ძმა ძმისთვისაო, შავი დღისთვისაო
ქართული ხალხური ანდაზა
კაენი: შენს უფალს სისხლი მეტად უყვარს! გაფრთხილდი აბელ,
რომ მან ეს სისხლი არ მიიღოს დღეს აქ ზედმეტი.
ჯორჯ გორდონ ბაირონი, „კაენი“
ნეტარ არიან ამბოხებულნი,
რამეთუ მათი არს ამა ქვეყნის სასუფეველი
ჟოზე სარამაგუ, „კაენი“
ფრანგი ფილოსოფოსი როლან ბარტი ნაშრომში S/Z ინტერპრეტაციაზე, როგორც ტექსტის მრავლობით წარმონაქმნზე საუბრობს და ამბობს, რომ ის სრულიადაც არ ნიშნავს ტექსტის თავისუფალ გააზრებას. „აქ საუბარია არა იმაზე, რომ ვაღიაროთ ესა თუ ის აზრი და დიდსულოვნად ვცნოთ, რომ ყოველი მათგანი, გარკვეულწილად, ჭეშმარიტია, არამედ იმაზე, რომ ყოველგვარი გულგრილობის გარეშე დავადასტუროთ სიმრავლის არსებობა, რომელიც არ შეადგენს სავარაუდო და შესაძლო ჭეშმარიტებათა ჯამს“, – წერს ფილოსოფოსი და გამორიცხავს რა ინტერპრეტაციისა და ჭეშმარიტების ურთიერთობას, განმარტავს, რომ ინტერპრეტაცია არსებობს მხოლოდ იმიტომ, რომ დაადასტუროს საკუთარი თავის სიმრავლე. თუ მე-20 საუკუნის მე-2 ნახევრიდან გაბატონებულ ამ ჰერმენევტიკულ წესს დავუჯერებთ, სრულიად გამართლებული იქნება მოცემულ წერილში ჩემი მსჯელობა ქართველი მწერლის, ერლომ ახვლედიანის მოთხრობით, „შურიანი კაცის ამბავით“ დავიწყო და იმაზე მეტი ვთქვა, ვიდრე, შესაძლოა, თვითონ ამბობდეს საკუთარ თავზე, რადგან, ჩემი აზრით, ის იმ ტექსტთა შორის იმსახურებს ყოფნას, რომლებშიც, გადამერისეულად თუ ვიტყვით, აზრობრივი პროცენტი ბევრად უფრო მეტია, ვიდრე ის, რაც მათ ავტორებს ჰქონდათ ჩაფიქრებული.
ერლომ ახვლედიანი ამ მოთხრობაში ერთი შურიანი კაცის შესახებ მოგვითხრობს, რომელსაც გარშემო ყველაფრის შურდა: „დგებოდა და დაწოლისა შურდა, თვალს გაახელდა და თვალის დახუჭვისა შურდა, მარჯვნივ გაიხედავდა და მარცხნივ გახედვისა შურდა. ეს, ერთი შეხედვით, პარანოიდული შური იქამდე გრძელდება, სანამ თვითონ შურის არ შეშურდება და მასზე შურისძიებას არ გადაწყვეტს. ამის შემდეგ ტექსტის მთავარი პერსონაჟი იმის ბაძვას იწყებს, რისიც შურს. ბოლოს მას ხის შეშურდება. მონახავს ადგილს, სადაც ხის მსგავსად დადგება და ფესვებს გაიდგამს. „ახლაც იქ დგას შურისაგან დამცხრალი შურიანი კაცი. დგას და შრიალებს“ – ასე ამთავრებს მოთხრობას ქართველი მწერალი და მკითხველს იმედგაცრუებულს ტოვებს, რადგან ტექსტი ენითა და ფორმით იგავურია, მინიმალიზმით დიდაქტიკურს ჰგავს, დიდაქტიკური ტექსტები კი გვასწავლიან რა დაემართათ მათ, ვინც ეშმაკს ჰყავდა შეპყრობილი, ვინც ბოროტი იყო და კეთილს ებრძოდა, ერთი სიტყვით, ვისაც შურდა, თუმცა, ამის ნაცვლად, მოთხრობის ფინალმა ერთგვარ მარადიულ აწმყოში გამოგვამწყვდია, რომლიდანაც თავის დასაღწევად მხოლოდ ორი საშუალება არსებობს: ან უბრალოდ უნდა დავგმოთ შური და მოვკლათ ლიტერატურა, ან უნდა ვთქვათ, რომ ხის მსგავსად შურიანი კაცის ფესვების მიწაში გადგმა შურის ბუნებით საწყისებზე მინიშნებაა, რაც იმას ნიშნავს, რომ ის ჩვენში ძევს, ის ბუნებრივად გვახასიათებს, თანდაყოლილი და არსებობის იმპლიციტურია. ტექსტის დასასრულით კი ადამიანი ბუნების ნაწილი ხდება, ის ჰარმონიულად ერწყმის მას და ასე გრძელდება სიცოცხლე.
შური, ალბათ, ადამიანის ტოლია. რელიგიურად თუ შევხედავთ, ის ადამიანზე დიდიც შეიძლება იყოს. ლათინურ ენაში არსებითი სახელი invidia არსებობს, რომელიც ერთდროულად ნიშნავს ეჭვს, დანანებას, ბოროტ განზრახვას, ზიზღს, სიძულვილს და ა.შ. ამ სიტყვიდან წარმოიშვა ლათინური ზმნა invidere, რომელიც ვინმეზე ალმაცერად, ბოროტად ყურებას ნიშნავს. აქედან შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ „შურს“ ანტიკურობიდანვე ჰქონდა ის ნეგატიური მნიშვნელობა და კონტექსტი, რა სახითაც დღეს ჩვენ წინაშეა.
