მესამედ მოსვლის მოლოდინში
ჟოზე სარამაგუ, „იესოს სახარება“ (რომანი). თარგმნა მიხეილ ანთაძემ. თბ. „ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა“, 2015.
„არ შემიძლია, დავიჯერო, უფალო, რომ აღდგომისთანავე
ჩამოიშორე ყველაფერი ადამიანური
და არ შეუარე პირველ ყოვლისა
ერთი წუთით, რომ გენახა დედა,
და არ შეუარე პირველ ყოვლისა
ერთი წუთით, რომ ენახე დედას
(-დედა, გააღე, მე ვარ!“).
კოსტას მონტისი
“თუ დროს საკმარის დროს მივცემთ, აუცილებლად დადგება დღე, როცა სიმართლე სიცრუედ იქცევა, სიცრუე კი – სიმართლედ“.
ჟოზე სარამაგუ
ჟოზე სარამაგუს ქართულენოვანი მოყვარულებისათვის უკანასკნელი ორი წელიწადი საკმაოდ იღბლიანი გამოდგა. თუ მათ აქამდე მხოლოდ 2006 წელს, გამომცემლობა „ინტელექტის“ მიერ დასტამბული რომანის – „მოგონებანი მონასტერზე“ – წაკითხვა შეეძლოთ, ბოლო პერიოდში ნობელიანტი პორტუგალიელი მწერლის თარგმნა სასიამოვნო ტრადიციადაც კი იქცა და, შედეგად, ახლა, საერთო ჯამში, ჩვენს წიგნის მაღაზიებსა და ბიბლიოთეკებში ამ ავტორის ოთხი წიგნის – ჩემ მიერ უკვე ნახსენები „მოგონებანი მონასტერზე“, „სიკვდილი ისვენებს“, „სიბრმავე“ და „იესოს სახარება“ – მოხელთება შეიძლება.
სამწუხაროდ, უნდა აღინიშნოს, რომ სარამაგუს ქართულად გამოცემის პირველმა, პირდაპირ ვთქვათ, არც თუ წარმატებულმა მცდელობამ შეძლებისდაგვარად გააქარწყლა პორტუგალიელი მწერლის ჩვენს ენაზე ამეტყველებით გამოწვეული სიხარული. კიდევ უფრო გულდასაწყვეტი კი ის არის, რომ ამის მიზეზი ცუდი თარგმანი ან მისი დედანთან შეუსაბამობა კი არაა, არამედ ის დასანანი ხარვეზები, რომლებიც გამოცემაზე მომუშვე ჯგუფის ზერელე და უყურადღებო დამოკიდებულების შედეგია. ცხადია, ჩვენს ლიტერატურულ სინამდვილეში, ეს პირველი და საბედისწერო შემთხვევა არ არის, როდესაც ცუდი საგამომცემლო პოლიტიკის წყალობით, მკითხველის ხელთ კარგად რედაქტირებული წიგნის მაგიერ, დედნის ნაჩქარევად და უგულისყუროდ დასტამბული ნახევარფაბრიკატი აღმოჩნდა, მაგრამ „მოგონებანი მონასტერზე“ ამ მხრივაც ნამდვილად გამორჩეულ, სანიმუშო შემთხვევას წარმოადგენს. პირადად მე, წიგნის გარკვეული მონაკვეთების წაკითხვა მისი ტექნიკური და სარედაქციო გაუმართავობის გამო, ნერვების ფასად დამიჯდა. სამაგიეროდ საბოლოოდ დავრწმუნდი, რომ ოთარ ჭილაძის ერთი მეტაფორის ალუზიით თუ ვიტყვი, ამ გამოცემის ტექსტის ზოგიერთი ნაწილიდან აზრის გამოტანა, ეზოდან ძვირფასი კუბოს გამოტანაზე რთული თუ არა, ადვილი საქმე ნამდვილად არ არის. აუცილებლად გაჭირდება, მკითხველმა ესთეტიკური სიამოვნება მიიღოს სარამაგუს მძიმე სტილით დაწერილი, ზოგჯერ რამდენიმე გვერდზე გადაჭიმული წინადადებების კითხვით, თუ მას (მკითხველს) პარალელურად სტაჟიანი კრიპტოლოგის გამოცდილების გარეშე, იმის გარკვევაც კი გაუჭირდება, უბრალოდ რა წერია ტექსტში. გულწრფელად უნდა ვთქვა, გრამატიკულ და ენობრივ შეცდომებს თავი რომც დავანებოთ, ტექსტში იმდენი ბეჭდური ხარვეზია, ისეთი შთაბეჭდილება იქმნება, თითქოს წიგნი გამოცემამდე მთარგმნელსაც კი არ წაუკითხავს და ისე თარგმნა.
სამაგიეროდ, ჩემდა გასაკვირად, ამ თვალსაზრისით, ბევრად უკეთესი მდგომარეობაა წიგნებში: „სიკვდილი ისვენებს“ და „სიბრმავე“, რომელთა გამოცემასაც „პალიტრა L“-ს უნდა ვუმადლოდეთ.
მერაბ მეტრეველის თარგმანი („სიკვდილი ისვენებს“) მართლაც ერთ-ერთი საუკეთესოა, მიუხედავად იმისა, რომ, ჩემი აზრით, მის ზოგიერთ ფრაგმენტში იგრძნობა რედაქტორ-სტილისტის უხილავი ხელის მოქმედების არც თუ ისე შთამბეჭდავი კვალი, რომელიც მთარგმნელის მიერ აბსოლუტურად სწორად მიგნებული საერთო ენობრივი ქსოვილის, სინტაქსური და სტილისტური დინამიკის მიმართ შეუსაბამო და არარელევანტურია.
