მგონია, რომ მოყვარულის კვალობაზე საკმაოდ დამაჯერებელ ესეს დავწერდი “ფეხბურთს ენის” შესახებ” – ამბობს პაზოლინი.
“…ფეხბურთი ნიშანთა სისტემა, იგივე ენაა. მას ყველა ის ძირითადი ნიშანი აქვს, რაც, ჩვენი გაგებით, სრულყოფილ ენას უნდა ახასიათებდეს, მეტყველების ენა იქნება თუ წერის.
ფეხბურთის ენის “სიტყვები” ზუსტად ისევე იბადება და ყალიბდება, როგორც სასაუბრო ან წერილობითი ენის სიტყვები. როგორ იქმნება სიტყვა ენაში? სიტყვა ეგრეთწოდებული “ორმაგი არტიკულაციის”, ანუ ფონემათა უსასრულო კომბინაციების შედეგია. იტალიურში ამ ფონემებს ანბანის 21 ასო-ნიშანი წარმოადგენს. ანუ ფონემა მეტყველებისა თუ წერის ენის “მინიმალური ერთეულია”. მოდით, ვიხალისოთ და ფეხბურთის ენის მინიმალური ერთეული განვმარტოთ, რატომაც არა? “ბურთზე დასარტყმელად მოქნეული ფეხი” – აი ფეხბურთის ენის მინიმალური ერთეული. გნებავთ, “ფეხემა” ვუწოდოთ? (ვინ გვიშლის გართობას?) ამ “ფეხემების” უსასრულო შესაძლო კომბინაციები ფეხბურთის ენის “სიტყვებს” ქმნიან, ამ სიტყვათა ერთობლიობა კი აყალიბებს დისკურსს, რომელიც ჩვეულებრივი, სინტაქსური წესებით იმართება.
“ფეხემა” ოცდაორია (ანუ, თითქმის ემთხვევა იტალიურ ენაში ფონემათა რაოდენობას). ფეხბურთის “სიტყვების” რაოდენობა კი პოტენციურად უსასრულოა, რადგან უსასრულოა შესაძლო კომბინაციათა რაოდენობა (გადაცემები, ჩაწოდებები). სინტაქსი კი მატჩში – ნამდვილ, ჭეშმარიტ დრამატულ დისკურსში – გამოიხატება. ამ ენის “მშიფრავები” მოთამაშეები არიან, ჩვენ კი, ტრიბუნებზე, “გამშიფვრელები” ვართ. მაშასადამე, რაღაც საერთო კოდი გაგვაჩნია. ის, ვინც ფეხბურთის კოდი არ იცის, ვერც მისი სიტყვების “მნიშვნელობას” (გადაცემებს) გაიგებს და ვერც დისკურსის (გადაცემათა ერთობლიობის) შინაარსს.
…ვფიქრობ, რომ შესანიშნავი ესე დაიწერებოდა ფეხბურთზე პროპის თეორიის გამოყენებითაც, რადგან როგორც ყველა ენას, ფეხბურთსაც აქვს თავისი წმინდად “ინსტრუმენტული”, მკაცრი კოდის თანახმად მართული მომენტიც და “ექსპრესიული” მომენტიც.
ყველა ენაში უამრავი ქვეენა არსებობს და თითოეულს საკუთარი ქვეკოდი მართავს. იგივე შეგვიძლია ვთქვათ ფეხბურთის ენაზეც: იმ მომენტიდან, როცა ფეხბურთის ენა აღარაა მხოლოდ ინსტრუმენტული და ექსპრესიულად იქცევა, მასშიც უამრავი ქვეკოდი ჩნდება.
არსებობს პროზაული და პოეტური ფეხბურთის ენა. ვეცდები, უფრო მკაფიოდ გამოვხატო აზრი. მაგალითებს მოვიყვან:
ბულგარელი პროზაში თამაშობს. ის “რეალისტი პროზაიკოსია”. რივა პოეტური ფეხბურთის ოსტატია, “რეალისტი პოეტი”. კორსოს თამაშიც პოეტურია, მაგრამ რივასგან განსხვავებით ის “რეალისტი” კი არაა, რაღაცნაირი, ანცი პოეტია, ექსტრავაგანტური.
