მრგვალი მაგიდა: თანამედროვე ქართული ლექსი

მალხაზ ხარბედია, ლიტერატურათმცოდნე, ესეისტი: – მიუხედავად იმისა, რომ პროზასთან შედარებით პოეზია თითქოს უფრო ადვილი წასაკითხია, ნაკლები დრო სჭირდება და სიტყვებიც ნაკლებია, რეალური წამკითხავი ცოტაა. თქვენი აზრით, რა ადგილი უჭირავს თანამედროვე ქართულ საზოგადოებაში პოეზიას და ვინ არიან მისი მკითხველები. ვის სჯერა პოეზიის და საერთოდ, რატომ უნდა სჯეროდეს თანამედროვე მკითხველს პოეზიის?
ლევან ბრეგაძე, ლიტერატურათმცოდნე, კრიტიკოსი: – საერთოდ, პოეზიას ყოველთვის ცოტა მკითხველი ჰყავდა და გასაგებია რატომაც. პროზისგან განსხვავებით, პოეზია უმცირესობისთვისაა, რადგან ეს უჩვეულო მოვლენაა. ვინ ლაპარაკობს ყოველდღიურ ცხოვრებაში რითმებით? გასაკვირიც კი არის, ასეთ პირობით ტექსტს მკითხველი რომ ჰყავს. თუ გიფიქრიათ, რატომ ან როდის მიდის ადამიანი ლექსთან? მაშინ, როდესაც ყოველდღიურობა ბეზრდება და რაღაც განსხვავებული, უჩვეულო სჭირდება. ეს ძალიან ჰგავს ტაძარში შესვლას. ჩვენი საცხოვრებელი ტაძარს რომ ჰგავდეს, კვირის ბოლოს წირვის მოსმენა აღარ მოგვინდებოდა. აქაც ანალოგიური ვითარებაა: პოეზიასთან რომ მიხვიდე, ყოველდღიურობის პროზა უნდა მოგბეზრდეს.
შოთა იათაშვილი, პოეტი: – კიდევ უფრო გავამძაფრებ ამ აზრს და ვიტყვი, რომ პოეზიის მკითხველი ძირითადად ნევროზული, აფექტურ მდგომარეობაში მყოფი ადამიანია, სიკვდილ-სიცოცხლის ზღვარზე მდგარი და ცხოვრებისეული პრობლემებით დახუნძლული. ასეთ დროს ძნელია იკითხო დუმბაძე, ფოლკნერი ან დოსტოევსკი. დენის დარტყმასავით მოკლე და მძლავრი რამ გჭირდება, რომელიც ან გიშველის, ან – საბოლოოდ მოგკლავს. ამ თვალსაზრისით, ბოლო წლებში პოეზიის მკითხველი თუ არა, მსმენელი მაინც მომრავლდა, რადგან მთელს მსოფლიოსა და, მათ შორის, საქართველოშიც, ნევროზული ფონია. გარკვეულწილად, ეს “ოპტიმიზმის” საფუძველს გვაძლევს. ყოველ შემთხვევაში, ვამჩნევ, რომ ახალგაზრდა თაობა კითხულობს.
პაატა შამუგია, პოეტი: – მე კი ვფიქრობ, რომ პოეზიის მკითხველი ცოტაა, მაგრამ ბევრია დეკლამატორი, რომელიც სუფრასთან ამბობს ლექსს, ან – საყვარელ ადამიანს უკითხავს, თუმცა, წიგნების ტირაჟებზე ეს რატომღაც არ აისახება. როგორც ჩანს, ინტერნეტში კითხულობენ, ან სულაც, უსმენენ პოეზიას. თანამედროვე მკითხველი ითხოვს რაღაც ისეთს, რაზეც პოეტს პასუხი უნდა ჰქონდეს. შესაძლოა, ჩვენ, პოეტები არ ვართ ადეკვატურნი.
მ.ხ.: – მოდით მკითხველებზეც ვისაუბროთ. დღესდღეობით პოეზიის მკითხველთა კონკრეტული ჯგუფები იკვეთება, რომელნიც მკვეთრად განსხვავდებიან ერთმანეთისგან. ერთის მხრივ, არსებობენ მკითხველები, მათ შორის, ახალგაზრდები, რომლებიც არ სცილდებიან ჩარჩოებს, სიტყვაზე, ტერენტი გრანელის ან გალაკტიონის პოეზიას. არც ცდილობენ განვითარებას. მეორე მხარეს დგანან ადამიანები, რომლებიც გარკვეული ჯგუფების ირგვლივ რაღაც იდეოლოგიური ან სხვა ნიშნით ერთიანდებიან. დარწმუნებული ვარ, პაატას (შამუგიას) და მის მეგობარ პოეტებს ჰყავთ ისეთი მკითხველი, რომელიც არც წარსულში იყურება, არც მომავალში, არც მარჯვნივ და არც მარცხნივ; არ აინტერესებს სხვა პოეტები, და ეს მეორე უკიდურესობაა.
ლ.ბ.: – პირადად მე მკითხველთა ჯგუფებს ასე “დავახარისხებდი”: ხალხი, ვინც ოდესღაც თავად წერდა ლექსებს ან აპირებს წერას. ბუნებრივია, მათ აინტერესებთ, რას აკეთებს სხვა და ამიტომაც კითხულობენ. ამას საკუთარ მაგალითზე გეუბნებით: ბავშვობიდან ვგიჟდებოდი პოეზიაზე, იმიტომ, რომ თავად ვწერდი ლექსებს. ძალიან ბევრს ვკითხულობდი და ბევრიც ზეპირად ვიცოდი. ერთი სიტყვით, ეს გახლავთ ერთი ჯგუფი, რომელიც ძირითადად ახალგაზრდებს აერთიანებს. მეორე – ხანშიშესული მკითხველია, რომლებიც, ალბათ, ახალგაზრდობაში წერდნენ, მაგრამ ხელი მოეცარათ. სამაგიეროდ, დარჩათ იმდროინდელი ლექსებით “დაკომპლექტებული” გემოვნება. შოთას თქმის არ იყოს, პოეზიას დიდი ფსიქოთერაპიული დანიშნულება აქვს. უამრავ დისკომფორტს შველის, ამიტომ, ვინც ახალგაზრდობაში მისი ძალა გამოსცადა, მოგვიანებითაც მიმართავს, მაგრამ ახალ პოეტებს კი არ ეცნობა, უკვე აპრობირებულ ტექსტებს უბრუნდება და ამაში არაფერია უჩვეულო, რადგან ბევრი ძველეგვიპტური და ძველბერძნული ლექსიც კი დღეს დაწერილივით იკითხება, არ ძველდება. ასეთ მკითხველებს ამ სფეროში სიახლეები აღიზიანებთ.