დედანთან სემანტიკური ადეკვატურობის თვალსაზრისით აუცილებლად დასაფასებელია „სიბრმავის“ გადმომქართულებლის, ქალბატონი ნანა კაციტაძის მიერ გაწეული შრომა… მაგრამ, ჩემი აზრით, ყველაზე რთული მისია მაინც „იესოს სახარების“ მთარგმნელს, მწერალ მიხეილ ანთაძეს ჰქონდა დასახული, რომლის სასახელოდაც უნდა ითქვას, რომ დაკისრებულ მოვალეობას თავი ბრწყინვალედ გაართვა.
სარამაგუს „სახარების“ თარგმნის მთელ სირთულეს წარმოადგენს ტექსტის სტილისტური და ესთეტიკური მრავალფეროვნება, რომელიც ქართულ ვარიანტში იდეალურად არის შენარჩუნებული; და ეს, მიუხედავად იმისა, რომ ჩემი ინფორმაციით, თარგმანი არა პორტუგალიური, არამედ რუსული ენიდანაა შესრულებული.
საერთოდ, მგონია, რომ სარამაგუს თარგმნისას, განსაკუთრებულ მწერლურ ოსტატობასთან ერთად, დედნის ენის აუცილებლად ცოდნაზე მნიშვნელოვანი და გამოსადეგია იმ ენის, ფუკოს ტერმინით თუ ვიტყვით, „ინსტინქტური ლტოლვის ტემპერამენტის“ ფლობა, რომელზეც ითარგმნება. ეს განსაკუთრებით შეიძლება ითქვას „იესოს სახარებაზე“, რომელშიც, ტექსტის სპეციფიკიდან გამომდინარე, როგორც ზემოთ აღვნიშნე, უამრავი ენა, სტილი და დისკურსი იყრის თავს. ყველაზე შთამბეჭდავი, ალბათ, ის არის, რომ მთარგმნელმა შესაშური ოსტატობით გადმოსცა სარამაგუს საფირმო სარკაზმთან შეხამებული ბიბლიური ინტონაციები ისე, რომ ტექსტის დინამიკურობა და ესთეტიკური მთლიანობა შეინარჩუნა. მაგალითად, შეგვიძლია მოვიყვანოთ ღვთისმშობლისა და ანგელოზის შეხვედრის ერთ-ერთი სცენა, რომელიც ბიბლიური ენის გამომსახველობითი სიმკაცრის იმიტაციით, პათეტიკურობითა და დიდაქტიკური ტონით, შინაარსის მიმართ სრულიად ადეკვატურია:
„თქვა ანგელოზმა: შენ ვერაფერს იზამდი, რამეთუ ერთობ გვიან შეიტყვე ეს ამბავი, მაგრამ იმ შენს დურგალს კი ყველაფერიც შეეძლო: გაეფრთხილებინა ბეთლემელები, თქვენკენ ჯარისკაცები მოდიან ბავშვების დასახოცადო, და მაშინ მშობლებს გასაქცევი და უდაბნოში დასამალი დრო ექნებოდათ, ან თუნდაც ეგვიპტეში გადავიდოდნენ და იქ დაელოდებოდნენ მეფე ჰეროდეს სიკვდილს, სულ მალე რომ მოუწევს. თქვა მარიამმა: არ უფიქრია ამაზე. თქვა ანგელოზმა: არა, არ უფიქრია, მაგრამ ეს არ ამართლებს. მარიამი ატირდა და თქვა: მაპატიე, შენ ხომ ჩემი ანგელოზი ხარ. თქვა ანგელოზმა: საპატიებლად არ მოვსულვარ. თქვა მარიამმა: მას აპატიე. თქვა ანგელოზმა: აკი, გითხარი, ეს უპატიებელი საქციელია, ჰეროდეს უფრო ეპატიება, ვიდრე იოსებს, მოღალატეს უფრო შეენდობა, ვიდრე განდგომილს“.
ასევე შესანიშნავად აჰყვა მთარგმნელი სარამაგუს მიერ წამოწყებულ ენობრივ თამაშს და შედეგად ამ ავტორის სტილისათვის დამახასიათებელი სინტაქსტურად ურთულესად გამართული დიდი წინადადება მივიღეთ:
„მაგრამ იოსებს ეს სიტყვები აღარც გაუგონია, ფეხაკრებით გამოეპარა ამ იღბლის ნაწყალობევ ქვის კედელს, მერე კი თავქუდმოგლეჯით მოკურცხლა, ვაცის სიმარჯვით მიხტოდა ქვებზე, ხოლო ახლახანს შუბოსნის მიერ გამოთქმული ფილოსოფიური პოსტულატი, მოკლებული ვინმეს მიერ იმის დადასტურების შესაძლებლობას, რომ იგი (პოსტულატი) ნამდვილად გამოითქვა და თანაც ზუსტად ზემოთ მოყვანილი სიტყვებით, გვაიძულებს, მის (პოსტულატის) არსებობაში სერიოზული ეჭვი შევიტანოთ, მით უფრო, თუ გავითვალისწინებთ იმ უფსკრულისებრ წინააღმდეგობას, რომელიც აღინიშნება ერთი მხრივ, მის (პოსტულატის) შესაშურსა და აშკარად ღრმა თვითმყოფადობასა და მეორე მხრივ, იმ ბაგეთა სოციალურ უმნიშვნელობას შორის, რომლითაც იგი (პოსტულატი) გამოითქვა“.