შურს, როგორც ერთგვარ ემოციურ კომპლექსს, რომელიც სოციალურ ურთიერთობებში ვლინდება, ამერიკელი პოეტისა და პუბლიცისტის, ედვარდ მარკ სანდერის აზრით, 3 წინაპირობა აქვს. ფსიქოლოგი წიგნში “შური და ეჭვიანობა კლასიკურ ათენში“ წერს: “იმისათვის, რომ შური არსებობდეს, სამი გარემოებაა საჭირო: 1) ობიექტი უნდა ფლობდეს სხვა ობიექტს 2) მე, როგორც სუბიექტს, არ უნდა მქონდეს ეს ობიექტი და 3) ეს სიტუაცია არასწორი, არასამართლიანი უნდა იყოს.“ სანდერსის ეს მართებული შენიშვნა შურის წინაპირობის ერთგვარი ფორმულაა, რომელსაც ადამიანური, პოლიტიკური თუ ლიტერატურული ურთიერთობები ემყარება. მართლაც, თუ დავაკვირდებით, ცხოვრებაში, ლიტერატურასა და ფილოსოფიაში, სადაც შურს ყოველთვის დიდი ადგილი უკავია, დავინახავთ, რომ ყველაფერი რაღაცის ან ვიღაცის არქონისა და არყოლის საკითხამდე დაიყვანება. „ადამიანებს ბუნებით აქვთ მინიჭებული მეგობრობისადმი მიდრეკილება, რადგანაც ერთმანეთი სჭირდებათ. ისინი ერთმანეთს იბრალებენ და ხელშეწყობით ერთმანეთისათვის სარგებლობა მოაქვთ და რაკი ეს ესმით, ერთმანეთის მიმართ მადლიერებითაც არიან გამსჭვალულნი, მაგრამ, მეორე მხრივ, მათ მტრობისაკენ მისწრაფებაც აქვთ თანდაყოლილი, რადგან, თუ რაიმეს მშვენიერ და ამავე დროს სასიამოვნო საგნად ჩათვლიან, მის გამო ბრძოლას იწყებენ, ხოლო თუ ამ საგანზე სხვადასხვა აზრი გაუჩნდათ, ერთმანეთს უპირისპირდებიან. ჯიბრი და რისხვა სწორედ რომ მტრობის მაუწყებელია, მომხვეჭელობის სიყვარულიც შუღლსა და ქიშპობას იწვევს, ხოლო შური მუდამ ზიზღის საბაბი ხდება“ – შენიშნავდა ბერძენი ფილოსოფოსი სოკრატე.
არანაკლებ საინტერესო მოსაზრება აქვს არტურ შოპენჰაუერს. ის მცირე თხზულებათა კრებულში, რომელსაც „ცხოვრების ამაოება და სიმწარენი“ ჰქვია, შურის ბუნებრივ საწყისებზე მიუთითებს და მას სიამოვნებას უწოდებს. შოპენჰაუერი ამბობს, რომ ეს მანკიერება ადამიანთა ბედნიერების მტერია და ამ სასიამოვნო აქტის მოკლება მისი მოსალოდნელი შედეგების შიშით უნდა მოვახერხოთ: „არასდროს სიძულვილი არაა ისე შეურიგებელი, როგორც შური. ამიტომ ძალიან ნუ შევეცდებით მის გაღვივებას ადამიანებში. პირიქით, ეს სიამოვნება უნდა მოვიკლოთ, როგორც ბევრი სხვა მოგვიკლია; უნდა მოვიკლოთ მისგან მოსალოდნელი შედეგების შიშით“.
ძვ.წ. მე-4 საუკუნეში არისტოტელე „რიტორიკაში“ შურს, როგორც სხვისი იღბლით გამოწვეულ ტკივილს, ისე განმარტავს: „გვშურს იმათი, ვინც სწრაფად მიიღო ის, რაც ჩვენ დაბრკოლებებით ან საერთოდ ვერ მივიღეთ“. არისტოტელეს აზრით, მოხუცებს ახალგაზრდების შურთ. ვინც ბევრი დახარჯა რაიმე საგნის შესაძენად, იმას შურს მისი, ვინც ცოტა დახარჯა იმავე საგნის შესაძენად. თუმცა ფილოსოფოსს მიაჩნია, რომ შურისთვის ორი გარემოებაა საჭირო: შურის ობიექტი ცოცხალი, არსებული უნდა იყოს და სუბიექტს უნდა ჰგავდეს. ამის ნათელსაყოფად იგი ჰესიოდეს სიტყვებს იშველიებს: „მექოთნეს მექოთნისა შურს“.
საკუთრივ ანტიკურ ლიტერატურაში სამი უმთავრესი ციკლი არსებობს. ესენია: თებეს ციკლი, არგონავტების ციკლი და ტროას ციკლი.
თებეს ციკლი თებეს მეფის, ლაიოსისა და მისი შვილის, ოიდიპოსის საკითხს ეხება, სადაც ფატალური წინასწარმეტყველება აუცილებლად უნდა აღსრულდეს. ოიდიპოსი ანაგნორისამდე შემთხვევით კლავს მამას, ცოლად ირთავს დედას და შემდეგ იგებს ჭეშმარიტებას. თუმცა საგვარეულო უბედურება ამით არ მთავრდება. ოიდიპოსის ვაჟიშვილები ძალაუფლების გამო ერთმანეთს ბრძოლაში კლავენ.