პ.შ.: – სრულიად ნორმალურია, როდესაც ადამიანთა ჯგუფს, ასაკიდან გამომდინარე, ამა თუ იმ ავტორის ნოსტალგია უჩნდება, მაგრამ უცნაური ის არის, რომ ასეთი მკითხველი ახალ თაობაშიც ძალიან ბევრია. მათ მტკიცედ სჯერათ, რომ ლექსი უნდა იყოს ისეთი, როგორსაც წერდა გალაკტიონი, გოგლა ლეონიძე და ა.შ. მათთვის სიახლე ტრადიციის დამანგრეველია, რასაც მტკივნეულად განიცდიან. სინამდვილეში, ნებისმიერი ტრადიცია თავის დროზე სერიოზული ნგრევისა და დესტრუქციის შედეგია.
შ.ი.: – ჯგუფებთან დაკავშირებით, იმ პერიოდის ამბებს გავიხსენებ, როდესაც თავად დავიწყე წერა. ეს იყო 90-იანი წლების დასაწყისი და მე, როგორც ერთ-ერთი ავტორი, ვხედავდი ავტორთა ჯგუფს, რომელიც ჩემს ირგვლივ მოძრაობდა. არსებობდა სხვა ორბიტაზე მოძრავი ჯგუფებიც. ძირითადად, ორი დაჯგუფება იკვეთებოდა: ერთი – პირობითად, კოტე ყუბანეიშვილის, რომელიც მის არტისტულ იმიჯს ექვემდებარებოდა, რაღაცნაირად მოდურ-სნობური; და მეორე – ნაკლებად პოპულარული, რომლის წევრებიც უფრო რადიკალურ ან ჰერმეტულ ტექსტებს წერდნენ, აქედან გამომდინარე, მცირერიცხოვანი აუდიტორიაც ჰყავდათ.
მ.ხ.: – სხვათა შორის, “რეაქტიული კლუბის” სახელით ცნობილი დაჯგუფება, რომელშიც კოტე ყუბანეიშვილი, ირაკლი ჩარკვიანი, პაატა ქურდაძე და სხვები შედიოდნენ, 90-იანების დასაწყისში ძალიან ახლოს იყო იმასთან, რასაც ახლა ვხედავთ ამერიკულ პოეზიაში. ვგულისხმობ რეპს, ანუ ე.წ. პოპულარულ პოეზიას. ფორმით საკმაოდ ბევრი მსგავსება იყო… ჩვენს თვალწინ ვითარდებოდა ლექსის დემოკრატიზაციის მნიშვნელოვანი პროცესი – პოეზია თავის ფესვებს უბრუნდებოდა. ეს ძალზე მნიშვნელოვანი იყო იმ პერიოდში, განსაკუთრებით, 80-იანი წლების ბოლოს მიმდინარე მოვლენების ფონზე, იმ გარითმული ტკივილებისა და პატრიოტული ეროტიკის ფონზე, როდესაც პოეზია დაძველებულ, გადამწვარ მექანიზმს დაემსგავსა.
შ.ი.: – რა თქმა უნდა, ეს პროგრესული პროცესი იყო. მე, უბრალოდ, რაკი მკითხველთა ჯგუფებზე დაისვა შეკითხვა, ეს ორი ტიპის ჯგუფი თვალსაჩინოებისათვის მოვიყვანე. აშკარად ასე იყო, რომ ყუბანეიშვილის და ვთქვათ, ბარბაქაძის მკითხველები ძალიან იშვიათად თუ იკვეთებოდნენ მაშინ. ბარბაქაძის მკითხველისთვის ის დემოკრატიული ნიავქარი, რაც ყუბანეიშვილიდან მოდიოდა, უბრალოდ მსუბუქი თავქარიანობა იყო და მეტი არაფერი, ყუბანეიშვილის მკითხველისთვის კი ბარბაქაძე სრულიად გაუგებარ ლიტერატურულ მონსტრს წარმოადგენდა..
მ.ხ.: – ისევ ჩემს მოსაზრებას დავუბრუნდები “რეაქტიულ კლუბთან” დაკავშირებით. იმის თქმა მინდოდა, რომ, ფეხბურთის ენაზე რომ ვთქვათ, ეს ადამიანები ძალიან ახლოს იყვნენ ფინალთან, მაგრამ იქამდე მისვლა ვერ მოახერხეს. რატომ მოხდა ასე, ვერ გეტყვით. თუმცა არიან გამონაკლისებიც. ირაკლი ჩარკვიანმა, მაგალითად, ბევრი რამე მიიყვანა ბოლომდე. კოტე ყუბანეიშვილი დღესაც აგრძელებს, მაგრამ, სამწუხაროდ, იგი და მისი მსგავსი ავტორები ქართულ პოეზიაში სათანადო ადგილს ვერ იმკვიდრებენ, არ ვიცი ეს მკითხველის ბრალია თუ ავტორების, ან ზოგადად ვითარების? ფრთიანი გამოთქმები ადამიანებს შორის მიმოიქცევიან და ეს მხოლოდ ანეკდოტების დონეზე რჩება. დღეს უკვე ძნელი გასარჩევია, რომელი კუპლეტი ვისია, ვინ არის ავტორი – ტარიელ ჭანტურია, კოტე ყუბანეიშვილი, სიმონ ბალახაძე თუ ზაზა თვარაძე. საერთოდ, ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ ქართულ ლექსში, უხეშად რომ ვთქვათ, 3-4 გამწევი ძალა მაინც იყოს, რომელიც სხვადასხვა მიმართულებით წაიყვანდა თანამედროვე პოეზიას. თუნდაც, აურევდა საქმეს – ამ სიტყვის კარგი გაგებით.