საერთოდაც, უნდა აღინიშნოს, რომ სარამაგუს რომანების პოეტიკური და არქიტექტონიკული თვალსაზრისით ერთმანეთისაგან განსხვავებულობასა და მსგავსებაზე რეფლექსია, გარკვეულწილად, ამ ავტორის ლიტერატურათმცოდნეობითი შეხედულებების გაგების გასაღებია.
„სიკვდილი ისვენებს“, „სიბრმავესა“ და, ალბათ, „კაენშიც“ ტრადიციული ნარატივის სტრუქტურის სრულ დეკონსტრუქციასთან გვაქვს საქმე. ეს ტექსტი ვერაფრით მოთავსდება რომანის პოეტიკის იმ გაგებებში, რომლებიც, მაგალითად, რუსულ ფორმალიზმში ჩამოყალიბდა. „სიკვდილი ისვენებს“ არსობრივად ერთი გაბმული დისკურსია, როგორც ენობრივი, ისე ამბის ხდომილების თვალსაზრისით. მისი სტრუქტურა მოებიუსის რკალს უფრო მოგვაგონებს, რომლის ნებისმიერ წერტილში მოძრაობის დაწყებით, აუცილებლად გაივლით მთელ სივრცეს.
რაც შეეხება „მოგონებანი მონასტერს“, რომელიც ჩემი საყვარელი რომანია (ოღონდ, ცხადია, არა – ქართული გამოცემა), მასში ამბები, გარკვეულ წილად, მოზაიკურად ლაგდებიან სივრცეში. ავტორი მკითხველს შეგნებულად უმალავს მაგისტრალურ ნარატივს და ამიტომაც კითხვის დაწყებიდან ძალზე გვიან თუ ხვდები, საბოლოო ჯამში, რომელია სიუჟეტის ცენტრალური და პერიფერიული დისკურსები: მეფე ჟუან მეხუთისა და მისი დედოფლის მოსაწყენი სიცოცხლე, რომლის აღწერითაც იხსნება ტექსტი, ცალხელა ჯარისკაცის – ბალთაზარ შვიდი მზისა და მისი არაორდინარული მეორე ნახევრის – ბლიმუნდა შვიდი მთვარის სიყვარულის ერთ-ერთი ყველაზე შთამბეჭდავი ისტორია, გაგანია შუა საუკუნეებში გაბრიაძის შერეკილებივით გაფრენის სურვილით შეპყრობილი ბერი – ბართოლომეუ ლოურენსო, მაფრის უზარმაზარი მონასტრის მშენებლობა, თუ თავად მთხრობელი – ჟოზე სარამაგუ, რომელმაც ამ ტექსტის სახით, შეიძლება ითქვას, პოსტმოდერნისტული რომანის ნამდვილი შედევრი შექმნა.
სრულიად განსხვავებული ვითარებაა „იესოს სახარებაში“, რომელიც, ალბათ, ამბის პროეცირების თვალსაზრისით, არ იქნებოდა პოლიდისკურსული („სიკვდილი ისვენებს“ მსგავსად), რომ არა ის სოციალური, პოლიტიკური, ისტორიული და თეოლოგიური თემატიკები, რომლებიც მასში უკიდურესი ესთეტიზმითაა გაშლილი.
ერთ-ერთი მთავარი საკითხი, რომელიც ამ რომანზე საუბრისას წამოიჭრება არის ის, თუ რა მიმართებას ავლენს ეს ტექსტი კანონიკურ თუ არაკანონიკურ სახარებებთან და ზოგადად ბიბლიურ გამოცდილებასთან. ამის გარკვევაში, თავად ავტორი დაგვეხმარება, რომელიც რომანშივე წერს:
„ხოლო რამდენადაც იესო ჩვენი სახარების აშკარა პროტაგონისტია, ხოლო ჩვენს სახარებას არასოდეს დაუსახავს მიზნად უღირსად უარეყო სხვათა მიერ უფრო ადრე დაწერილი სახარებები, განეცხადებინა, თითქოს არ მომხდარიყოს ის, რაც მოხდა და პირიქით, – ამიტომ ჩვენთვის ძნელი არ არის ჩვენსავე მთავარ გმირს მივუახლოვდეთ, რამეთუ, კიდევ კარგი, ვიცით, სადაც იმყოფება და მომავალიც კი ვუწინასწარმეტყველოთ: ვაცნობოთ, რა ჩინებული ცხოვრება ელის წინ, რა სასწაულებს დაატრიალებს, მშივრებს დააპურებს, სნეულებს განკურნავს და ერთ მიცვალებულსაც კი გააცოცხლებს, მაგრამ ჩვენ ამას არ ვიზამთ, რამეთუ ეს ყმაწვილი, თუმც კი გულით მორწმუნეა, თუმც კი კარგად ერკვევა ძველ პატრიარქთა და წინასწარმეტყველთა ნაწერებში, მაინც გამსჭვალულია მისი ასაკისათვის ესოდენ დამახასიათებელი ჯანსაღი სკეპტიციზმით, ამიტომ დიდი შანსია, ერთ ადგილას გაგვაგზავნოს“.
სარამაგუს ამ რომანის მიზნად (განსხვავებით „კაენისგან“), ბიბლიური ტექსტების დეკონსტრუქცია მხოლოდ იმ ადამიანებს შეიძლება მოეჩვენოთ, რომლებსაც ფანატიკურ უძრაობაში გადაზრდილი რწმენა ტექსტის მხატვრულ საზრისზე ინტენციაში უშლით ხელს, განსხვავებით ლისაბონის კარდინალისაგან, რომლის აზრითაც: „არ არსებობს გონიერი მორწმუნე, რომელიც ამ რომანით არ აღფრთოვანდება“. საუბარია იმაზე, რომ რომანს გააჩნია დამოუკიდებელი სიუჟეტური მნიშვნელობის სივრცე.