შურის ცნება ფიგურირებს არგონავტების ციკლშიც, რომლის მიხედვითაც კოლხეთში ვოიაჟის შემდეგ მედეა და იასონი კორინთოში დასახლდებიან. ანტიკურობის გამორჩეულმა ტრაგიკოსმა ევრიპიდემ, არგონავტების ციკლზე დაფუძნებით, მედეას მრისხანე და შემზარავი სახე შემოგვთავაზა, რომლითაც ის ლიტერატურის ისტორიას შემორჩა. ევრიპიდესთან ღალატისგან გამოწვეული ტკივილის გამო მედეამ კორინთოს მეფე, მისი შვილი და საკუთარი შვილები დახოცა. არისტოტელე წერს, რომ შურს იწვევს ისიც, როცა სხვები ფლობენ ან შეიძენენ იმას, რაც ჩვენ შეგვფერის ახლა ან რაც ოდესღაც გვქონდაო. მართლაც, მედეას შურს კორინთოს მეფის ასულის, რადგან მას აქვს ის, რაც მედეას ჰქონდა და თან უფრო შეეფერებოდა.
რაც შეეხება ტროას ციკლს, ცნობილია, რომ ტროას ომი ე.წ. განხეთქილების ვაშლის გამო დაიწყო. ოქროს ვაშლი წარწერით „ულამაზესს“ განხეთქილების ქალღმერთმა ერიდამ პელევსისა და თეტიდას ქორწილში შეაგდო, სადაც იმყოფებოდნენ ქალღმერთები: ჰერა, ათენა და აფროდიტე. ცხადია, რომ ჰერასა და ათენას აფროდიტესი სწორედ იმის გამო შეშურდათ, რომ ის დაეუფლა ვაშლს, მან მოიპოვა აღიარება მშვენიერებაზე. მშვენიერება კი ის კატეგორიაა, რომელიც ყველაზე ხშირად ხდება ადამიანებში შურის დასაბამი.
შურის, როგორც ცოდვის ანუ მისი რელიგიური პრიზმიდან განხილვის თავის არიდება, ერთი მხრივ, აისტორიული გადაწყვეტილება იქნება, მეორე მხრივ კი დიდი შეცდომა, რადგან მსოფლიო ლიტერატურას ამით ერთ დიდ საყრდენს გამოვაცლით. რელიგიურად, შური შვიდ მომაკვდინებელ ცოდვათაგან ერთ-ერთია. ის სიას 590 წელს რომის პაპმა, გრიგოლ I-მა დაამატა, რომელსაც მთელი შუა საუკუნეების ეთიკა-ესთეტიკა და დანტეს „ღვთაებრივი კომედია“ დაეფუძნა. ამ მხრივ, შურის ცოდვას უძველესი ისტორია აქვს. ის ჯერ კიდევ იქამდე არსებობდა, სანამ ცოდვა იარსებებდა. ის პოტენციური ცოდვა და ქცევა იყო. საღმრთო წერილის თანახმად, ერთ-ერთმა ანგელოზმა ვერ აიტანა უფალთან სიახლოვე, მისი მორჩილება. სურდა თვითონ გამხდარიყო უზენაესი არსება. ანგელოზს უფლის შეშურდა, რის გამოც ზეციდან გამოდევნით დაისაჯა.
ამის შემდეგ, შურის მოტივს შესაქმის თავი ეხება, რომლის მიხედვითაც უფალმა ადამსა და ევას უბრძანა, რომ ერთის გარდა ნებისმიერი ხის ნაყოფი ეჭამათ. ადამიც დაემორჩილა ღვთის ნებას, მაგრამ დემონს, რომლის დაცემის ერთ-ერთ მთავარ მიზეზად შური იქცა, ახლა იმ კაცისა შეშურდა, რომელიც ყველა სიკეთეს ფლობდა.
შურის მესამე გამოვლინება ბიბლიაში კაენისა და აბელის ეპიზოდია. სამოთხეში ჩადენილი ცოდვა თავისი დამღუპველი შედეგით გამოჩნდა კაენში, ედემს გარეთ დაბადებულ პირველ ადამიანში, რადგან კაენი დაიბადა არა მხოლოდ როგორც მოკვდავი, არამედ პოტენციური მკვლელი. ბიბლია გვეუბნება, რომ პირველი მკვდარი იყო მოკლული და თანაც ძმის ხელით. აღსანიშნავია, რომ ეს დაპირისპირება არ იყო დაპირისპირება ძმებს, როგორც უმცროსსა და უფროსს შორის. ეს ორ შეუთავსებელ კულტურათა კონფლიქტია, რომლებსაც მწყემსობა და მიწათმოქმედება ჰქვიათ. ეს არ არის უბრალო შურით გამოწვეული მკვლელობა, შური აქ მხოლოდ საბაბია, ფსიქოლოგიური მოტივია იმის აღსასრულებლად, რაც უნდა აღსრულებულიყო, თუმცა ლიტერატურისთვის ეს თვითმიზანი იყო, უბრალოდ მიზანი თუ შედეგი – სულ ერთია. ლიტერატურა აქრობს ისტორიულობასა და რელიგიურობას, ის ამით იკვებება.
მიუხედავად ზემოთქმულ გარემოებათა არსებობისა, უეჭველია ის ფაქტი, რომ კაენს აბელის შეშურდა, რადგან ღმერთმა შეიწირა აბელის ძღვენი, კაენის კი არ მიიღო. ბიბლიური შურის ეს პასაჟი სწორედაც რომ იმ ტექსტების ფაბულად იქცა, რომელთა მიმოხილვასაც მე ვაპირებ. ესენია: ჯორჯ ბაირონის „კაენი“, მიგელ დე უნამუნოს „აბელ სანჩესი“, ჟოზე სარამაგუს „კაენი“, ვაჟა-ფშაველას „სინდისი“, მიხეილ ჯავახიშვილის „ორი განაჩენი“, ხორხე ლუის ბორხესის „შემოჭრილი“ და „ლეგენდა“.