პ.შ.: – მე მაინც ვარჩევდი, სოციალური თემატიკა ჭარბობდეს, ოღონდ ირონიზებული, როგორც პრიგოვის პოეზიაშია, სადაც პოლიტიკა და პოეზია თითქმის არ არის გაყოფილი და არც უშლის ხელს ერთმანეთს.
მ.ხ.: – სამოქალაქო პოეზიის თემას განვავრცობ, ანუ, პოეზიის, სადაც პოეტის სამოქალაქო პოზიცია ჩანს. დასავლური პოეზიიდან ამის საუკეთესო მაგალითია ოდენი, ადამიანი, რომლის ცხოვრებისეული ფილოსოფიაც ხშირად იცვლებოდა, მაგრამ მუდმივად ვითარდებოდა. რაც შეეხება ქართულ სინამდვილეს, პირადად ჩემთვის ძალიან სამოქალაქოა ზვიად რატიანის ბოლო ლექსები. განსაკუთრებით, “ნეგატივი,” ძველი, “მამები” და ა.შ. მიხარია, რომ ამ კუთხით ბევრი ახალი პოეტი გამოიკვეთა: ირაკლი კაკაბაძე უმცროსი, დათო ყანჩაშვილი, ბოლოდროინდელი ეკა ქევანიშვილი და ნიკა ჯორჯანელი. დიდი გამოხმაურება მოჰყვა რატი ამაღლობელის “დეპუტატის აღსარებას,” რომელიც ამას წინათ სოციალურ ქსელებში დაიდო. როგორია ამ კუთხით თქვენი, როგორც პოეტების გამოცდილება? მაინტერესებს ბატონი ლევანის შეფასებაც, საით შეიძლება წავიდეს ეს პროცესი?
პ.შ.: – ჩემი აზრით, დღეს ყველაზე მეტად გვაკლია ირონია და თვითირონია, თუნდაც სამოქალაქო ესთეტიკაში. ასევე პუბლიცისტიკა და ჟურნალისტური ხედვა პოეზიაში.
მ.ხ.: – “ჟურნალისტური გამოძიება” პოეზიაში.
პ.შ.: – თუნდაც, ოღონდ სწორხაზოვნად ამის გაგება არ შეიძლება, რადგან ეს პოეზია კი არ იქნება, არამედ კონსტიტუცია. ასეთი ტექსტები იწერება: ჩემი მეგობრები წერენ, მეც – ბოლო პერიოდში და სულ მეშინია, რომ პათეტიკური არ ვიყო. იმიტომ, რომ ეს ორი ცნება ძალიან ახლოსაა ერთმანეთთან. ლექსში კი პათოსი ლოგოსს არ უნდა ჭარბობდეს.
შ.ი.: – მაგრამ პათოსიც არის და პათოსიც. მაშინ უნდა გავიხსენოთ ზურაბ რთველიაშვილი. ზემოთ ჩამოთვლილ ავტორთაგან ზოგიერთში არის თვითირონია, ზოგში – ანალიზი, სიმართლის დალაგების სურვილი, რთველიაშვილთან კი ყველაფერი ერთადაა. 90-იანი წლებიდან მოყოლებული მის ლექსებში ეს მიმართულება გაიზარდა, გაიზარდა და სულ სხვა ნიშნულს მიაღწია. ჩემი აზრით, ძალიან საინტერესო ფაქტი მოხდა: ზურამ პარადიგმა შეცვალა, მიტინგის პოეზიის პარადიგმა. ჩვენ გვახსოვს, როგორ უსმენდა 90-იან წლებში მიტინგებზე ოცი ათასი კაცი თინათინ მღვდლიაშვილის პატრიოტულ ლირიკას. დღეს კი მიტინგის პოეტის, ტრიბუნის სახე ზურაბ რთველიაშვილია, რომელიც გამოდის და ტრადიციულ ლექსს კი არ კითხულობს, სულ სხვა დისკურსს “აწვება”. ყველაზე მნიშვნელოვანი არის ის, რომ იმ 20-30 ათასი კაცისთვის მისი მოდერნისტული ესთეტიკა უკვე გასაგებია. პოეტის წყალობით მოდერნი შედის ათიათასობით ადამიანში. ეს საინტერესო ფენომენია.
ლ.ბ.: – პოეზია უნდა იყოს ყველანაირი: ვისაც უნდა შუბლით შეასკდეს არასასურველ რეალობას, ვისაც უნდა – ირონიით გამოხატოს სათქმელი, ეს მათი საქმეა. აქედან ზოგი გადარჩება, ზოგი – ვერა. რაც შეეხება პოეზიის პუბლიცისტურობას, ამ საკითხთან მიმართებაში დიდი სიფრთხილეა საჭირო, რომ ზღვარს არ გადახვიდე. შიშველი რიტორიკა არასოდეს ფასობდა, ჩვეულებრივ საუბარშიც კი, მით უმეტეს პოეზიაში, რომელიც სულიერი საზრდოა.
სამოქალაქო პოეზია ახსენეთ და მინდა ბესიკ ხარანაულის “სად არიან შვილები” გავიხსენო, რომელიც ძალიან კარგი ლექსია, თუმცა ბევრმა ვერ მიიღო. სკოლის სახელმძღვანელოებში შეიტანეს და მასწავლებლები აღშფოთებულნი იყვნენ – ეს რა ლექსიაო. ახლებურმა ფორმამ გააღიზიანათ. არადა, ამ ლექსში შესანიშნავადაა დახატული 90-იანი წლების კოშმარი, ისეთი ფორმაა მოძებნილი, რომ უკეთესი შეიძლება ვერც მოიფიქრო იმ საშინელებების გადმოსაცემად. ეს ისეთი ლექსია, სადაც სიტყვათა ორგანიზების ფორმა მეტს ამბობს, ვიდრე სიტყვები.