„იესოს სახარება“, ჩემი აზრით, საერთოდაც, არ წარმოადგენს კანონიკურ სახარებათა პაროდიას იმ ერთი მარტივი მიზეზის გამო, რომ რომანში მოთხრობილი ამბების უმეტესობა – დაწყებული იოსების ცხოვრებით, მისი ჯვარზე სრულიად შემთხვევითა და უდანაშაულოდ გაკვრით და გაგრძელებული იესოს ბავშვობით (ცხადია, არ ვგულისხმობ მისი ბეთლემში გაჩენის ფაქტს) – მათში (კანონიკურ სახარებებში) საერთოდ არ არის მოთხრობილი და ისინი მწერლის შესანიშნავი ფანტაზიის შესანიშნავი ნაყოფია. ამ მხრივ, ერთ-ერთ უიშვიათეს გამონაკლისს წარმოადგენს ლუკას სახარებაში მოთხრობილი ამბავი (ლუკა 2:41-50), როდესაც 12 წლის იესო მშობლებისთვის შეუტყობინებლად იერუსალიმში, ტაძრის უხუცესებთან დარჩება და იქ თავისი ნიჭით, ცოდნითა და გამჭრიახობით გამოიჩენს თავს. სარამაგუსთან ეს სახარებისეული მომენტი, ამბის მორალის თვალსაზრისით, უცვლელადაა გადმოცემული და ალუზია მხოლოდ მხატვრული განხორციელების საშუალებებითაა დეტალიზებული.
შეიძლება ითქვას, რომ ეს რომანი კლასიკური ჰერმენევტიკული ტექსტია; „იესოს სახარების“ წაკითხვა, ერთი მხრივ, შეიძლება სახარებების არსებობის გათვალისწინების გარეშე და ის, ამ შემთხვევაში, ავტონომიურ მხატვრულ ტექსტად რჩება, ხოლო, მეორე მხრივ, რომანის ჰერმენევტიკული პოტენციალი, სახარებისეული ალუზიები, რემინისცენციები, დეციტაციები…. აქტუალიზდება და არტიკულირდება სწორედ სახარებათა ინსპირაციით. ამიტომაც, ტექსტის ინტერპრეტაციული და საზრისული ღიაობა მხოლოდ მკითხველის მომზადებაზეა დამოკიდებული: ბიბლიის ცუდადმცონე აღმქმელის ყურადღების მიღმა აუცილებლად დარჩება მწერლის მიერ სახარებების ნარატივზე დაყენებული ფრაგმენტები, ხოლო მათ საპირისპიროდ, ვინც ამ თეოლოგიურ ტექსტებს კარგად იცნობს, მასთან ინტერტექსტუალური გადაძახილებითა და პარალელიზმების აღმოჩენით, ნამდვილად დიდ სიამოვნებას მიიღებს.
კიდევ ერთი საინტერესო და არსებით საკითხს წარმოადგენს, თუ რა სახით ხდება რომანში სინამდვილე რეფერენციალური: ბოდრიარის სიტყვებით რომ ვთქვა: ის „შექმნილია რეალობის მოდელით“, თუნდაც მისი ფანტასმაგორიული გაშუქებით, თუ ტექსტის რეალობის ტრანსლირება ხდება მის მიღმა?
ჩემი აზრით, „სიკვდილი ისვენებს“ შემთხვევაში ამ საკითხის გადაჭრა შედარებით მარტივია; ამ რომანის სიუჟეტური განვითარების ლოგიკა ეფუძნება დაშვების ფილოსოფიას – ამ კონკრეტულ შემთხვევაში, დაშვების, რომ სიკვდილი გაქრა. მკითხველთან ამგვარი ფანტასმაგორიული შეთანხმების დადების შემდეგ კი მისი (ამ დაშვების) გათვალისწინების შესაბამისად, რომანში განვითარებული მოვლენები აბსოლუტურად რეალური და ყოფიერია.
„იესოს სახარებაში“ რეალობის წარმოების რამდენიმე ხერხია გამოყენებული; ერთი მხრივ, ხდება მისი ერთდროულად აღმოჩენაცა და გამოგონებაც, ხოლო მეორე მხრივ, ის ავტორისა და მკითხველის ურთიერთთანამშრომლობის შედეგად, მუდმივი და ანაზდეული რეკონსტრუქციის საგანია.
რომანის თხრობის მითოლოგიაში მის ფანტასტიკურობასა და ყოფითობას აწონასწორებს და ერთმანეთში ფარავს უკიდურესობათა თანაარსებობა; ერთი მხრივ, სარამაგუს მიერ აღწერილი მოვლენები არარელიგიური გაგებითაც კი, ფენტეზის ჟანრს განეკუთვნება, ხოლო, მეორე მხრივ, ტექსტის ისტორიულ კონტექსტში კონკრეტული ფაქტების მონაცვლეობა და მათი დროში განლაგების ლოგიკა ძალზე რეალისტურია. სარამაგუ ახერხებს, რომ მთელი ტრაგიზმითა და ეგზისტენციალიზმით გადმოსცეს ის ფაქტები, რომლებიც საუკუნეობრივი დაშორებულობის გამო, ჩვენში მშრალ სტატისტიკათა გროვის რეცეფციას იწვევს და მათდამი ცხოველი კომუნიკაციის შესაძლებლობა დაკარგული გვაქვს. ანჰელუს სილეზიუსის ცნობილი სიტყვების პერიფრაზს თუ გამოვიყენებთ: ქრისტეს ბეთლემში დაბადება რომანის მკითხველში, აქ და ახლა, მართლა ხდება. ასევე მართლა ხდება იოსების ჯვარზე გაკვრაც, რომელიც რომანის ერთ-ერთი ყველაზე შთამბეჭდავი სცენაა: სარამაგუ აქ ტრაგიკულისა და კომიკურის იდეალურ სიმბიოზს გვთავაზობს, ისინი არა მხოლოდ ბინარულად ერთად არსებობენ, არამედ ერთმანეთში გადადიან და კონტექსტს უცვლიან იმ ფაქტებს, რომლებიც ტექსტშია მოთხრობილი.