რივერას თამაში პროზაა, მაგრამ პოეტური, ხატოვანი პროზა. მაცოლაც ასეთია, პროზაული და ხატოვანი, მაგრამ რივერაზე ბევრად უფრო პოეტური: განდახან არღვევს პროზის საზღვრებს და მოულოდნელად სრულიად გამაოგნებელი, თავბრუდამხვევი პოეზიის რამდენიმე სტროფს გვჩუქნის.
მინდა, ხაზი გავუსვა ერთ გარემოებას: “პოეზიასა” და “პროზაზე” ლაპარაკისას არ ვგულისხმობ, რომ ერთი უფრო ღირებულია, ვიდრე მეორე. წმინდად ტექნიკურ განსხვავებაზე ვამახვილებ ყურადღებას”.
აქ პაზოლინის მოსაზრება გვაგონდება პოეზიაზე: “პოეზია რითმას არ ნიშნავს. ძველი რომაელებისთვის რითმა უცხო იყო, დღეს კი ცნებას – “პოეზია” ავტომატურად ვუკავშირებთ რითმას, ლექსი რითმის გარეშე ვეღარც წარმოგვიდგენია. ჩემთვის პოეზია რითმაში არაა”.
და ისევ, ფეხბურთის პოეტიკაზე:
“იტალიური ლიტერატურა, განსაკუთრებით კი თანამედროვე, ხატოვანი ავტორების, “ელზევირების” ლიტერატურაა. ელეგანტური, უკიდურესად ესთეტი მწერლების ლიტერატურა, რომლის არსიც ხშირად კონსერვატორული და ოდნავ პროვინციულია… ანუ ქრისტიან-დემოკრატიული. რომელიმე კონკრეტულ ქვეყანაში არსებულ ყველა სასაუბრო ენას, ყველაზე მდაბიური ჟარგონის ჩათვლით, საერთო ნიადაგი აქვს: იმ კონკრეტული ქვეყნის კულტურა, მისი ისტორიული რეალობა. სწორედ კულტურული და ისტორიული ნიადაგის გამოა, რომ ზოგიერთი ერი არსებითად პროზაულ ფეხბურთს თამაშობს: ეს შეიძლება რეალისტური ან ესთეტიზებული პროზა (ეს უკანასკნელი იტალიური ფეხბურთია) იყოს. მაგრამ არიან ერები, რომელთა ფეხბურთი აბსოლუტურად პოეტურია.
ფეხბურთში არის იდეალურად პოეტური მომენტები. ასეთია გოლი: ყველაზე პოეტური მომენტი ფეხბურთში. ნებისმიერი გოლი გამოგონება, სიახლე, კოდექსის დარღვევა, გარდუვალობა, გაელვება, აფეთქება, სტუპორი, შეუქცევადობაა, ისევე, როგორც პოეტური სიტყვა. ჩემპიონატის ყველაზე მეტი გოლის ავტორი ჩემთვის წლის საუკეთესო პოეტია.
თუმცა თავად დრიბლინგიც პოეზიაა, მიუხედავად იმისა, რომ ყოველთვის გოლით არ გვირგვინდება. ნებისმიერი ფეხბურთელის ოცნებაა, დრიბლინგით გაიაროს მთელი მოედანი, უკან მოიტოვოს ყველა მეტოქე და გოლი გაიტანოს. თუ შეიძლება, უზენაესი ნეტარება წარმოიდგინო ფეხბურთში, სწორედ ესაა. მაგრამ ასე თითქმის არასდროს ხდება. ეს ოცნებაა.