მ.ხ.: – რამდენიმე წლის წინ ვხუმრობდი ხოლმე: “სად არიან მამები, მამები სად არიან?!”
შ.ი.: – სხვათა შორის, მარტო ამ ლექსში კი არა, ზოგადად, ბესიკ ხარანაულის ბოლოდროინდელ ნაწერებში გამძაფრდა სათქმელი. უფრო მეტიც, რაღაც შეირყა თითქოს, შინაგანი რყევა დაიწყო ამ ყველაფერმა. ეს ცენტრიდანული პროცესია, პროცესი, როდესაც პოეტი დაუმორჩილებელი ხდება. მისი სათქმელი იმდენად ძლიერია, ვერანაირ ფორმაში ვერ ჩასვამ, ვერ შეზღუდავ, ვერ შეალამაზებ. ხარანაულის ტექსტებიდან ირგვლივ არსებული უსამართლობა და ქაოსი იმდენად ძლიერად გადმოდის შენში, უძლური ხარ, შეეწინააღმდეგო.
აუცილებლად უნდა გავიხსენო კიდევ ერთი ნაწარმოები – ზაზა თვარაძის პოემა – “მხიარული ლანდები,” რომელიც ახლა გამოიცა. თვისობრივად, ემოციურად და ბევრი სხვა მახასიათებლით ეს ტექსტი ხარანაულის ბოლოდროინდელ ნაწერებს ჰგავს. ორივეში შეინიშნება თვითირონია. თვარაძესთან ეს მომენტი კიდევ უფრო მძაფრადაა. ერთ წერილში მას “პოეზიის სალოსი” ვუწოდე. სწორედ ამ სალოსური ბუნების წყალობით, ზაზასთან თვითირონია კუბშია აყვანილი. ამ ავტორთა ნაწერები იმით გამოირჩევა, რომ ტრაგიკული გარემოს აღწერასთან ერთად, თავად გარემოსაც დასცინიან და საკუთარ თავსაც. თითქოს ამ ყველაფრიდან სხვა გამოსავალი არ არის.
პ.შ.: – სწორედ ამ ტიპის, განსჯით პოეზიას ვგულისხმობდი, რომელიც მხოლოდ წუთიერ იმპულსებს კი არ გადმოსცემს, აზროვნებს და ამას უცნაური ენობრივი კონსტრუქციის სახეს აძლევს, როგორც ხარანაულის პოეზიაშია. ენასთან დამოკიდებულების თვალსაზრისით ეს ყველაფერი ახალიც არის და ძველიც. ავტორი არქაიზმებს თანამედროვე სახით იყენებს და თავის ფიქრებს ლექსის ფორმას აძლევს. ერთი სიტყვით, მოფიქრალი კაცის პოეზიაა.
მ.ხ.: – ბესიკ ხარანაული, საერთოდ, წინაც უსწრებს დროს და წარსულის გამოცდილებასაც აქტუალურს ხდის – იქნება ეს ისტორიული, პოეტური თუ კიდევ სხვა. სწორედ ამ კუთხით მინდა წავიყვანოთ საუბარი: რა ძალები წარმართავენ ახალ ქართულ პოეზიას? ერთის მხრივ, რამდენად იგრძნობა წარსულის როლი თანამედროვე ლექსში (ამის გარეშე პოეზია წარმოუდგენელია) და მეორე მხრივ, ხომ არიან პოეტები, რომლებიც ამ ტრადიციებს ანგრევენ? რამდენად განსაზღვრავს ტრადიცია დღევანდელ ქართულ ლექსს და სად იღებს ეს ტრადიცია ავადმყოფურ ფორმებს?
ლ.ბ.: – დღეს ყველა სფეროში კრიზისია და მათ შორის, პოეზიაშიც. ლექსს რაღაც უჭირს და ამის ლიტერატურული მიზეზია ის, რაც მანამდე გაკეთებულა. წარმოიდგინეთ, ამ მხრივ რა კარგ მდგომარეობაში იყო, ვთქვათ, ბარათაშვილი – მის ზურგს უკან თითებზე ჩამოსათვლელი ქართველი პოეტები იდგნენ. დღეს კი რამდენი რამაა წასაკითხი და გასათვალისწინებელი მარტო ქართულ პოეზიაშიც კი! ეს, რასაკვირველია, კრიზისს იწვევს. A
მ.ხ.: – კი, მაგრამ ასეთი რამ ხომ ბაირონისა და გოეთეს დროსაც შეიძლებოდა გვეთქვა?
ლ.ბ.: – რატომ არ ამბობდნენ? ბევრი არ მეთანხმება, მაგრამ მაინც ვიტყვი, რომ პოსტმოდერნიზმი ამდენი საუცხოო ტექსტის დახვავებამ გამოიწვია. ახალი მხატვრული ტექსტების შექმნას ბევრს ძველის გადაკეთება ურჩევნია, ან მასზე წერა და ლაპარაკი. ეს ზღვა ლიტერატურა ნოვაციების შესაძლებლობას ართულებს. ცდილობ, არ დაემგვანო წინამორბედებს, და მაინც ძალაუნებურად მათი ტექსტების გავლენის ქვეშ ექცევი.