მკითხველს უკიდურესად მძაფრი ესთეტიკური ტრაგიზმით აღწერილი იოსების და სეფეროსელი აჯანყებულების ჯვარზე გაკვრის სცენის კითხვით გამოწვეული სიმწრის ცრემლები ჯერ არ აქვს შემშრალი, როცა ავტორი რომაელების ჯვარცმის ტექნოლოგიის ფინანსური და „ლოჯისტიკური“ (ამ ტერმინს თხრობის შემდეგ მონაკვეთში თავად იყენებს ირონიული კონტექსტის შესაქმნელად) დეტალების შესახებ საკუთარ ცინიკურ დაკვირვებებს გვაცნობს:
„მალე უკვე დასრულებული სახე მიიღო თითოეულმა ჯვარცმამ, ზედ გაკრულებს ფეხები მოეღუნათ და ალბათ გაინტერესებთ, რატომ, ეგება რომიდან მიღებული მითითების თანახმად, რომელიც შრომის ეკონომიისა და სარეალიზაციო მასალების დაზოგვას ისახავდა მიზნად, რადგან ჯვარცმის ტექნოლოგიაში სრულიად გაუთვითცნობიერებელი კაციც კი იოლად მიხვდება, რომ თუ ადამიანს მთელი სიმაღლით გააკრავ ჯვარზე, ამას გრძელი ძელი დასჭირდება, რაც მასალების რაოდენობას საგრძნობლად გაზრდის, ტვირთბრუნვის მოცულობაც მოიმატებს, აღმართვის პროცესიც გაძნელდება, ამასთან ყურადსაღებია, რომ დაბალი ჯვარი მოცემულ ვითარებაში სიკვდილმისჯილებს კომფორტს უქმნის: თუკი ფეხები თითქმის მიწას დაებჯინება, ეს გარდამოხსნის პროცესს საგრძნობლად გააიოლებს, თავიდან ავიცილებთ კიბის გამოყენების საჭიროებას, და მიცვალებულნი, თუ შეიძლება ასე ითქვას, პირდაპირ მეგობართა და ახლობელთა ხელთ აღმოჩნდებიან, თუკი, ცხადია, ასეთები გამოჩნდებიან, ანდა მათ ხელში, ვისაც სამსახურეობრივი მოვალეობის გარგლებში მათი დამარხვა დაევალება“.
სარამაგუ ამგვარი კონტრასტების შესაქმნელად გარდა ციტირებული ნაწილისა, რომელშიც ეფექტი, როგორც ვთქვი, კომიკურისა და ტრაგიკულის შერევით არის მიღწეული, ხშირად მიმართავს ქრონოტოპულ და ანთროპომორფულ მანიპულაციებს.
გარდა იმისა, რომ ტექსტში ვხვდებით უამრავ მიზანმიმართულ ანაქრონიზმს, რომლებიც მწერლის სტილისტურ ხერხადაც იქცა, საინტერესოა, რომ რომანი, ერთი მხრივ, დაწერილია მომავლის გათვალისწინების პერსპექტივიდან, ხოლო, ამავე დროს, ეს გავლენას ვერ ახდენს თხრობის ფილიაციურ ლოგიკაზე და ის მხოლოდ მხატვრული და სტილისტური გამომსახველობის საშუალებებად რჩება. ამაზე თავად მწერალიც მიუთითებს ერთგან:
„… და ასეთივე როლს შეასრულებს სხვა არანაკლებ ცნობილი აბრევიატურა – INRI, რაც ნიშნავს „იესო ნაზარეველი, მეფე იუდეველთა“, თუმცა, მოდი, მოვლენებს წინ ნუ გავუსწრებთ, ყველაფერს საჭირო დროსა და ადგილზე გიამბობთ, მაგრამ უცნაური კია, რომ ყოველივე ეს ვიცით და ისე შეგვიძლია ვილაპარაკოთ, თითქოს სხვა სამყაროდან ვმაუწყებლობდეთ, რამეთუ ჯერ არავის გაუღია სიცოცხლე ამ ოთხი ასოს გამოისობით – ჯერ ყველაფერი წინ გვაქვს“.