ვინ არიან დრიბლინგის დიდოსტატები ან საუკეთესო გოლების ავტორები მსოფლიოში? – ბრაზილიელები. ასე რომ, მათი ფეხბურთი, მთლიანად დრიბლინგსა და გოლზე აგებული, პოეზიაა. “კატენაჩო” და ე.წ. “სამკუთხედი” კი, რასაც ბრერა გეომეტრიას უწოდებს, პროზაული ფეხბურთია: ის სინტაქსს, ანუ გუნდურ, ორგანიზებულ თამაშს, გეგმის გააზრებულ შესრულებას ემყარება. ერთადერთი პოეტური მომენტი მასში კონტრშეტევაა, მით უფრო, თუ გოლით გვირგვინდება (რომელიც, როგორც ვთქვი, ყოველთვის პოეზიაა). მოკლედ, ფეხბურთში პოეზია მუდამ ინდივიდუალისტური მომენტია: დრიბლინგი, გოლი ან განსაკუთრებულად ლამაზი ჩაწოდება.
პროზაული ფეხბურთი ეგრეთ წოდებული სისტემური ფეხბურთია (ევროპული ფეხბურთი). გოლი მისი სქემის დასკვნითი ნაწილია და ის რივასნაირმა “რეალისტმა პოეტმა” უნდა შეასრულოს. მაგრამ ეს გოლი გუნდური, კოლექტიური თამაშის შედეგი უნდა იყოს, წყობისა, რომელიც კოდის თანახმად შესრულებულ გარკვეულ გეომეტრიულ გადაცემებზეა აგებული. რივერას იდეალურად გამოსდის ეს, მაგრამ ბრერას არ მოსწონს, რადგან ეს მაინც უფრო ესთეტიზებული სრულყოფილებაა და არა ბოლომდე რეალისტური, როგორიც, მაგალითად, ინგლისელი და გერმანელი ნახევარმცველების თამაში.
პოეტური ფეხბურთი სამხრეთამერიკული ფეხბურთია. მისი სქემა დრიბლინგის უზადო უნარს გულისხმობს (რასაც ევროპაში “გუნდური პროზის” მედროშეები ქედმაღლურად უყურებენ) და გოლი შეიძლება ნებისმიერმა მოთამაშემ, ნებისმიერი პოზიციიდან შექმნას.
თუ დრიბლინგი და გოლი ფეხბურთის ინდივიდუალისტური და პოეტური მომენტებია, მაშასადამე, ბრაზილიური ფეხბურთი ნამდვილი პოეზიაა. არ განვიხილავ, რომელი სჯობდა ან მე რომელი მერჩივნა, წმინდად ტექნიკური თვალსაზრისით ვიტყვი: 1968 წლის ოლიმპიადაზე მექსიკაში ბრაზილიურმა პოეზიამ იტალიური ესთეტიზებული პროზა დაამარცხა….”
* * *
წიგნში “ფეხბურთი და ლიტერატურა” ჯოვანი სანტუსი ყვება: “პაზოლინის ერთ-ერთ საუკეთესო ფოტო ქუჩაშია გადაღებული, მინგრეულ-მონგრეული ტროტუარი, ათხრილი მიწა, ხმელი ბალახი: მაშინდელი, მასიური მშენებლობების, ნაჩქარევი, ზერელე მოდერნიზაციის იტალია… პაზოლინის მუქი პიჯაკი, ტყავის ფეხსაცმელი, პულოვერი, თეთრი პერანგი აცვია. ჰალსტუხიც უკეთია… ასე ჩაცმულიც, საოცარი ოსტატობით აკონტროლებს ბურთს, კონცენტრირებული, დაძაბული მზერით. ყველგან ასეთი გამომეტყველება აქვს, სადაც თამაშის დროსაა გადაღებული”.