ინგლისელი ლიტერატურათმცოდნე ჯონათან ქალერი ხსნის, რომ ნაწარმოები სხვა ტექსტების გვერდით და სხვა ტექსტებს შორის არსებობს და მათდამი დამოკიდებულება უყალიბდება. მართლაც რომ ეს ტექსტები ერთმანეთთან იმდენად მჭიდრო კავშირში არიან, რამდენადაც ბიბლიური ეპიზოდი ჯორჯ ბაირონის „კაენსა“ და მიგელ დე უმანუმოს „აბელ სანჩესს“ შობს, ეს უკანასკენლები კი ჟოზე სარამაგუს ბოლო რომანს, ბორხესის აღნიშნულ მოთხრობებსა და ასე შემდეგ.
კაენის მხატვრული სახის პირველი ლოგიკური ინტერპრეტაცია ჯორჯ ბაირონის ლირიკული დრამა „კაენია“, სადაც ბიბლიური კაენისგან ჩამოყალიბდა მოაზროვნე კაენი, რომელიც წინ აღუდგა ღმერთის დესპოტიას. ის მიისწრაფვის სამყაროსა და მისი კანონების შეცნობისაკენ და აღწევს ამას ლუციფერის შემწეობით. სამოთხიდან განდევნილი ანგელოზი დაუმტკიცებს, რომ ყველა უბედურება ადამიანებს ღმერთმა მოუვლინა – მან გააძევა ისინი სამოთხიდან და სიკვდილისთვის გაიმეტა. ამის გაგება კაენს ბედნიერებას ვერ მოუტანს. იგი მხოლოდ აღავსებს უსამართლობის შეგრძნებით. კაენი ვერ ურიგდება უზენაესი ღვთაების ბრძანებას, რათა ადამიანებმა იცხოვრონ „როგორც მატლებმა“ და „იშრომონ იმისთვის, რომ მოკვდნენ“. იგი ჯანყით ცდილობს იმ ატავისტური მდგომარეობიდან გამოსვლას, რომელიც მას მემკვიდრეობით ერგო. კაენის ჯანყი ყოვლისმომცველ ხასიათს იღებს. ის წინ აღუდგება არა მარტო ცხოვრების იმ პირობებს, რომლებიც შეუქმნეს ადამიანს დედამიწაზე, არამედ მთელი სამყაროს წყობასა და ბუნების კანონებს. კაენს სურს, რომ ამ პროტესტს სხვებმაც დაუჭირონ მხარი, ის თანაგრძნობას საკუთარ ძმასთან, აბელთან ეძებს. კაენის რევოლუციას აბელის სახით რევიზიონიზმი უპირისპირდება. ტექსტში იშლება კონტრასტი კონფორმიზმსა და ნონკონფორმიზმს შორის. აბელს ბრმად სწამს ღმერთის სიკეთე, ეს კი ძმებს შორის კამათის საგანი ხდება. გაცხარებული დავის დროს კაენი აჰყვება მრისხანების გრძნობას და აბელს საფეთქელში მუგუზალს უთავაზებს, რის შემდეგაც ეს უკანასკნელი კვდება.
საპირისპიროდ იმისა, რომ ძმებს შორის ხელჩართული ჩხუბი მას შემდეგ იწყება, რაც ღმერთი კაენის მსხვერპლს არ შეიწირავს, აქ შური იმ ფორმით მაინც და მაინც არ გვხვდება, რა ფორმითაც ის სხვა ტექსტებშია ხოლმე. მეტიც, როდესაც ლუციფერი კაენს აბელისადმი შურზე მიუთითებს, ის უკუაგდებს კიდეც მას. ამისდა მიუხედავად, ტექსტის საინტერპრეტაციო სივრცე შურის საკითხისგან ბოლომდე დაცლილი მაინც არ არის. ნაწარმოებში არსებული ფსიქოლოგიური ტიპები, მხატვრული სამყარო და სახეები ვერ ახერხებენ, ერთი მხრივ, ადამიანური საწყისებისგან, მეორე მხრივ კი ბიბლიური ისტორიისგან გათავისუფლებას, რადგან პერსონაჟთა ფროიდიანული, ფსიქოანალიტიკური განხილვა ჰერმენევტიკულ ველზე შურის მოტივს მაინც ხელუხლებელს ტოვებს.
1963 წელს ამერიკელმა სოციოლოგმა და ფილოსოფოსმა ტედ ნელსონმა ტერმინი „ჰიპერტექსტი“ დაამკვიდრა, რომელსაც მოგვიანებით ჰიპერტექსტუალობის თეორია მოჰყვა. ჟერარ ჟენეტის ტექსტთაშორისი ურთიერთობების ზოგადი კლასიფიკაციის მიხედვით, ჰიპერტექსტუალობა ჰიპერტექსტისა და ჰიპოტექსტის ურთიერთობაა, რომლის დროსაც B (ჰიპოტექსტი) A-ს (ჰიპერტექსტი) საფუძველი ხდება, ხოლო წინარეტექსტი მომდევნოში პაროდიის, პასტიშისა და იმიტაციის სახით ტრანსფორმირდება. ჰიპერტექსტუალობის ილუსტრირებისთვის თვალსაჩინო მაგალითია პორტუგალიელი მწერლის, ჟოზე სარამაგუს უკანასკნელი რომანი „კაენი“. სარამაგუს კაენი ბაირონის კაენის მსგავსია. იგი ღმერთთან დაპირისპირების რეალიზაციაა, რომლითაც მწერალი ისეთ მასშტაბურ საკითხებს ეხება, როგორიცაა ყოფიერების არსი და სხვა. ტექსტში კაენი ღმერთის ერთგვარი ენობრივი ოპოზიციაა, ის ღმერთთან სასაუბროდ ახალი, ირონიული ენაა, რომელიც ბიბლიურ დოგმებს ეწინააღმდეგება და ასე ცდილობს სააზროვნო სივრცის შექმნას.