რაც შეეხება ანთროპომორფიზაციის, ღვთაებრივის გაადამიანურების კონცეპტს, ის ძალზე მნიშვნელოვან როლს ასრულებს არა მხოლოდ სტილისტური და ესთეტიკური თვალსაზრისით, არამედ, შეიძლება ითქვას, რომანის ერთ-ერთი მთავარი საზრისული კონცეპტის შექმნაში. მონაკვეთი, სადაც ერთ ნავში სამივე – იესო, ეშმაკი და ღმერთი – ერთად პირველად აღმოჩნდებიან და ქრისტე მათი გეგმების შესახებ იგებს, ალბათ, ამ თვალსაზრისით, ტექსტში ცენტრალურია. იესოსთვის ნათელი ხდება ღმერთის მზაკვრული ჩანაფიქრი, რომელიც პოპულარობის, გავლენის და მიმდევართა რაოდენობის გაფართოებას გულისხმობს. ამისათვის ღმერთს ერთი „ადამიანის“ – იესოს დახმარება სჭირდება, რომლის სასწაულშემოქმედებითი ცხოვრებითა და შემდეგ ჯვარზე გაკვრით საუკეთესო პიარს გაიკეთებს და ეს ათასწლეულები გაგრძელდება, რადგან, როგორც ღმერთი ამბობს: „იმაზე უკეთ რწმენის კოცონს სხვა ვერაფერი აღაგზნებს“, როგორც წამებულის, მსხვერპლის, ტარიგის როლი. ცხადია, ამით, როგორც ტექსტშია ნათქვამი, ეშმაკიც იხეირებს, რადგან ღმერთის ძალაუფლების საზღვრების გაფართოებით, მისი „საბრძანებელიც“ გაიზრდება. იესო, თავდაპირველად, გულუბრყვილოდ უარს იტყვის, ხელი შეუწყოს მასთან ერთად ნავში მსხდომთა მეგალომანიური სურვილების აღსრულებას, მაგრამ მას ღმერთი მალევე ააღებინებს ხელს ამ კეთილ განზრახვაზე:
„არჩევანი არ გაგაჩნია, რამეთუ თვითონ შენ ხარ არჩეული“.
და ვინაიდან, მთელი რომანი შორეულ წარსულსა და თანამედროვეობას შორის დიალოგს წარმოადგენს, მკითხველს შეიძლება გაუჩნდეს, თავისი არსით, იქნებ მკრეხელური კითხვაც, თუ რამდენად შეძლებდა ღმერთი, თავისი ამ ჩანაფიქრის ჩვენს დროში, რომელმაც განგვიცხადა, რომ დიდი ნარატივების ეპოქები წარსულს ჩაბარდა, განხორციელებას? რამდენად შეუძლია ერთ ადამიანს, თუნდაც ღვთის ძეს ერთი იდენტობის, საზრისის ირგვლივ გააერთიანოს უმრავლესობა? თუ როგორც ჟან-ლუკ ნანსი იტყოდა: „ნებისმიერი ერთობისათვის დაღვრილი სისხლი, წყალში გადაღვრილი სისხლია“? სავსებით შესაძლებელია, იესოს მეორედ მოსვლას სულაც უკვალოდ და შეუმჩნევლად ჩაევლო და, თანამედროვე პიარტექნოლოგიების გადამკიდე, გავრცელების საკმარისი მასშტაბი და პოპულარობა ვერ მოეპოვებინა.
მეორე მნიშვნელოვანი კონცეპტი, რომელიც რომანის მთელ სემანტიკურ სტრუქტურას განსაზღვრავს, სიზმრების ფროიდისტული ფანტომებია. ტექსტის ეგზისტენციალური შინაარსი და ქვეტექსტი იგება სწორედ იოსების ერთი სიზმრის ირგვლივ, რომელიც მემკვიდრეობით გადაეცემა იესოსაც და ის ყველგან და ყოველთვის ჩნდება: იესოს ბავშვობაში, ეშმაკთან მწყემსად მუშაობისას, მარიამ მაგდალელთან ერთად ცხოვრებისას და ა. შ.
როგორც არტურ შოპენჰაუერი ამბობდა: „ლოგიკა არის იმის ცოდნა „ინ აფსტრაქტო“, რაც ისედაც ვიცით „ინ კონკრეტო“; ამიტომ არ უნდა გაგვიკვირდეს, რომ ფსიქოანალიზის ჩამოყალიბებამდე უამრავი საუკუნით ადრე, ჯერ იოსები და შემდეგ იესო, უფრო სწორად, მათი ქვეცნობიერი, საშინლად იტანჯება მთელი რიგი ფროიდული კომპლექსებით.
ერთგან თავად სარამაგუც ღიად წერს ამ გარემოებაზე: „შესაძლოა ეს ვარაუდი საშინელ ანაქრონიზმად აღიქვათ, რამეთუ თანამედროვე კომპლექსების განთავსებას ფროიდის, იუნგის, გროდეკისა და ლაკანის გამოჩენამდე ბევრად ადრე დაბადებული პალესტინელი ბიჭის სულსა და გულში ვცდილობთ, მაგრამ ეს ჩვენი შეცდომა, მაპატიეთ თვითდაეჭვება, არც ისე მკაცრი გახლავთ, თუ გავითვალისწინებთ იმ გარემოებას, რომ წმინდა წერილში, რომელიც იუდეველთა სულიერი საზრდო გახლდათ, უამრავი მაგალითით დასტურდება, რომ ნებისმიერი ეპოქის ადამიანები, რაგინდარა დროში შობილნი, ერთმანეთისგან საუკუნეებით დაშორებულნი, გარკვეული წარმოსახვითი თვალსაზრისით ერთმანეთისა და ჩვენი თანამედროვენი არიან“.
სწორედ ამიტომ, გასაკვირი არ უნდა იყოს, რომ იოსები სწორედ ბევრი ბავშვის გაჩენით ინანიებდა (ფსიქოანალიზის ტერმინით რომ ვთქვათ – სუბლიმაციას ახდენდა) დანაშულს (დანაშულის), რომ ბეთლემელი ბავშვების გადასარჩენად, მართალია შეეძლო, მაგრამ არაფერი გააკეთა (მაგრამ მიუხედავად მისი ამგვარი სინანულისა, როგორც სარამაგუ წერს: „დურგლის სახლი და ეზო ბავშვებით გახლდათ სავსე, არადა, სახლიცა და ეზოც ცარიელი გეგონებოდათ“) და ეს, როგორც ერთი ანგელოზი ამბობს, „უპატიებელი ცოდვა“, კოშმარული სიზმრის სახით მემკვიდრეობად გადაეცა მის შვილსაც.