კიდევ ერთი რამ მინდა ვთქვა: თუ გემოვნების განვითარებას დავუკვირდებით, უცნაურ რამეს შევამჩნევთ. ის, რაც ერთ დროს პოეზიაში ნაკლად მიაჩნდათ, დღეს ღირსება ხდება. ღირსება თუ არა, თვისება მაინც. მაგალითად, ზუსტი რითმა. რუსთაველის დროს “გასაღები” და “გასაღება”, ან “სირბილი” და “სირბილე” რითმად არ ითვლებოდა, ან ნაკლოვან რითმად ჩაითვლებოდა, დღეს კი მოდური რითმაა – დღეს არაზუსტი რითმაა მოდაში. ანდა ანჟამბემანი ავიღოთ. თუ გახსოვთ, ბუალო არიგებს პოეტს – აზრი სტრიქონის ბოლოში დაასრულე, ღმერთი არ გაგიწყრეს და მეორე სტრიქონში არ გადაიტანოო. ამასვე მიანიშნებდა მამუკა ბარათაშვილიც თავის “ჭაშნიკში”. ეს ნაკლი იყო მაშინ, დღეს კი ღირსებაა. რამდენს დაკარგავდა ბარათაშვილის (და არამარტო მისი) შემოქმედება, ეს ხერხი რომ არ ჰქონდეს ასე ხშირად გამოყენებული! “ჯვარს ეცვი, თუ გინდა, საშველი / არ არის, არ არის, არ არის”, ამბობს გალაკტიონი და ეს ჩინებული მაგალითია ანჟამბემანისა, როდესაც სალექსო ფორმისა და აზრის შეჯახება ახლებურ ინტონაციას, ახალ აქცენტებს ბადებს.
იცით, რა მომწონს თანამედროვე ახალგაზრდულ პოეზიაში? ის, რომ თავგამოდებით ეძებენ ახალ სათქმელს და მისი გამოხატვის ფორმებს. დღეს დიდი შემოქმედებითი მრავალფეროვნებაა და ეს, როგორც ლიტერატორს, ძალიან მახარებს. ხმები ისმის, ამ სიტყვის პირდაპირი მნიშვნელობით, პოეტთა ხმები. ლექსების კითხვა ბევრს უჭირს, უჭირს, მაგრამ მოსმენა ეხალისებათ, რადგან ეს დიდ ძალისხმევას არ უკავშირდება, ამიტომ სიამოვნებით უსმენენ პოეტის მიერ წაკითხულ ლექსს.
რამდენიმე წლის წინათ რადიო “მწვანე ტალღას” ჰქონდა გადაცემა – პოეტები კითხულობდნენ საკუთარ ლექსებს. ჩემი თაობის ავტორებში ასეთი გამორჩეულობა არ იყო ამ მხრივ (საკუთარი ლექსების წაკითხვის მანერას ვგულისხმობ), ახალგაზრდებში კი უჩვეულო მრავალფეროვნებაა – როგორ კითხულობენ!!! როგორ კითხულობს ზვიად რატიანი, პაატა შამუგია, შალვა ბაკურაძე – გავოცდი პირდაპირ. სწორედ ეს მრავალფეროვნება და ძიება გამოგვიყვანს კრიზისიდან. ყველამ საკუთარი სათქმელი უნდა თქვას, თავისი გზით იაროს და თუ ნამდვილი პოეზიაა, ადრე თუ გვიან დამფასებელი აუცილებლად გამოუჩნდება.
პ.შ.: – ბატონი ლევანის მსგავსად, მეც მიმაჩნია, რომ ტრადიციასთან დაპირისპირებული ადამიანი, გარკვეულწილად, პატივისცემითაა განმსჭვალული მის მიმართ, იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც ამსხვრევს. ტრადიცია თუ არ შეისწავლე, წარმოუდგენელია რამე დააკლო. მხოლოდ ის ადამიანები აკეთებენ ნოვატორულ სვლებს, რომელნიც ღრმად იცნობენ წარსულის გამოცდილებას. ამის მაგალითად პიკასო გამოდგება, რომელიც მთელი ცხოვრება კლასიკურ ხელოვნებას სწავლობდა და მხოლოდ შუახანს მიტანებულმა დაიწყო “ბავშვივით ხატვა,” როგორც თავად ამბობს, ანუ ავანგარდულ ხელოვნებაში გადავიდა.
შ.ი.: – თვითონ “ტრადიციის” ცნება ძალიან პირობითია. თუნდაც XX საუკუნის დასაწყისი რომ ავიღოთ, რაც მაშინ გაკეთდა, დღეს უკვე ტრადიციაა.
მ.ხ.: – ეგ კი არა, დღეს 90-იანების შოთა იათაშვილიც ტრადიციაა.
შ.ი.: – მაგაშია საქმე. ტრადიციაცაა და ტრადიციაც. აქედან გამომდინარე, ვერ იტყვი, ვინ არის ტრადიციული, ვინ – არა. კონსერვატულობა კიდევ სხვა რამეა, მაგრამ კარგ პოეტში იმის გარჩევა, რა არის ტრადიციული და რა – არა, ძალიან ძნელია: ერთი შეხედვით ავანგარდული ლექსი შეიძლება კარგად დავიწყებული ტრადიციებიდან მოდიოდეს.
ლ.ბ.: – დღეს ისეთი დროა, როგორც არ უნდა მიბაძო ძველს, მაინც ყველაფერი პაროდიად ჩაგეთვლება.
შ.ი.: – ვერ დაგეთანხმებით. მაგალითად, ზვიად რატიანი ახერხებს ტრადიციული ფორმით წეროს და არ იყოს პაროდიული. იმიტომ, რომ შესწავლილი და გააზრებული აქვს როგორც ძველი, ასევე თანამედროვე მსოფლიო პოეზია. იცნობს ყველა მეტ-ნაკლებად ცნობილ ავტორს. მის ნაწერებში სხვანაირი დრამატიზმია. ის არ არის ავანგარდული, არც მარგინალური, უფრო მეინსტრიმის ხაზს მისდევს. ზვიადი ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერი თანამედროვე პოეტია, რომელიც მეინსტრიმშია და თან ახალი ტრადიციის გზას კვალავს. ერთი სიტყვით, იმის თქმა მინდა, თუ კარგად იცნობ ძველ ფორმებს, შეძლებ დაწერო ისე, რომ პაროდია არ მიიღო. სხვა შემთხვევაში, გინდა თუ არა, მაინც რაღაც შარჟს მიიღებ.
ლ.ბ.: – მე სხვა რამეს ვამბობ. მაგალითად, დაბალი ან მაღალი შაირით რომ დაწერო ლექსი იმაზე, როგორ გაიარე ვაკის პარკთან და შეხვდი შეყვარებულს, არაჩვეულებრივი პაროდია გამოვა.