სარამაგუსთანაც აბელი მეცხოველეობას, კაენი კი მიწათმოქმედებას ეწევა. მწერლის თქმით, ეს ოჯახისთვის იდეალური გადანაწილებაა, რადგან სულ ორი ეკონომიკური დარგი არსებობს და ძმები ორივეში ჩართულები არიან. იდილია იქამდე გაგრძელდა, სანამ მსხვერპლშეწირვისას ღმერთმა, აბელის მსხვერპლისგან განსხვავებით, კაენის მსხვერპლი არ მიიღო. გულუბრყვილო კაენმა, რომელიც პროფესიის გარდა, სხვა არაფრით განსხვავდებოდა აბელისგან, იფიქრა, რომ პრობლემა გეოგრაფიულ არეალშია და ძმას ადგილის გაცვლა სთხოვა, თუმცა უშედეგოდ: „აშკარა იყო, რომ უფალი კაენს ავად უქცერდა“ – წერს ავტორი. სარამაგუ სტილიზებას მიმართავს. აბელი სატირულ სახეს ამჟღავნებს და იმის ნაცვლად, რომ ძმა შეიბრალოს, უმოწყალოდ დასცინის მას. ბევრი მცდელობისდა მიუხედავად, მთელი კვირის განმავლობაში ღმერთი მხოლოდ აბელის მსხვერპლს იღებს, კაენისას კი არა. აბელი ღვთის რჩეულად აცხადებდა თავს და განაგრძობდა ძმის დაცინვას. ერთხელაც კაენმა აბელი ერთ მინდორში გაიყვანა და ბუჩქებში საგანგებოდ გადამალული ვირის ყბის ძვლით მოკლა.
ბიბლიური ნარატივის დეკონსტრუქციის ის მომენტი, როცა აბელი კაენის დაცინვას იწყებს, კაენისთვის სააზროვნო აქტის პირველი მოტივი ხდება. მკვლელობიდან ძალიან მალე მას ღმერთი გამოეცხადება და ძმის მკვლელობაში დასდებს ბრალს. კაენი ბრალს აღიარებს, თუმცა ენამახვილურად მიუგებს, რომ ამ მკვლელობაში დამნაშავე არა თვითონ, არამედ ღმერთია: „დიახ, მე მოვკალი, მაგრამ დამნაშავე შენ ხარ. სიცოცხლეზე მეტად მიყვარდა, მაგრამ აწ რაღა ფასი აქვს სიცოცხლეს? – შენი გამოცდა მსურდა. – ვინ ხარ ასეთი, რომ შენივე ქმნილებებს გამოცდას უწყობ? – ვინ ვარ და ყოველივე არსებულის ბატონ-პატრონი. – და დაუმატე, ყველა ადამიანის ბატონ-პატრონიც რომ გგონია თავი, მაგრამ ჩემს ნებას ვერაფერს მოუხერხებ, მკვლელობის ნებას. ხომ იყო შენი ნება ამ მკვლელობას არ აღდგომოდი, თუმცა კი მისი აღკვეთა სულ იოლად შეგეძლო.“ – გრძელდება ღმერთისა და კაენის დიალოგი.
ზურაბ კიკნაძის თეორიის მსგავსად, სარამაგუც ავითარებს იმ აზრს, რომ აღსასრულებელი უპირობოდ უნდა აღსრულდეს და კაენს ღმერთთან კამათისას ათქმევინებს, რომ ის მხოლოდ საშუალება იყო მიზნის მისაღწევად. „კი, მართალია მე მოვკალი, მაგრამ მე მხოლოდ იარაღი ვიყავი შენს ხელში, ჯალათი, განაჩენი კი შენ გამოუტანე.“ – ამბობს კაენი. ამით ჩვენ წინ ორი კონსტრასტული მხარე იშლება, რომელთაც, პრინციპში, ერთი საფუძველი აქვთ. ორივე მიზნისა და საშუალების დაპირისპირებამდე დაიყვანება. თუ ერთი მხარე ამბობს, რომ ღმერთმა აბელი მიზნის მისაღწევად მოკლა, მეორე მხარეს პირიქით მიაჩნია. მათთვის აბელი სწორედ კაენმა გამოიყენა იმისთვის, რომ ღმერთზე შური ეძია. „იმიტომ მოვკალი, რომ შენი მოკვლა არ შემეძლო“ – ეუბნება კაენი ღმერთს.
ტექსტში მათი დიალოგი ხელშეკრულებით მთავრდება. ხელშეკრულებით, რომელიც ღმერთის მხრიდან აბელის მკვლელობაზე პასუხისმგებლობის აღებას გულისხმობს, მაგრამ ერთი პირობით. ეს საიდუმლო ღმერთსა და კაენს შორის რჩება და, პრინციპში, შეიძლება ითქვას, რომ ამ საიდუმლოს გახსნას ვცდილობთ ისინი, ვინც ერთხელ მაინც დავფიქრებულვართ ღმერთის, ადამიანის, სიცოცხლისა და სიკვდილის შესახებ.