პაზოლინის ფილმების მარადიული სახე ნინეტო დავოლიც არაერთგან იგონებს პაზოლინის ფეხბურთისადმი სიყვარულს: “სადაც, და ვისთან ერთადაც არ უნდა ვყოფილიყავით, საკმარისი იყო, ბურთი დაენახა, მანქანას გააჩერებდა და ბურთს დაედევნებოდა…. არც ტანსაცმლის მოსპობა ადარდებდა და არც შეხვედრაზე დაგვიანება. ბავშვივით გაეკიდებოდა ხოლმე გზაზე გადმოგორებულ ბურთს…”
ვალერიო პიჩონი ერთ საინტერესო ეპიზოდს იხსენებს წიგნში “როცა თამაშობდა პაზოლინი”:
“…1975 წლის გაზაფხული იყო. პაზოლინი თავისი გადამღები ჯგუფით ქალაქ მანტოვაში, სასტუმრო “სან-ლორენცოში” იყო დაბინავებული. სწორედ იქ, რონკოფერატოში, პონტემერლანოს სასახლეშია გადაღებული პაზოლინის უკანასკნელი ფილმი “სალო ანუ სოდომის ასოცი დღე”. იქვე, პარმაში, თავის მშობლიურ ქალაქში, ბერნარდო ბერტოლუჩი “მეოცე საუკუნეს” იღებდა. ერთდროულად აჩერებდნენ გადაღებებს, რომ ფეხბურთი ეთამაშათ. ერთხელ ნამდვილი მატჩი მოაწყვეს: “მეოცე” “ასოცის” წინააღმდეგ. ზოგიერთი იმასაც ამბობდა, თამაში საგანგებოდ იყო ორგანიზებული პაზოლინისა და ბერტოლუჩის შესარიგებლადო: პაზოლინიმ ერთხელ ყოფილი ასისტენტის ნამუშევარი გააკრიტიკა, რასაც გაუნაწყენებია ბერტოლუჩი. ბერტოლუჩი იმ დღეს არ თამაშობდა, ტრიბუნიდან ამხნევებდა თავის გუნდს. პაზოლინი კი თამაშის შანსს ხელიდან არ გაუშვებდა. კაპიტნის სამკლავური ეკეთა და მის გუნდსაც ლურჯ-წითელი ფორმა ეცვა: “ბოლონიას” ფერები. იმ თამაშზე ბერტოლუჩის კოსტიუმების ავტორს, ჯიტე მაგრინის უცნაური ტრიუკისთვის მიუმართავს:L ბერტოლუჩის გუნდის წევრებს იისფერ, ზოლიან ფორმაზე ყვითლად ეწერათ 900 (იტალიურად “ცხრაასი” მეოცე საუკუნესაც ნიშნავს) და ჭრელი წინდები ეცვათ, რომლებიც სირბილისას ერთგვარ კალეიდოსკოპის ეფექტს ქმნიდა. საშინლად ჭირდა თურმე ბურთის დანახვა. მეორე დღის “პარმის მაცნე” იტყობინებოდა, პაზოლინის გუნდმა 2-5 წააგო და ბერტოლუჩი მოგებას იმ ფსიქოდელიურ წინდებს უნდა უმადლოდესო.
მოგვიანებით ბერტოლუჩიმ გაიხსენა ეს თამაში, 19-13 მოვიგეთ და პაზოლინიმ გაცოფებულმა დატოვა მოედანიო. თუმცა, ალბათ, უფრო სანდო უგო კესარის მოგონებაა, რომელიც “სალოში” ერთ-ერთი მსხვერპლის როლს ასრულებდა და იმ დღეს პაზოლინის გუნდში თამაშობდა. კესარი მხოლოდ იმ კონკრეტულ მატჩს არ იგონებს, ის ბევრად მეტს მოგვითხრობს “სალოს” გადაღებების დროს ფეხბურთის თამაშზე. “…ყველა შესვენებაზე ვთამაშობდით, ბურთი ერთგვარი ეგზორციზმი იყო ჩვენთვის იმ აუტანლად სასტიკი სცენების შემდეგ… მართალია, გაბრაზებული გავიდა მაშინ მოედნიდან… ეს ნაკლი ჰქონდა, ზედმეტად სერიოზულად უდგებოდა თამაშს, მაშინ, როცა ნინეტო სიცილით იგუდებოდა… დაუვიწყარი იყო “სალოს” გადაღებები… სულ ფეხბურთს ვთამაშობდით, ხშირად არც კი ვსადილობით, ოღონდ თამაში მოგვესწრო”.