ამ თვალსაზრისით, ტექსტში არსებული რამდენიმე არარსებული ფიქცია-დიალოგი, რომლებიც მხოლოდ მაშინ იქნებოდა შესაძლებელი, რომანის სიუჟეტი სხვაგვარად რომ განვითარებულიყო, ძალიან საინტერესოა: „…თავიდან დედას ეკითხებოდა ხოლმე: რა სჭირს მამასო, და მარიამიც უბრალოდ პასუხობდა, ცუდი სიზმარი ნახაო, აბა, იმას ხომ არ ეტყოდა, მამაშენს ესიზმრება, თითქოს ჰეროდეს ჯარისკაცთაგანია და ცხენს ბეთლემის მიწაზე მიაჭენებსო. ჰეროდე ვინ არის? ახლა რომაა მეფე, იმისი მამა. და ამიტომ ყვირის და კვნესის ასე ხმამაღლა? ჰო, ამიტომ. და რა არის ამაში ასეთი საშინელი – შენს თავს დიდი ხნის მკვდარი მეფის მხედრად ხედავდე? მამაშენი ჰეროდეს ჯარისკაცი არასოდეს ყოფილა, ის მუდამ დურგალი იყო. აბა, მაშინ რატომ ესიზმრება? ადამიანები სიზმრებს მისი სურვილებით არ ირჩევენ. მაშ, სიზმრები თვითონ ირჩევენ, თუ ვის უნდა დაესიზმრონ? ამის შესახებ არაფერი მსმენია, მაგრამ ალბათ ასეა. მაგრამ ასე რატომ ყვირის, რატომ კვნესის ძილში? ამ კითხვის პასუხად მარიამს უნდა ეთქვა, იმიტომ, რომ მამაშენს ყოველღამ ესიზმრება, თითქოს შენს მოკვლას აპირებსო, მაგრამ განა შეეძლო შვილისთვის ამის თქმა“?
ჰაიდეგერიანულად რომ ვთქვათ, ეგზისტენციალურ დროში ჩაკეტილობის დაძლევა, დისკურსის განფარვა, მოვლენის გამოხმობა ისტორიული მეხსიერებიდან ამ რომანში ხდება აღწერილი ფაქტების მითიდან საკრალურის გამოდევნით, მათი პირველად, ნაივურ საფუძველზე დაყვანით და ასევე თანამედროვე დროსთან იმ პარალელებით, რომლებიც, ამავე დროს, ტექსტის მხატვრულ სახესაც ქმნის.
სწორედ ამიტომ, რომანში შეხვდებით, ერთი მხრივ, ირონიულ, ცალსახად მხატვრულ პასაჟებს, თუ როგორ ამრუდებს თანამედროვეობის არქეოლოგია და გნებავთ სულის არქეოლოგია ქრისტეს პერიოდის რეალურ სოციალურ სინამდვილეს, ხოლო, მეორე მხრივ, იმ საბაზრო ეკონომიკურ პრინციპებს, რომლებიც ყველა დროში მნიშვნელობდა:
„მართლაც, სრული დამაჯერებლობით უნდა განვაცხადოთ, რომ იესოს მუდმივმა გადანაცვლებამ ზემო და ქვემო იორდანეს შორის, შედეგად ის გამოიღო, რომ იმ მხარეში აღარავინ შიმშილობდა, აღარავის უჭირდა და იქაურმა ბარაქამ თავისი კეთილისმყოფელი გავლენა, იმათზეც მოახდინა, ვისაც თევზჭერასთან ხელი არ ჰქონია, რამეთუ თევზის სიუხვემ ფასები დააგდო და ხალხს საკვებში სულ უფრო და უფრო ნაკლები ფული ეხარჯებოდა. დასამალი არ არის – იყო მცდელობები, თევზის ფასის მაღალი დონე შეენარჩუნებინათ, რისთვისაც მონაპოვრის ნაწილს უკან, ზღვაშივე აბრუნებდნენ, მაგრამ იესო, რომელზედაც არსებითად იყო დამოკიდებული, სავსე ამოვიდოდა ბადე წყლიდან თუ ცარიელი, დაემუქრა, იცოდეთ, სხვა მხარეში წავალო და კორპორაციული ეთიკის დამრღვევებს ბოდიშის მოხდა მოუწიათ, ასევე თავიანთ ქმედებაზე ხელის აღებაც, – მოხდეს რაც მოსახდენიაო“.
„იესოს სახარებას“, ისევე, როგორც რამდენიმე მაგიური რეალიზმის ესთეტიკაში შესრულებულ ტექსტს, ერთი საინტერესო რამ ახასიათებს, რაზეც სარამაგუც მიანიშნებს რომანის დასაწყისში; მკითხველის წინაშე ცარიელი ფურცლები და კალამია, ამიტომ „ჟოზეს სახარების“ კითხვისას ისეთი განცდა გიჩნდება, თითქოს ტექსტისათვის თვალის გაყოლებისას წიგნის ცარიელი ფურცლები ანაზდეულად ივსება, თითქოს თავად წერ მას. ალბათ, არ არსებობს მეორე მწერალი, რომელსაც ასე არ უყვარდეს საკუთარი პერსონაჟები და, პირიქით, ასე სცემდეს პატივს მკითხველს.
საინტერესოა, რომ თავად ავტორის დამოკიდებულებაც პერსონაჟების მიმართ ტექსტის მანძილზე ისე რადიკალურად იცვლება, რომ, ვფიქრობ, რომანის ფაბულა უშუალოდ წერის პროცესში იქმნებოდა.