ესპანელი მწერლის, მიგელ დე უნამუნოს რომანიც „აბელ სანჩესი“ განსხვავებული ვარიანტული წაკითხვაა ბიბლიური ეპიზოდისა. ნაწარმოებში პროტაგონისტ ხოაკინ მონეგროსა და დეუტარგონისტ აბელ სანჩესს ვხვდებით, რომლებიც ძმები არ არიან, თუმცა ერთად გაიზარდნენ და ისიც კი არ ახსოვთ როდის გაიცნეს ერთმანეთი. რომანის დასაწყისიდან ძალიან მალე, დეუტარგონისტი ანტაგონისტი ხდება. ბავშვობაში მომხდარი ერთი პატარა კონფლიქტის თაობაზე, რომელიც ტყეში წასვლა-არწასვლას შეეხებოდა, ხოაკინს თავის “აღსარებაში” ასე ჩაუწერია: “სწორედ იმ დროიდან, არ ვიცი, რატომ და რისთვის, მაგრამ ყველამ ერთხმად აღიარა, რომ ის იყო სანდომიანიც და საყვარელიც, მე კი არასანდომიანი და საძაგელი; და ასე, სულ მარტოობაში ვიზრდებოდი, ამხანაგები მუდამ გამირბოდნენ…” დროთა განმავლობაში მათ შორის განსხვავებამ ცხოვრების სტილში გადმოინაცვლა. თუ აბელი სოციალურ ურთიერთობებში შესაშური ოსტატობით ახდენდა თავის რეალიზაციას, ხოაკინი მხოლოდ აკადემიურ სივრცეში ახერხებდა თვითრეპრეზენტაციას. აქ აღსანიშნავია უნამუნოს მწერლური ოსტატობა. თუ განხილულ და განსახილველ ტექსტებში კაენი და აბელი მიწათმოქმედებისა და მეცხოველეობის სიმბოლოები არიან, რომელთა შეპირისპირებით ორი განსხვავებული კულტურა უპირისპირდება ერთმანეთს, ესპანელ მწერალთან, ხელოვნებისა და მეცნიერების ქიშპობასაც ვადევნებთ თვალს, რადგან ბაკალავრის გამოცდების ჩაბარების შემდეგ, აბელი ცნობილი მხატვარი შეიქმნა, ხოაკინი კი ცნობილი მეცნიერი. ამით უნამუნო მკითხველს ფართო არჩევანს სთავაზობს, რადგან, ფაქტობრივად, იგი წერს ორ ტექსტს, ორ სიუჟეტს ერთ ტექსტში, რომელსაც, ბუნებრივია, ორი ვარიანტული წაკითხვა აქვს.
აღსანიშნავია, რომ რომანში მიგელ დე უნამუნოც მიუთითებს შურის ბუნებრივ საწყისებზე: „შური ნათესაობრივი ურთიერთობების აუცილებელი ფორმაა“ – წერს ავტორი და მართლაც ამ უაღმნიშვნელო, დაუწერელი ფორმულის ფონზე გრძელდება მთავარი პერსონაჟების ცხოვრება. აბელი ხოაკინის საყვარელ ქალს ირთავს ცოლად, მდიდრდება, სახელს იხვეჭს, ვაჟიშვილი უჩნდება. პარალელურად გრძელდება ხოაკინის ცხოვრებაც, მაგრამ მისი სურვილების საპირისპიროდ. იგი შრომობს, მაგრამ დიდებას ვერ ჰპოვებს. ცოლად ირთავს მას, ვინც არ უყვარს და უჩნდება ქალიშვილი. “და მაინც, მეცნიერული კვლევის გზაზე მართლა შემოსავალზე ფიქრი როდი მეღობებოდა, – ნათქვამია “აღსარებაში”, – მეცნიერებისკენ ჩემი ლტოლვა მხოლოდ დიდებისა და პატივის მოხვეჭის, დიდ მეცნიერად ჩემი აღიარების სურვილი იყო, ოღონდ კი ამ გზით დამეჩრდილა აბელის მხატვრობა; სინამდვილეში მარტო შურისგების გრძნობა მამოძრავებდა; შური მინდოდა მეძია მათზე, ორივეზე, დამესაჯა ელენა და სხვებიც; ასე შეიკრა ჩემი შმაგი ოცნებების კვანძი.“ – ამბობს ხოაკინი. სიკვდილის წინ ნაწარმოების მთავარი გმირი ბოდიშს უხდის ოჯახს. ის აანალიზებს, რომ მას არ ეკუთვნოდა საკუთარი თავი. მისი ყოფა არათუ ცხოვრება, არამედ აბელის მიღწეულ წარმატებებზე უარყოფითი რეფლექსია იყო.
