ამ რუბრიკის ქვეშ მოქცეული ტექსტი, წესით, უნდა გამორიცხავდეს წერის ნაცვალსახელით დაწყებას და მკითხველს კამერული ინტონაციისათვის განაწყობდეს, მაგრამ დრონი იცვალნენ და შეიცვალნენ ბიბლიოფილებიც მასთან ერთად.
არ ვიცი, იყო ბიბლიოფილი, ნიშნავს თუ არა, წაკითხული გქონდეს შენი წიგნების დიდი ნაწილი მაინც. მე ჩემი წიგნების უმრავლესობა ჯერაც წასაკითხი მაქვს და არ კვდება იმედი, რომ წავიკითხავ.
არ მახსოვს, როდის ვიგრძენი, რომ წიგნების ყიდვის ტემპი გაცილებით მაღალი მქონდა, ვიდრე მათი კითხვის. ვიგრძენი და გადავწყვიტე, შეძენა შემენელებინა. მართლაც შევანელე, ოღონდ, ასე ვთქვათ, მიმართულებათა შეკვეცის ხარჯზე: მაგალითად, აღარ ვყიდულობდი წიგნებს ფსიქოლოგიაში, ღვთისმეტყველებაში, ფილოსოფიაში, ეკონომიკაში. მანამდე მეგონა, რომ ჩემი “გაქანება” ამ დისციპლინებსაც გასწვდებოდა. აღარ ვყიდულობდი თანამედროვე რუს ავტორებსაც – საამისოდ ინტერნეტი გაჩნდა. ჩემი ინტერესები დაიწურა კლასიკურ ფილოლოგიამდე, მხატვრულ ლიტერატურამდე და უახლეს პოლიტიკურ ლიტერატურამდე.
ოჯახური გადმოცემით, დედაჩემის ბებიას ბრწყინვალე ბიბლიოთეკა ჰქონია. პირველი ქმარი რომ გადაუსახლეს, ჯერ მის სანახავად გაყიდა ერთი ნახევარი, მერე კი, თავის სარჩენად – მეორე. ორი წიგნი შემოგვრჩა, ვითარცა ნაშთი ძველი დიდებისა: მე-19 საუკუნის ბოლოს დასტამბული ენციკლოპედიური ლექსიკონი და პუშკინის თხზულებათა იმავე პერიოდის სრული კრებული ერთ ტომად. მე მაინც არასოდეს მქონია ჭეშმარიტი ბიბლიოფილის ერთი თვისება: ძველი გამოცემების ყადრი ცოტა კი მესმის, მაგრამ სურვილი არ გამჩენია, საგანგებოდ მომეძებნა და შემეძინა რომელიმე მათგანი. ჩემთვის მნიშვნელობა აქვს ტექსტს და არა მისი გამოცემის წელს, ტირაჟს ან სხვა რამ მახასიათებელს, რაც წიგნს იშვიათობად აქცევს. ყველაზე ხნიერი წიგნი ჩემს სახლში 162 წლისაა: პოეზიის სახელმძღვანელო კეთილშობილ ქალთა პანსიონის სტუდენტთათვის; კი, ძველია, მაგრამ ბევრი არაფერი. თუმცა, სად მივაგენი, კარგად მახსოვს. 80-90-ანი წლების მიჯნაზე, რომელიღაც ზაფხულში, მწერალთა კავშირში მივედი, არ მახსოვს, რისთვის. სტუდენტი ვიყავი. პირველ სართულზე, დაკეტილი ბიბლიოთეკის კართან, უკაცრავად პასუხია და, ტუალეტიდან ხუთიოდ მეტრში რამდენიმე ასეული წიგნი ეყარა. უწესრიგო, ჭუჭყიანი გროვა. რეზო კვერენჩხილაძეს შევთავაზე, ამას დავალაგებ და რაც მომეწონება, ჩემთვის