მართლაც, შეიძლება ითქვას, რომ მკითხველმა პერსონაჟებსა და იქნებ ავტორზე მეტიც იცის მათ (პერსონაჟების) შესახებ:
„… აი, აქ კი ჩვენგან აწ უკვე მოთხრობილი მთელი ამბავი კიდევ ერთხელ უნდა განმეორდეს, მაგრამ ნუ შიშობთ, ეს არ მოხდება, რადგან, ჯერ ერთი, ამ ფარისეველს, მხოლოდ ერთჯერადად რომ გამოჩნდება ჩვენს თხრობაში, ამ ამბის ცოდნა არად სჭირია, მერე მეორეც, მე და თქვენ ეს ამბავი ყველაზე უკეთ ვიცით: აბა, დაფიქრდით, რა ცოტა იციან ამ სახარების გმირებმა ერთმანეთის შესახებ, იესომ – დედ-მამაზე, მარიამმა – ქმარსა და ვაჟზე, ხოლო საძმო საფლავში ჩაგდებულ იოსებმა ხომ საერთოდაც არაფერი იცის. ჩვენ კი, მათგან განსხვავებით, ყველაფერი ვიცით, რაც კი რამ აქამდე ჩაუდენიათ, უთქვამთ ან უფიქრიათ მათ და ყველა სხვასაც, მაგრამ თავი ისე უნდა გვეჭიროს, თითქოს არაფერი ვიცოდეთ და, გარკვეული თვალსაზრისით არაფრით არ განვსხვავდებოდეთ ამ ფარისევლისგან, ხომ არ გშიაო, იესოს რომ ჰკითხა, თუმცა ბიჭის ფერმკრთალი, გატანჯული სახე ნებისმიერ სიტყვაზე უკეთ ღაღადებდა: კი ნუ მეკითხები, დამაპურეო“.
სარამაგუ, როგორც მთხრობელი, რომანში ხშირად ერთიანდება მკითხველთან და ისინი ერთად განსაზღვრავენ სიუჟეტში განვითარებულ მოვლენებს, ფიქრობენ ნაწარმოების კომპოზიციურ სტრუქტურას ხომ არ დაარღვევს გარკვეული პასაჟები, ერთად აღწერენ, ათამაშებენ და აკრიტიკებენ პერსონაჟებს… თუმცა, საინტერესო ის არის, რომ, ამავე დროს, „იესოს სახარებაში“ მოქმედი მეორე მთავარი ტრიადა – იესოს, ეშმაკისა და ღმერთის შემდეგ – ავტორი, მკითხველი და ტექსტი – ხშირად ცვლიან ადგილებს და მათი სივრცეში განლაგების ლოგიკა, ტექსტის ხედვის რაკურსის მუდმივი გადანაცვლება, სამივე მათგანს აძლევს საშუალებას, როლები გაცვალონ. ამავე დროს, ხან ავტორი დგას მკითხველსა და ტექსტს შორის, ხან მკითხველი ავტორსა და ტექსტს, და ხანაც სულაც ტექსტი ავტორსა და მკითხველს შორის.
საერთოდ, უნდა ითქვას, რომ მკითხველი სარამაგუსთვის ღმერთია, რომლის მეშვეობითაც და რომლის ირგვლივაც უნდა აიგოს ტექსტის არა მხოლოდ სემანტიკური, არამედ არქიტექტონიკული სტრუქტურა. ამაზე ის „სახარებაში“ წერს კიდეც:
„საეჭვოა, რომ ჭაბუკ იესოს ეს სიტყვები რომელიმე ზემოთ ჩამოთვლილი მნიშვნელობით წარმოეთქვა, მაგრამ ჩვენ, მე და შენ, ვითარცა ღმერთებმა ხომ ვიცით, იმ ძველ დროში რა იყო და რაც მერე უნდა მოხდეს, სრული უფლება გვაქვს წამოვიძახოთ ეს სიტყვები, რადგან აჰა, ვაკვირდებით, თუ როგორ ითვისებს იესო მწყემსურ ხელოვნებას იუდეის მთებში, ანდა, როცა დაეშვება ხოლმე, – იორდანეს ველზე“.
რომანის კითხვის და წერის (ეს, როგორც ვთქვი, ერთი და იგივეა) დასრულების შემდეგ, მის კითხვას (წერას) თავიდან იწყებ, რადგან ის არსებითი ცვლილებები, რომლებსაც პერსონაჟებისა და მოვლენების მიმართ შენი დამოკიდებულება განიცდის, ტექსტთან კვლავდაბრუნების შედეგად ახალი შინაარსებითა და რეცეფციებით იტვირთება. ერთადერთი რამ კი, რაც უცვლელი და ტექსტსმიღმა არსებული რჩება, არის ნაწარმოების დასასრული და დასაწყისი, რომლებიც დიალექტიკურად იმეორებენ ერთმანეთს:
„შემდეგ სასიკვდილო თავდავიწყებაში სანახევროდ ჩაფლულმა ნაზარეთი და მამამისი დაინახა – მამა მხრებს იჩეჩდა და ისიც უღიმოდა, ეუბნებოდა: შენ არ შეგიძლია ყველა შეკითხვა დამისვა და არც მე ვიცი ყველა პასუხიო. ჯერ ცოცხალი იყო, როცა იგრძნო, როგორ გაუგრილა ბაგეები ძმრიანი წყლით გაჟღენთილმა ღრუბელმა, ქვემოთ ჩამოიხედა და კაცი დაინახა, მხარზე შუბგადებული, ხელში ვედრო ეჭირა. მაგრამ ის კი ვეღარ მოასწრო, შეემჩნია ჯვრის ძირას დადებული შავი თიხის თასი, რომელსაც წვეთწვეთობით ავსებდა მისი სისხლი“.
© არილი