ლიტერატურის თეორიის თვალსაზრისით, ტექსტის კიდევ ერთი ძლიერი მხარე იმ სივრცის შექმნაა, სადაც მომხდარზე არატრადიციული და მოულოდნელი ფსიქოლოგიური განწყობა ყალიბდება. ნაწარმოების მკითხველი ხვდება, რომ აქ პასუხისმგებლობა ხოაკინს არ ეკისრება. ის ყოფიერების მსხვერპლია, რადგან ექსტრალიტერატურული ფაქტორები აიძულებს იფიქროს, რომ აბელი მას განზრახ ექცევა ასე. უნამუნო ფსიქოლოგისტური გადაწყვეტილებით, დეტალიზებულად აღწერს პერსონაჟთა შინაგან განცდებს, ყოველგვარ გარემოებას ქმნის, რომ ტექსტში შურის ლეგიტიმაცია მოახდინოს. ეს, ერთი შეხედვით, შეიძლება ცუდად მოგვეჩვენოს და მწერალი პიროვნულად გავაკრიტიკოთ, თუმცა საკუთარ ესეისტიკაში პირველი, რასაც უნამუნო საზოგადოების განგრენას უწოდებს, სწორედაც რომ შურია: „შეუწყნარებელია ადამიანის სწრაფვა უკვდავჰყოს თავისი ხსოვნა ნებისმიერი ხერხითა თუ საშუალებით. სწორედ ეს არის სათავე და მიზეზი შურისა, რაც ბიბლიური თქმულების თანახმად, გახდა იმ დანაშაულის საბაბი, – აბელის მოკვდინებისა საკუთარი ძმის კაენის მიერ, – საიდანაც იწყება კაცობრიობის ისტორია. უნამუნოს აზრით, ეს არ ყოფილა ბრძოლა პურისათვის არსობისა, არამედ ეს იყო ბრძოლა ზეარსებობისთვის, ღმერთის მეხსიერებაში დარჩენისთვის: „შური ათასწილად შემზარავია, ვიდრე შიმშილი, რამეთუ შური სულიერი შიმშილია. ალბათ ცხოვრების, არსობის პურის საკითხი რომ გადაჭრილიყო, დედამიწა ჯოჯოხეთად გადაიქცეოდა და უკვდავებისთვის ბრძოლის კიდევ უფრო სასტიკი ბრძოლის არენად“. – წერს ის საკუთარ ესეში „უკვდავების წყურვილი“.
ალბათ დამეთანხმებით, თუ ვიტყვი, რომ თანაგრძნობა მხოლოდ იდენტიფიკაციის შედეგია. მკითხველი, ტექსტის კითხვისას, ცხადია, არ ამართლებს შურს, მაგრამ თუ ის თავს ხოაკინის ადგილზე წარმოიდგენს, აუცილებლად აღიარებს შურის ლეგიტიმურობას. ლეგიტიმური შურის საპირწონე ძალა არ არსებობს. უფრო ზუსტად თუ ვიტყვით, ტექსტში მას მხოლოდ და მხოლოდ ის უსუსური ურთიერთობრივი მანიპულაციები უპირისპირდება, რომლებითაც ავტორი ცდილობს, მათი ერთადერთი საყრდენი, ფორმალური მეგობრობა და პატივისცემა გამოკვეთოს. ამაში დასარწმუნებლად, უნდა გავიხსენოთ, რომ ხოაკინი მკურნალობს აბელს, ის ხელს უწყობს მეგობრის შვილს კარიერულ ზრდაში, თუმცა ეს მკურნალობისა და დახმარების გარდა, ყველაფერია.
შურის ცნება არც ქართული ლიტერატურისთვისაა უცხო. გარდა იმისა, რომ თითქმის ყველა ქართულ ნაწარმოებში განვითარების გარკვეულ ეტაპზე შური ერთხელ მაინც გვხვდება, არსებობს ჩვენში ისეთი ნაწარმოებები, რომლებიც პირდაპირ ემყარება კაენისა და აბელის შურის, ძმებს შორის შურის დისკურსს. ერთ-ერთი ასეთი ვაჟა-ფშაველას პოემა „სინდისია“. პოემა, რომელშიც ბიბლიური ეპიზოდი ერთგვარი საშენი მასალა და კომპოზიციური ხერხია, ავტორს სურს სინდისის ცნებაზე დააშენოს. ის ორიგინალური ინტერპრეტაციაა იმით, რომ აბელის მკვლელობის შემდეგ მასში ასახულია კაენის ტკივილი, რომელსაც მას უჩინო არსი ანუ სინდისი აყენებს. ტექსტში სინდისის პერსონიფიცირება ხდება. იგი პოემაში პერსონაჟად გვევლინება და ღმერთთან დიალოგს ამყარებს; შესთხოვს ღმერთს თავისთან წაიყვანოს, რადგან თავისი სიმკაცრის გამო, კაცობრიობამ ის განდევნა. იგი ამბობს, რომ კაცთათვის კარგი სურდა, თუმცა სატანჯველად გადაიქცა. სინდისთან საუბრისას ღმერთი კატეგორიულია. იგი ხსნის, რომ გარშემო ყველაფრის მიზანი სწორედაც რომ სინდისია და ის მუდამ დარჩება თავზე ამოწვდილ ხმლად. მან უნდა იარსებოს იმისთვის, რომ იარსებოს სინანულმა. ბორხესს თუ დავესესხებით: „სანამ სინდისი ცოცხლობს, ცოდვაც ცოცხალია“.
ამავე თემას ეხება მიხეილ ჯავახიშვილის მოთხრობა „ორი განაჩენი“. სათაურივე მიგვანიშნებს, რომ ნაწარმოებში ვიღაც ისჯება და თან ორჯერ – ერთხელ კანონით, მეორედ სინდისით. სიუჟეტი შემდეგნაირია: მენახშირე ბიჭს, ლაზარე ჩიჩილაშვილს ქალაქში ცისფერთვალება რუსი გოგო მაშკა შეუყვარდება. ბედის უკუღმართობით ისე მოხდება, რომ მაშკას ლაზარეს ძმა, მათეც გაიცნობს. მათესა და მაშკას ერთმანეთი შეუყვარდებათ. ამ ამბის დღის შუქზე გამოტანის შემდეგ ძმებს შორის დაპირისპირება იწყება, რომელსაც მათე ემსხვერპლება. მოთხრობის მეორე კვანძი სასამართლო პროცესზე იკვრება, სადაც ლაზარეს მსაჯული გაამართლებს. ამ ტექსტის წაკითხვა კიდევ უფრო საინტერესო გახდება იმით, თუ ყველაფერს მოსამართლის პოზიციიდან შევხედავთ, რომელსაც, ერთი მხრივ, განსასჯელი ჰყავს შედეგით მკვლელი, მიზნით კი ღირსების დამცველი, რომელიც საკუთარ საქციელს ძალიან ნანობს. იმდენად, რომ როდესაც გაათავისუფლებენ, თავს ჩამოიხრჩობს.