დავიტოვებ-მეთქი. დამთანხმდა. სამი დღე გამოსაცვლელი შარვალ-პერანგით, საპნითა და პირსახოცით დავდიოდი მწერალთა კავშირში, სათითაოდ ვარჩევდი და ვალაგებდი ყველა წიგნს. საბოლოოდ, იქაურობა მოვაწესრიგე, გზა გავწმინდე, წიგნები დავაწყვე, მე კი დამრჩა ბახტინის დოსტოევსკის პოეტიკის პრობლემები, პროპის ჯადოსნური ზღაპრის გმირი, პროფესორ ბორის ტურაევის ძველი ეგვიპტის ლიტერატურა, კრებული რიტმი, სივრცე და დრო, დერატანის ძველი რომის ლიტერატურის ისტორია, შკლოვსკის წერილები არა სიყვარულის შესახებ (პირველი გამოცემა) და ა.შ…
ცხადია, წიგნებს იმხანად მხოლოდ ნაგავში არ ვეძებდი. ასე, 14 წლის ასაკში მეტ-ნაკლებად გაცნობიერებული მქონდა, რომ ფილოლოგობას ვაპირებდი და იმ დროიდან (ოთხმოციანთა დასაწყისი) მშობლებს ფულს სწორედ წიგნებისთვის ვთხოვდი. ძირითადად ქართველ კრიტიკოსებს ვყიდულობდი. და ვკითხულობდი უკლებლივ ყველას. გიორგი მერკვილაძეც კი მაქვს წაკითხული. მათი უმრავლესობა ახლა სად მიდევს, აღარც მახსოვს.
სტუდენტობაში, უნდა ვაღიარო, პირველი ორი კურსი ისე გავასრულე, სწავლის დროს მეგობრებთან ერთად რესტორანში არ ვყოფილვარ. თითქმის მთელი სტიპენდია წიგნებში მიმდიოდა. მაშინ შევიძინე ქართული სამეცნიერო-ფილოლოგიური ლიტერატურა, ძველი ქართული ტექსტების მეცნიერული გამოცემები, ჩემი საყვარელი და ალბათ, ყველაზე დაუნდობლად ნახმარი წიგნი, იოსიფ ხანანოვიჩ დვორეცკის “ლათინურ-რუსული ლექსიკონი”…
სტუდენტობა საბჭოთა ჯარმა გამაწყვეტინა და ორი წელი მეზობელ სომხეთში გავატარე. იქ შევიძინე და წავიკითხე მე-19 საუკუნის რუსული კლასიკა დოსტოევსკის გამოკლებით. სადღაც 60-მდე წიგნი ჩამოვიტანე თბილისში, მათ შორის სახელმძღვანელო, რომელსაც აქ მანამდე ამაოდ ვეძებდი: ტრონსკის “ანტიკური ლიტერატურის ისტორია”.
1989 წლიდან თბილისში გაჩნდა წიგნის ბაზარი, რომელსაც ხან შავ ბაზარს ვეძახდით. ყოველი შაბათ-კვირა ჩემთვის არა მარტო უქმე, არამედ პატარა დღესასწაული იყო: დიმა ბენაშვილი, დათო აბულაძე და მე ვერის ბაღს ვეწვეოდით ხოლმე და არც ერთხელ ხელცარიელნი არ წამოვსულვართ. იმ სახეთაგან დღემდე რამდენიმე შემორჩა წიგნით ვაჭრობას. ერთი რუსთაველზე დგას, პიონერთა სასახლესთან, მეორე გამომცემლობასთან, ვერაზე, მესამეს, 90-ანი წლების შუამდე კიევის ქუჩაზე ჰქონდა წიგნებით გატენილი, მგონი, ერთნახევარი კვადრატული მეტრი ფართობი, ახლა კი სახლში ვსტუმრობ ხოლმე.