პაზოლინი ფეხბურთზე შეყვარებული ერთადერთი იტალიელი ინტელექტუალი არ ყოფილა. ცნობილი მწერალი და მისი მეგობარი, პაოლო ვოლპონიც “ბოლონიას” გულშემატკივრობდა. 1960-ში ვოლპონის რომანი ვიარეჯოს პრემიაზე წარადგინეს. პაზოლინი სწერდა მეგობარს: “ხომ იცი, ისევე გგულშემატკივრობ, როგორც კოპის (ლეგენდარული იტალიელი ველომრბოლელი) და “ბოლონიას”. როცა ვოლპონის პრემია მიანიჭეს, პაზოლინიმ მაშინვე აფრინა უსტარი: ხომ იცი, ეგ ფული ფეხბურთის ბილეთებში უნდა დახარჯო, წელს “ბოლონიას” ტრიუმფის და “რომას” გაცამტვერების წელიაო!
მწერალ ვიტორიო სერენის, “ინტერის” გულშემატკივარს, მილანში “ინტერი”-“ბოლონიას” თამაშის წინ სწერდა, 1954-ში: “იცოდე, რომ კვირას ჩემი და ვოლპონის გულები მანდ იქნებიან, მილანში, გახეთქვამდე იძგერებენ და ნუ გეწყინება, მაგრამ შენს მწუხარებას ვიზეიმებთ…” თამაში ფრედ დამთავრდა, 2-2, “ბოლონიას” ბოლო წუთზე მოუხერხებია ანგარიშის გათანაბრება და პაზოლინიც არ ეშვება სერენის, ორშაბათს დილითვე უფრენია წერილი მილანში: “გუშინ, 90-ე წუთზე ისე მკაფიოდ გამომესახა სან-სიროს ცაზე შენი სიმწრით დაკრეჭილი კბილები და ვოლპონის ნეტარი ღიმილი, როგორც სასიკვდილო სარეცელზე მყოფ თეოდორიხს – ბოეციუსის სახე”.
სერენიმ ორი წლის შემდეგ, 1956-ში იძია შური პაზოლინიზე, როცა “ბოლონია” მეთხუთმეტე ადგილზე გავიდა იტალიის ჩემპიონატში: “უამრავი რამ მაქვს დაწყებული და მიტოვებული, უნდა მივუბრუნდე სამუშაოს, მაგრამ ვიცი, ძალიან გამიჭირდება. ვფიქრობ, დიდი დრო გავა, სანამ კიდევ რამის გამოქვეყნებას გავბედავ. ალბათ იმდენი მაინც, რამდენიც “ბოლონიას” დასჭირდება ამ უფსკრულიდან ამოსაფორთხებლად (სხვისი დროც დგება, როგორც ხედავ…)”.
“…ფეხბურთთან დაკავშირებით სკოლის ბიჭის იდეალიზმიდან ვერ გამოვედი. ისევ იქა ვარ, როცა თამაში ყველაზე დიდი ბედნიერება იყო ჩემთვის ქვეყანაზე”, – წერს 40-ს გადაცილებული პაზოლინი.