განსხვავებული ტექსტია არგენტინელი მწერლის, ხორხე ლუის ბორხესის მოთხრობა „შემოჭრილი“. ის ძმებ ნილსენებზე მოგვითხრობს, რომლებსაც ერთმანეთისადმი ძაღლის ერთგულება აქვთ, მაგრამ ეს ერთგულება კითხვის ნიშნის ქვეშ დგება, როცა მათ საზიარო ქალი შეუყვარდებათ. მკითხველისთის სიურპრიზი აღარ იქნება ის, რომ პოსტმოდერნისტული ტექსტი ტრადიციულად ძმებს შორის ჩხუბით არ დასრულდება, თუმცა მათ ურთიერთობასთან, როგორც ბორხესი ამბობს, კაენი ახლოა. ამ მეტონიმიით მწერალი ცდილობს, კლასიკური კაენი, როგორც ძმებს შორის შურისა და ურთიერთდაპირისპირების სახე, გაუმართლებელ ამბად, პარადოქსულ ჰიპოთეზად წარმოაჩინოს. ბორხესი, ერთი მხრივ, არ უშვებს მკვლელობას, მეორე მხრივ კი ებრძვის კაენს, რომელიც ამას აიძულებს. ამიტომაცაა, რომ ტექსტში პერსონაჟებს ის ხან უახლოვდება, ხანაც კი შორდება.
ოქსიმორონი ტროპული სახე და სტილისტური ხერხია, რომელიც ერთმანეთთან შეუთავსებელი ცნებების დაკავშირებას ემყარება. ოქსიმორონს აუცილებლად მოსდევს ახალი ცნების გაჩენა, რადგან ჰეგელიანური ფორმულა რომ მოვიხმოთ, თესიზი (პატიება) და ანტითესიზი (შურისძიება) ქმნის სინთეზისს, მათ ნაზავს (დავიწყება). სწორედ ამ შეუთავსებელ ცნებათა ნაერთს გვთავაზობს ბორხესი მოთხრობით „ლეგენდა“. ძმები აქ უდაბნოში, აბელის სიკვდილის შემდეგ ხვდებიან ერთმანეთს და თანაცხოვრებას ისე აგრძელებენ, თითქოს მათ შორის არაფერი მომხდარა. აბელი ამბობს, რომ აღარ ახსოვს რომელმა რომელი მოკლა. ბორხესს კარგად აქვს გააზრებული, რომ შური ბუნებრივი, გარდაუვალი და აუცილებელია და თუ მისი აღმოფხვრა გვინდა, მისი წინაპირობა უნდა მოვსპოთ და თანაც ისე, რომ არ დაიკარგოს მთავარი ლიტერატურული საყრდენი – პირველწყარო. აქ ბორხესი აბსოლუტურად სწორ და ოსტატურ გადაწყვეტილებას იღებს. შურს ის შეგრძნების დონეზე აქრობს. შესაბამისად, მოთხრობაში ყველაფერი ჰარმონიულადაა. აქ ბუნებრივია ის სიმშვიდე, რომელიც ტექსტში ძევს, რადგან ძმები აღარაფერს გრძნობენ, ერთმანეთის სიყვარულის გარდა. ბიბლიური პასაჟის ეს რადიკალური წაკითხვა კი გვეუბნება, რომ ნამდვილი პატიება თავის ისე მოჩვენება თითქოს არაფერი მომხდარა და ცოდვების მიტევება კი არა, მათი დავიწყებაა. მართლაც, მოთხრობაში კაენი ამბობს, რომ პატიება დავიწყებას ნიშნავს.
დასასრულისთვის, შეიძლება ითქვას, რომ მსოფლიო ლიტერატურა ამ საკითხზე ორად იყოფა. არსებობს ტექსტები, რომლებიც კაენს დანაშაულისთვის სჯის და არსებობს ტექსტები, რომლებიც პატიობს. ეს პატიება ორი სახისაა: ავტორი ან ივიწყებს კაენის ცოდვას, ან ღმერთს უმხედრებს მას. აქ გამორიცხული მესამის კანონი მოქმედებს, რადგან დუმილი სტატუს-კვოს ნიშნავს. ლიტერატურულ სასამართლოზე, როგორც უკვე აღვნიშნე, ყველაფერი ერთი ორად საინტერესო ხდება მაშინ, როცა მოსამართლის მანტიას ვირგებთ. ჩვენც ორი გზა გვაქვს: ან ვსჯით კაენს და, როგორც დასაწყისში აღვნიშნე, ვკლავთ ლიტერატურას ან ვპატიობთ მას. ჩემი შეხედულებით, კაენი დაუყოვნებლივ უნდა გათავისუფლდეს სასამართლო დარბაზიდან და მორალურად მიყენებული ზიანისთვის კომპენსაციის სახით მიენიჭოს ღმერთთან შეწინააღმდეგების უფლება. უნდა გავითვალისწინოთ ისიც, რომ ხელოვნება, გარკვეული ლოგიკით, წინააღმდეგობაა, ამბოხია ღმერთის, რელიგიის, პოლიტიკის, გაბატონებული წესრიგისა თუ საკუთარი თავის წინააღმდეგ. სასამართლო პროცესს ოქროს მოწმის, ჟოზე სარამაგუს სიტყვებით დავასრულებ: „ნეტარ არიან ამბოხებულნი, რამეთუ მათია ამა ქვეყნის სასუფეველი“.
© არილი