შავი ბაზარი გამაოგნებელი იყო: ყოველ ჯერზე უამრავი ახალი წიგნი გვხვდებოდა. დიმა და დათო ძირითადად “უჯრაში შენახულ” ლიტერატურაზე იყვნენ მომართულნი: ყიდულობდნენ იმას, რაც საბჭოთა კავშირში და საბჭოთა კავშირზე ადრე ვერ გამოიცა. იმავე პერიოდში სამივე შევეცადეთ გაგვება ურთიერთობები წიგნის მაღაზიათა საწყობის გამგეებთან. ისინი დიდი ხალისით არ დაგვხვედრიან: თავიანთი ძველი მუშტრები ჰყავდათ და საჩვენო წიგნი თუ რჩებოდა, მხოლოდ იმიტომ, რომ ინფლაცია იყო და ძველებს ყველაფრის ყიდვა აღარ შეეძლოთ. ერთი მაშინდელი წიგნი ახლაც მახსენებს თავს: ოთხტომეული, უინსტონ ჩერჩილი, “მეორე მსოფლიო ომი”. ვერ შევწვდი, მერე კი აღარსად შევხვედრივარ.
ახლა ვერაფრით ვიხსენებ, საიდან მიჩნდებოდა წიგნის საყიდელი ფული ბნელ წლებში, როცა დედაჩემი ხანდახან პურს წვავდა ზეთში, რათა ისევ პურისთვის შეგვეტანებინა. მშობლებს ფულს აღარ ვთხოვდი, სამუშაო კი ისეთი მქონდა, ხელფასი ან ჰონორარი გზის ფულს თუ გაწვდებოდა. ამ დროს ბევრმა იაფად გაყიდა 80-ანი წლების ბოლოს შეძენილი წიგნები, უფრო მეტმა – საერთოდ, ყველანაირი წიგნი. ჩემი სახლის წინ, მეტროს ამოსასვლელზე დღემდე განფენენ ძველ წიგნებს. სხვადასხვა დროს აქ შემიძენია პიერ გრიმალის “ციცერონი”, “ძველი რომის კულტურის” ორტომეული, ამას წინათ კი – დომინგო ფაუსტინო სარმიენტოს “ცივილიზაცია და ბარბაროსობა”, იგივ “ფაკუნდო”, აკა მორჩილაძის “შენი თავგადასავალის” ეშხით… 1994 წელს ერთ გაზეთში ვმუშაობდი, ივლისი იდგა, ჯიბეში ასე, ოციოდ ათასი რუსული რუბლი მედო. მე და გივი თარგამაძე პლეხანოვზე მივდიოდით. არ ვიცი, რა შემიჩნდა, გივის რომელიღაც გერმანული ლუდით გავუმასპინძლდი, თავად არ დავლიე და, მგონი, იმ ლუდის ოდენი თანხა, იქვე, ბუკინისტებში, დიდი ხნის ნანატრ წიგნში, Выдающиеся Портреты Античности-ში მივეცი. გივიმ ლუდი მოსვა და მშვიდად თქვა: В этом есть что-то кощунственное…
Åის არ განუცდია უცაბედი ესთეტიკური მუხტი ქალის დანახვისას, როცა თითქმის უტყუარად გრძნობ, რომ თუ მოინდომებ, თქვენს შორის რაღაც აეწყობა. ეს არ არის უბრალო მოწონება, არც ყბადაღებული ერთი ნახვით შეყვარება; ესაა, უბრალოდ, მეყსეული შეგრძნება იმისა, რომ თქვენ, შესაძლოა, ერთმანეთისთვის ხართ შექმნილი. მოწონებაზე მეტია, სიყვარულამდე კი – შორი. არ გაიცინოთ: მსგავსი ემოცია მიჩნდება (ბუნებრივია, გაცილებით, გაცილებით ხშირად) წიგნებთან მიმართებით. ინტიმური და ზღვრულად ინტენსიური “მოკლე ჩართვა” გეუბნება, რომ ეს წიგნი შენი უნდა გახდეს. სხვა ვარიანტს არ დაუშვებ. წიგნი უარს ვერ გეტყვის. მის დასაუფლებლად ტაქტიკა, დრო და დიპლომატია არ გჭირდება. მხოლოდ ფული და იღბალი. ბოლო დროს ეს დამემართა თეოდორ მომზენის რომის ისტორიის “დაუწერელ” მეოთხე ტომთან, გრეგორი ნადის “ბერძნულ მითოლოგიასა და პოეტიკასთან”, ჰენრი კისინჯერის “დიპლომატიასთან”. იღბლად, მე შევხვდი მათ.