პაზოლინი სპორტზე საუბრობს უკანასკნელ ინტერვიუშიც, რომელიც მის მკვლელობამდე რამდენიმე დღით ადრეა ჩაწერილი: “რა აზრი აქვს იმის უსასრულოდ გამეორებას, რომ “სპორტი ხალხის ოპიუმია”, თუ სხვა ალტერნატივა არ არსებობს? თანაც, ეს ოპიუმი სამკურნალოა. არა მგონია, არსებობდეს ფსიქიატრი, რომელიც ამ აზრს შეეწინააღმდეგება. სტადიონზე ორსაათიან გულშემატკივრობას განმათავისუფლებელი, განმწმენდი ეფექტი აქვს…”
* * *
“…ასეთი იყო. ფეხბურთის და მეგობრების გულისთვის უკან არაფერზე დაიხევდა. ერთხელ ანციოში დავნიშნეთ თამაში. პაოლო სტოკჰოლმში იყო. გიჟივით გავარდა აეროპორტში და პირველივე რეისით გამოფრინდა რომში. იმ მატჩის შემდეგ ვუთხარი, პაოლო, ხომ ხედავ, ვეღარ ვთამაშობთ, თავი უნდა დავანებოთ-მეთქი. გაგონებაც არ ისურვა. შემდეგ თამაშებს გეგმავდა”. – იგონებს ფრანკო ჩიტი. “გასახდელიდან ყველაზე ბოლოს გამოდიოდა: წვიმაში გარეთ დარჩენილ, გაწუწულ წიწილს ჰგავდა, საწყალს, დაუცველს…”
პაზოლინი იმ მატჩიდან ორი დღის შემდეგ მოკლეს. სწორედ იმ გარეუბნის მოედნებიდან ერთ-ერთზე, სადაც ასე უყვარდა თამაში რომაელ ბიჭებთან ერთად. კართან წაიქცაო, ყვებოდა მისი მკვლელი[1]…
იტალიური თეატრის ლეგენდა, ედოარდო დე ფილიპო, ხმააკანკალებული ლაპარაკობს კამერის წინ: “დავკარგეთ პაზოლინი… ასე სასტიკად წაგვართვეს უსაყვარლესი ადამიანი, უსაშველოდ სუფთა და სრულიად დაუცველი. პაზოლინის ვეღარასოდეს ვნახავთ, მაგრამ მისი პოეზია ყოველთვის, ყველას დაგვჭირდება და დაგვეხმარება”.
მასალაში გამოყენებულია ინტერვიუები, ტელეგადაცემები, დოკუმენტური მასალა, პაზოლინის წერილები და ესეები, ასევე: კარლო საბატინი, “სპორტი – ჩვენი დროის რელიგია”, ვალერიო პიჩონი, “როცა თამაშობდა პაზოლინი”, ჯანი ბაროკუ, “ლიტერატურული სურათ-ხატები ფეხბურთში”, ანდრეა პაპუცის, ლუკა ტასინარის რეცენზიები, ჯოვანი სანტუჩი, “ფეხბურთი და ლიტერატურა”, უგო რიკარელი, “კოპის ანგელოზი”, ანჯელა მოლტენი, “პაზოლინი და ფეხბურთი”, “ენიგმა: პაზოლინი” და სხვა მასალები.
© “არილი”
[1] ოფიციალური ვერსიით პაზოლინი 17 წლის პინო პელოზიმ მოკლა, მან მაშინვე მისცა პოლიციას აღიარებითი ჩვენება და სასჯელიც მოიხადა. თუმცა პაზოლინის მეგობრებს, მკვლევარებს და საზოგადოების უდიდეს ნაწილს არასოდეს დაუჯერებია პელოზის ვერსია. საქმეში არაერთი აშკარა წინააღმდეგობა იყო. 2005 წელს პელოზიმ სატელევიზიო გადაცემაში ოფიციალურად უარყო თავისი ძველი ჩვენება, თავი უდანაშაულოდ გამოაცხადა და თქვა, რომ პაზოლინი სამმა უცნობმა მოკლა, რომლებიც მას დაემუქრნენ და დუმილი აიძულეს. ეს საქმე დღემდე იდუმალებითაა მოსილი, თუმცა მწერლის მკვლელობის მეტ-ნაკლებად დამაჯერებელი და საზოგადოების მიერ აღიარებული ვერსია მაინც არსებობს.