მ.ხ.: – კიდევ ერთ საინტერესო თემაზე გავამახვილებ თქვენს ყურადღებას. ეს არის თარგმანი. ჩემი აზრით, ერთ-ერთი წამყვანი საკითხი ქართული პოეზიის ისტორიაში.
პოეტური თარგმანი საუკუნეების განმავლობაში განსაზღვრავდა ქართულ პოეტურ ენას, აზროვნებას. ქართული კლასიკური პოეზია, თუ შეიძლება ასე ითქვას, მთარგმნელობითი პათოსებიდან იშვა. მეფეების – თეიმურაზ I-ის, ვახტანგ VI-ს, თეიმურაზ II-ის, არჩილის პოეზიაც აღმოსავლურ გავლენას განიცდის. XX საუკუნეშიც იყო ბევრი ძალიან მნიშვნელოვანი პოეტური თარგმანი: წერედიანი, აჯიაშვილი, კოტეტიშვილი, სხვები… ამაზე ვისაუბროთ. თარგმანი და თანამედროვე ქართული პოეზია.
პ.შ.: – ჩემი აზრით, აპოლინერის გეგეჭკორისეული თარგმანი ბრწყინვალეა. ფრანგული არ ვიცი და დედანს ვერ შევადარებ, მაგრამ ფაქტია, რომ ძალიან კარგია. შესანიშნავია ვახუშტი კოტეტიშვილის მიერ თარგმნილი ბროდსკი – “ორი საათი რეზერვუარში”. არის კიდევ კონკრეტული ნიმუშები, თუმცა, ვერ გეტყვით, პროზისგან განსხვავებით, მოახდინა თუ არა გავლენა პოეზიის თარგმანმა ქართულ პოეტურ წესრიგზე.
ლ.ბ.: – როგორ არა, უიტმენმა და ვიიონმა ძალიან დიდი გავლენა მოახდინეს. 1966 წელს გამოვიდა უიტმენის ლექსების კრებული, სადაც კონსტანტინე და ზვიად გამსახურდიების, ლანა ღოღობერიძის, თამაზ ჩხენკელის თარგმანები შევიდა. ამ წიგნმა ძალიან დიდი როლი ითამაშა ქართული ლექსის განვითარებაში. განსაკუთრებული ზეგავლენა ჰქონდა დავით წერედიანის თარგმნილ ვიიონს. დათოს თარგმანის ფორმაც და თემატიკაც ისე მოერგო ჩვენს სინამდვილეს, რომ მისი ხმა დღესაც ისმის ქართულ პოეზიაში. სხვათა შორის, ასე აშკარად რომ ისმის, მთლად კარგი, ალბათ, არ არის.
მ.ხ.: – გავიხსენებ ასევე თამაზ ჩხენკელის მიერ თარგმნილ “გიტანჯალი”-სა და “ბოძიუი”-ს, რომელთაც ასევე დიდი გავლენა მოახდინეს 60-70-იანი წლების პოეზიაზე.
შ.ი.: – თუ ავიღებთ ახალ თაობას, 2000-იანელებს, მაინც მგონია, რომ ჩემს მიერ თარგმნილმა გინზბერგის “ყმუილმა” სერიოზული კვალი დაატყო მათ გემოვნებას. ამ თაობაში სწორედ ბიტნიკური ყმუილის ხმა ისმის და ეს თემატიკაც ისევ აქტუალურია, განსხვავებით სხვა ქვეყნებისგან. შეიძლება იმიტომაც, რომ საქართველოში მისი თარგმნა დაგვიანდა. სწორედ ამის გამოა ქართველ ახალგაზრდებში ბიტნიკები და მათი ესთეტიკა პოპულარული. თუმცა გაივლის გარკვეული პერიოდი და ეს აჟიოტაჟიც ჩაცხრება.
მ.ხ.: – კრიტიკის კულტურასაც შევეხოთ. ყველასთვის ნათელია, რომ პოეზიის სწორად აღქმისათვის მნიშვნელოვანია მისი სწორად გაგება, რაშიც ძალიან დიდია კრიტიკოსისა და ანალიტიკოსის როლი. თუ პროზაში ეს პროცესი შედარებით იოლად მიმდინარეობს, პოეზიაში კრიტიკოსს ძალიან რთული მისია აკისრია. სირთულეს, უპირველესად, ჟანრი ქმნის, რადგან თავად პოეზია გაურბის კომფორტს და გარკვეულობას;Eპოეზია ნისლოვანების სამყაროა, რომელმაც, პროზისგან განსხვავებით, შეიძლება დაგაბნიოს კიდეც. უნდა დაგაბნიოს კიდეც.
ტრადიციულ კრიტიკას უყვარს ლექსის თემატურ ან ისტორიულ ჩარჩოებში მოქცევა, სახელების დარქმევა და ა.შ. თუმცა დღეს სხვა ვითარებაა და მხოლოდ ჩარჩოები საქმეს ვერ უშველის. როგორ ფიქრობთ, რა სჭირდება თანამედროვე კრიტიკოსს, ესეისტს, პოეზიის ენთუზიასტს, რომ კიდევ უფრო ქმედითი გახადოს ლექსი, მეტად გააცოცხლოს და უფრო ახლოს მიიტანოს ადამიანებთან?
პ.შ.: – მე მგონია, რომ კრიტიკა აუცილებელია, რათა მაღაზიაში დალაგებული ათასი წიგნიდან ერთი გამოარჩიო. ყოფილა შემთხვევა, რომ კონკრეტული წიგნი კრიტიკოსის მიერ დაწერილი რეცენზიის შემდეგ მიყიდია. საერთოდ, კრიტიკოსი ცოტათი თავადაც უნდა იყოს მწერალი, მხოლოდ ფაქტების მშრალი ანალიზით არ შემოიფარგლოს და თუ საჭიროა, თავიც მომაწონოს, რათა მისი ნაწერი წავიკითხო. კრიტიკაც ხომ ლიტერატურაა.