ალბათ, ეს არის ბიბლიოფილობა დღეს – ბიბლიონევროზი. კარგად თქვა ერთმა უმცროსმა კაცმა (ის, ყმაწვილობის მიუხედავად, ჩემზე ადრე იცნობდა წიგნის საწყობთა გამგეებს), ეს ხალხი ჩვენი ნევროზების ხარჯზე ცხოვრობსო; “ეს ხალხი” – ანუ ვისაც ვუმადლით ჩვენი ბიბლიოთეკების საგრძნობ ნაწილს. მხოლოდ აღწერებით ვიცი, რას განიცდიან დონ-ჟუანები. ქართულ ლიტერატურაში ეს ვნება მიხეილ ჯავახიშვილის “ცხრა ქალწულის” პერსონაჟს აქვს. თუ გეგულება წიგნი, რომელიც არ გაგაჩნია, ის არ მოგასვენებს. სჯობს, არ იცოდე მისი არსებობა, ვიდრე გაკლდეს ის. სწორედ ამიტომ, შეიძლება დაგავიწყდეს, რა გაქვს, მაგრამ ყოველთვის იცი, რას არ ფლობ. ფლობა შვებაა, სულის მოთქმა, კმაყოფილება.
და არცთუ იშვიათად, კმაყოფილებით, ცოტა სიამაყითაც რომ უყურებ თაროებს იქ გამომწყვდეული წიგნებით, ნამდვილად იცი, რომ ბევრს, უბრალოდ, არ წაიკითხავ. გიჩნდება უპასუხო კითხვაც: რაც მინდა, იმას როდისღა წავიკითხავ? მოწყენა, რეზინაცია ასეთი კითხვისა და მზერის თანმხლებია. სამაგიეროდ, წიგნს, ძველ ნაცნობსაც კი, ხან ძალიან მოულოდნელად შეუძლია, თავი შემოგთავაზოს და წაგაკითხოს. აი, იმ “მოკლე ჩართვას”, უნებლიე იმპულსს ზოგჯერ აღძრავს წიგნი, რომელიც სრულიად უვნებოდ შეიძინე. კიდევ ერთი თვისება აქვთ წიგნებს – გულს იშვიათად გწყვეტენ: თუ ჩერჩილის იმ ოთხტომეულს არ ჩავთვლით, თითქმის ყველა წიგნს, შეძენა რომ მსურდა და ვერ შევძელი, მოგვიანებით გადავაწყდი; ასე შევხვდი შარშან მაისტერ ეკჰარტს, პირველად 1991 წლის შემდეგ (მახსოვს, მაშინ 135 მანეთი ღირდა, ახლა – 2 ლარი), ყველაზე სახალისო კი იმავე დვორეცკის ორტომეულის, “ძველბერძნულ-რუსული ლექსიკონის” ისტორიაა: ეს წიგნი სულ, განუწყვეტლივ მსურდა და ვერასოდეს ვყიდულობდი – ხან არ ჩანდა, ხან ფული არ მქონდა. საბოლოოდ მეუღლემ მოიყოლა მზითევში… მე ვიცი, რომ წიგნებთან გამოუთქმელი, საიდუმლო, ჩემთვისვე ბოლომდე გაუგებარი კავშირები მაქვს: ჩვენ ერთმანეთს ვერ ვკარგავთ. ამიტომაც, სოსო გრიშაშვილისგან განსხვავებით, შემიძლია და მიყვარს წიგნის თხოვება ახლობლებისთვის. თან, გია ჭუმბურიძის ბერჯესისა არ იყოს, გრძნობათა კომპენსაციის ამბავია: მე თუ ვერ ვკითხულობ, დე, ჩემი წყალობით, სხვებმა წაიკითხონ…
© “წიგნები – 24 საათი”