ლ.ბ.:L– როცა ამბობენ, კრიტიკა არა გვაქვსო, ბოლოს და ბოლოს, მივხვდი, რას გულისხმობენ: წიგნები სისტემატურად უნდა ფასდებოდეს. ადრე გამოდიოდა ჟურნალი “კრიტიკა,” რომელიც მხოლოდ კრიტიკულ წერილებს ეთმობოდა. დღეს ასეთი გამოცემა აღარ გვაქვს, თუმცა არის ალტერნატიული საშუალებები. ბოლო დროს რადიო “თავისუფლებაზე” კვირაობით მალხაზ ხარბედია თითო წიგნს მიმოიხილავს. იგივე ხდება “24 საათის” დამატება “რევიუში,” სადაც ამ საქმეს თეონა დოლენჯაშვილი და ბელა ჩეკურიშვილი უძღვებიან. ასევე ანდრო ბუაჩიძეც. ეს სისტემატურად, ყოველკვირეულად ხდება. ამას დაუმატეთ ხუთი-ექვსი ლიტერატურული ჟურნალი, რომელთა ყოველ ნომერში იბეჭდება რეცენზიები, და, ვფიქრობ, ეს არც ისე ცოტაა.
მ.ხ.: – ამას დავამატებდი ბლოგებს, რაც ასევე საყურადღებოა. ქსელი ძალიან დიდ როლს თამაშობს, თან ამ დროს უშუალო ურთიერთობა გაქვს მკითხველთან, რომელიც პატარა შეცდომასაც არ გპატიობს; როგორი ცნობილიც არ უნდა იყო, თავს პედესტალზე არ გაგრძნობინებს – მაშინვე მიგიჩენს ადგილს. და ეს კარგია. ჩვენთან კრიტიკა არასწორად ესმით. იგი რატომღაც ნგრევას უკავშირდება, მიწასთან გასწორებას. რატომ? იმიტომ, რომ ინტელექტუალურ პასუხისმგებლობას არ გაკისრებს, შენს საქმეს სხვა აკეთებს. შენ კი არ იღებ მონაწილეობას რაღაცის შეფასებაში, არამედ სხვისი გადაჭრით ნათქვამი შეფასებებით ერთობი.
შ.ი.: – ეს კომუნისტური ეპოქიდან მოდის, როდესაც ადამიანებს კრიტიკა ვიღაცის კუბოში ჩადება ეგონათ. არადა, ეს სულ სხვა რამაა.
თუ თაობების ჭრილში შევხედავთ, ფრიად საინტერესოა, როდესაც ავტორი თავისი თაობის ავტორს აანალიზებს. ქართულ სინამდვილეში დღეს ყველაზე ხშირად ასეთი ტექსტები გვხვდება. ერთი თაობის შიგნით ხდება ანალიზი და აზრთა გაზიარება. ინტერნეტშიც და ისეც, ახალგაზრდები მხოლოდ ერთმანეთის შემოქმედებაზე საუბრობენ.
ასე ვიყავით ჩვენც, 90-იანებში. არ ვიცი, იმიტომ, რომ ერთმანეთი უფრო საინტერესოდ გვეჩვენებოდა თუ ამ გზით საკუთარი თავიც უნდა გაგვეტანა? დღესაც ანალოგიური ვითარებაა. პაატას თაობა, მაგალითად, თითქმის არ წერს ბესიკ ხარანაულზე ან შოთა იათაშვილზე. იათაშვილი შეიძლება უკვე დაბერდა და ნაკლებად წერს ახალგაზრდებზე. ერთი სიტყვით, ყველა თაობის ავტორი თავის შიგნით იკვლევს პროცესებს. ერთის მხრივ, ეს ძალიან კარგია, მაგრამ, მეორეს მხრივ, ნაკლად მიმაჩნია. პერსპექტივაში პროცესი უნდა გაიხსნას და გაიშალოს, რათა რაკურსები უფრო მრავალფეროვანი გახდეს. ეს აუცილებელია ზოგადად კრიტიკული აზროვნებისა და თავად პოეზიის განვითარებისთვისაც.
მ.ხ.: – ცალკე პრობლემაა თანამედროვე კლასიკოსები, შედარებით ძველი თაობის პოეტები, რომლებიც თითქმის არაფერს ამბობენ თავიანთ ახალგაზრდა კოლეგებზე. ეს ძალზე სამწუხაროა.
პ.შ.: – მე მაინც ვფიქრობ, რომ გაუგებრობასთან გვაქვს საქმე.
მ.ხ.: – მე კი მგონია, რომ უბრალოდ არ კითხულობენ. უმრავლესობა საერთოდ არ კითხულობს.
ლ.ბ.: – კითხულობენ, მაგრამ იმდენს ვერა. ძველებს დრო ცოტა დაგვრჩა და ეს იმის ბრალია.
მ.ხ.: – რადგან თაობებს შევეხეთ, კონკრეტულ ავტორებზეც ვილაპარაკოთ,Bბოლო ორი-სამი თაობის პოეტებზე – 90-იანი წლებიდან დღემდე. 90-იანებში და მერეც ჩვენ კლასიკოსებიც გვყავდნენ. ძალიან კარგი ლექსები დაწერეს ამ პერიოდში გრიგოლ აბაშიძემ, ოთარ ჭილაძემ, ანა კალანდაძემ. მუხრან მაჭავარიანსაც ჰქონდა რამდენიმე საინტერესო ლექსი, თუმცა ჩემთვის ბესიკ ხარანაული გამორჩეულ ავტორად რჩება. როგორი მნიშვნელოვანიც იყო 70-იანებში, ისეთივეა დღესაც – თავისი ძიებებით, სიახლეებით. დავასახელებდი ასევე ზვიად რატიანს. ვგულიხმობ საკუთარი თავისადმი ერთგულებას. მაგალითად, ბოლო დროს რატი ამაღლობელი საერთოდ არ ჩანს, არადა 2003-2005 წლებში, ვფიქრობ, კარგი პერიოდი ჰქონდა, რამდენიმე ძლიერი ლექსი დაწერა. აქ გვყავს შოთა იათაშვილი, რომელიც ბევრ რამეს იღებს თავის თავზე და არასოდეს გამოდის ფორმიდან. სხვებზე თქვენ ილაპარაკეთ. ვინ არიან თქვენთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი ავტორები ბოლო 2-3 ათწლეულის განმავლობაში?
პ.შ.: – 90-იანებიდან პირადად ჩემთან ყველაზე ახლოს დათო ბარბაქაძე, დავით ჩიხლაძე, ზურაბ რთველიაშვილი და შოთა იათაშვილი არიან. ეს ადამიანები ისეთ პოეზიას ქმნიდნენ, რომელიც დღემდე გადმოგვყვა. მართალია, სახე იცვალა, მაგრამ ძველი სურნელი მაინც შერჩა.
ზვიად რატიანი ამ თაობაში ყველაზე განსხვავებულია, ყველაზე მოწესრიგებული და თანმიმდევრული. 90-იანები ჩემთვის მაინც უფრო პირველ ოთხეულს უკავშირდება, ცოტათი გიჟებს, არაორდინარულებს, ლექსიკითა და პოეტიკით გამორჩეულებს.
შ.ი.: – ასეთივე მოწესრიგებული და თანმიმდევრულია გიორგი ლობჟანიძე, რომლის შემოქმედებამ ბოლო წლებში ძალიან იცვალა ფერი. მისი აზროვნება უფრო რადიკალური გახდა. თუ ადრე აღმოსავლურად დეკორატიული და მოწესრიგებული იყო, ბოლო პერიოდში სულ სხვანაირი სიმძაფრე შეიძინა. შეიძლება რამდენიმე წლის წინ დაწერილი “არაბულის მასწავლებელი” გაგვახსენდეს, ან ლექსი გასუქებულ შეყვარებულზე, მაგრამ მერწმუნეთ, ამ პერიოდის შემდეგ მისი ლექსები კიდევ უფრო რადიკალური და “არაპოლიტკორექტულიც” კი გახდა. ოღონდ, უნდა აქვე უნდა დავაზუსტო, რომ ეს არ არის პირველი აღმაფრენით გამოწვეული ახალგაზრდული რადიკალიზმი, ეს დაღვინებული ავტორის პროტესტია.
მინდა გამოვყო შალვა ბაკურაძე თავისი “იხტიოლოგიური” ლექსების ციკლით – ასე დავარქვი ჩემთვის ამ უცნაურ პროექტს. შალვა სოხუმელია და ძალიან უყვარს თევზაობა, ეს ლექსებიც მეთევზის გამოცდილებით იწყება. თევზაობის მეთოდებისა და კონკრეტული თევზის სახეობების აღწერაში ავტორი თანდათანობით გვაპარებს ბიოგრაფიულ მონაკვეთებს, შტრიხებს, კონკრეტული თევზაობის რეალურ ისტორიას, სოხუმს, ბავშვობის მოგონებებს და ლექსი, რომელიც თევზზეა დაწერილი, მოულოდნელად პოეტის დრამატულ აღსარებად იქცევა. ძალიან საინტერესო ციკლია.
ლ.ბ.: – გამოგიცდიათ ალბათ, კითხულობ ტექსტს და გრძნობ, რომ შენია, შენს სათქმელს ამბობს. ასეთია ჩემთვის ზვიად რატიანის ლექსი. როცა მას ვკითხულობ, ცხოვრებას სხვა თვალით ვუყურებ, ახლებურად. მხიბლავს მისი ჩუმი იუმორიც.
ძალიან ორიგინალური სახეობრივი აზროვნებით გამოირჩევა მაია სარიშვილი, რთული განცდების სიტყვაში მოხელთების ოსტატია.
სიტყვებთან შემოქმედებითი დამოკიდებულებით იქცევენ ყურადღებას შოთა იათაშვილი, რატი ამაღლობელი, ნიკა ჯორჯანელი, პაატა შამუგია, გიორგი კეკელიძე. ისინი თამამად ატარებენ გრამატიკულ ექსპერიმენტებს პოეტური სიტყვისთვის მეტი გამომსახველობის მინიჭების მიზნით, უცნაურ ფორმებს ქმნიან, ე.წ. ოკაზიონიზმებს, რაც ადრე უხვად იყო პროზაში (მაგალითად, დოჩანაშვილთან), პოეზიაში კი მსგავსი რამ არ გვქონია, თუ “სანიანგე” ლექსებს არ ჩავთვლით, მაგრამ ისინი იუმორისტული ლექსები იყო, ეს პოეტები კი სერიოზულ ლექსებში აკეთებენ ამას. თუმცა, ყველაფრის მიუხედავად, უნდა აღვნიშნო, რომ ისეთი თვალშისაცემი სიახლეები, როგორიც დღევანდელ პროზაშია, პოეზიაში არ შეინიშნება.
შ.ი.: – რადგან თაობებზე ჩამოვარდა ლაპარაკი, ერთი მოსაზრება მინდა გაგიზიაროთ: ჩემი დაკვირვებით, დაახლოებით 30-40 წელია საჭირო, რომ თაობათა რეალური ცვლა მოხდეს, რომელიც ახალ ლიტერატურულ “აფეთქებას” მოიტანს. ასეთი იყო გასული საუკუნის 20-30-იანი წლები, როდესაც ქართულ მწერლობაში პროცესები დუღდა. მას ჯერ 60-იანები, შემდეგ კი – 90-იანები მოჰყვა. ამ ლოგიკით,Aშემდგომი “აფეთქება” სადღაც 10 წლის შემდეგ უწევს. დღეს ასპარეზზე საინტერესო ავტორები არიან, მაგრამ ეს არ არის საკმარისი. კიდევ რამდენიმე წელიწადს უნდა მომწიფდეს პროცესები, რომ სურათი რადიკალურად შეიცვალოს. ასე რომ, ჩემი ვარაუდით, ათი წლის შემდეგ, თუ ისევ შევიკრიბებით მრგვალ მაგიდასთან, უკვე სერიოზულ “აფეთქებაზე” შეგვეძლება საუბარი.
მოამზადა ნანა კობაიძემ
© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

Facebook Comments Box