ინგლისურიდან თარგმნა თამარ ლომიძემ
ფილიპ ლარკინმა თავისი ხანმოკლე სიცოცხლის განმავლობაში ლექსების მხოლოდ ოთხი მომცრო კრებული გამოაქვეყნა. სამ მათგანში ნამდვილი შედევრებია თავმოყრილი. თითოეული გვერდი – რომელიც უმრავლეს შემთხვევებში თითო ლექსს მოიცავს – უჩვეულო ოსტატობისა და ფანტაზიის ნაყოფია. ერთხელ კინგსლი ემისს ვაჟმა ურჩია, ყოველ საღამოს ლარკინის ორი ან სამი ლექსი წაეკითხა. მალე ემისს საღამოობით ლარკინის ლექსების კითხვა ჩვევად ექცა და დიდ სიამოვნებასაც ანიჭებდა. ლარკინის ლექსები ლაკონიურობით ყველაზე მეტად ჩეხოვის მინიატურებს წააგავს.
ფილიპ ლარკინი ბიბლიოთეკარი იყო, პროფესიონალი პოეტი არასოდეს ყოფილა. პედაგოგიურ მოღვაწეობას არ ეწეოდა, არ მიუღია სტიპენდიები და არ უცხოვრია საგანგებოდ გამოყოფილ რეზიდენციაში. სტივენ სპენდერისა და ტედ ჰიუზისგან განსხვავებით, ლარკინს მონაწილეობა არ მიუღია გლობალურ კულტურულ მოგზაურობებში. საჯარო გამოსვლებს თავს არიდებდა და არც ლონდონში ჩადიოდა ლიტერატურულ საღამოებზე დასასწრებად. მაგრამ თუკი სიცოცხლის განმავლობაში ლარკინს ბევრი არაფერი ჰქონდა საერთო ლიტერატურულ სამყაროსთან, მისი სიკვდილის შემდეგ ვითარება შეიცვალა. გამოიცა ლარკინის Collected Poems და ვრცელი Complete Poems. მათში დასტამბულმა გამოუქვეყნებელმა ნაწარმოებებმა, ჩანაწერებმა და ვარიანტებმა 640 გვერდით შეავსეს ლექსების ოთხმოცდაათიოდე გვერდი, რომლებიც ლარკინმა თავის სიცოცხლეში გამოაქვეყნა. გამოიცა ასევე, ადრეული თხზულებების ორი ტომი, სამი ბიოგრაფია და კორესპონდენციების სამი მსხვილი ტომი. კონგრესის ბიბლიოთეკაში ინახება ორმოცდახუთი ტომი, სახელწოდებით Larkin, Philip—Criticism and Interpretation. და ეს ყოველივე ლარკინის მძიმე არტილერიაა.
მას შემდეგ, რაც ენტონი თუაიტმა 1992 წელს გამოაქვეყნა ლარკინის Selected Letters, ხოლო მომდევნო წელს პოეტის ოფიციალური ბიოგრაფია დაწერა ენდრიუ მოუშენმა, პოეტის ხასიათითა და შეხედულებებით დაინტერესდნენ კრიტიკოსები და მეცნიერები ატლანტის ოკეანის ორივე მხარეს. გამოითქმის სრულიად განსხვავებული თვალსაზრისები. ბევრი დამაჯერებლად ასაბუთებს, რომ ლარკინი ქალთმოძულე ან რასისტი იყო, სხვები კი, მას თავაზიან კოლეგად და ერთგულ მიჯნურად მოიხსენიებენ. პოეტის შინაგანი სამყაროს წვდომისთვის ყოველივე ამას მნიშვნელობა არა აქვს. პოეზია უფრო ძველია, ვიდრე ცივილიზაცია, მაგრამ უკანასკნელი ორმოცდაათი წლის განმავლობაში ის თითქმის დასამარდა. მხოლოდ მცირერიცხოვანმა პოეტებმა შექმნეს ღირებული ქმნილებები ამ პერიოდის განმავლობაში, რომელთა შორისაც ლარკინი ერთ-ერთი თვალსაჩინო ფიგურაა. მას შემდეგ, რაც ის აღარ არის ოცდაათი წელი გავიდა და მისი ლექსების წაკითხვისას ვხვდებით, რაოდენ დიდია პოეზიის გავლენა ჩვენს მეხსიერებასა და წარმოსახვაზე. დღეს თითქმის არ არსებობს ლექსები, რომლებიც გამახსოვრდება, მაგრამ ლარკინის ლექსები ასეთი არაა. კარგად მახსოვს სტრიქონები, რომლებიც გვხვდება ლექსში Self’s the Man:
მამაკაცმა შეირთო ქალი, იმის შიშით, რომ არ დაეკარგა,
და ახლა მთელ დროს მას უთმობს.
სამსახურში ყურყუტის ფასად აღებულ ფულს
ცოლს უხდის, თითქოს მისი ვალი ჰქონდეს,
ცოლი კი ამ ფულს ამაყად ხარჯავს
ბავშვების ჭინჭებზე, საშრობსა
და ელექტროღუმელზე.
მახსოვს, როდესაც ამ ლექსს ვკითხულობდი, „ჭინჭებზე“ გული ამიჩუყდა.
ჯერჯერობით, სანამ ლარკინის შემოქმედებითი მემკვიდრეობის სამი მსხვილი ტომი იბეჭდება, ხელმისაწვდომია ფაბერის მიერ პატარა ფორმატით გამოცემული სამი შესანიშნავი კრებული: The Less Deceived (1955), The Whitsun Weddings (1964) და High Windows (1974). შეიძინეთ ისინი, ჩაიდეთ პიჯაკის ჯიბეში და თავისუფალ დროს იკითხეთ. მოგეჩვენებათ, რომ ცხოვრება უფრო მშვენიერია. სამაგიეროდ, სიამოვნებას ნამდვილად არ მოგანიჭებთ თითქმის შვიდასგვერდიანი ტომის – Philip Larkin: Letters Home – კითხვა. ის შედგება ოთხი ათასი წერილისა და ბარათისგან, რომლებსაც ლარკინი სწერდა თავის მშობლებს 1944 წლიდან 1977 წლამდე.
ზოგადად, ლარკინს წერილების წერა უყვარდა და მათში, ერთგვარად, სხვადასხვა როლებს ირგებდა ხოლმე: კინგსლი ემისის „ძმაკაცად“ მოჰქონდა თავი და, იმავდროულად, წერილობით ეარშიყებოდა ემისის მრავალშვილიან ცოლს, ჰილის; ბობ კონკვესტს ეჭორავებოდა და პორნოგრაფიულ წერილებს სწერდა; კოლინ განერისადმი გაგზავნილ წერილებში რეაქციონერ პოლიტიკოსად წარმოგვიდგება, ბარბარა პიმს ამხნევებდა, როგორც მისი თანამოკალმე; ხელოვნების ისტორიკოსს, ჯუდი ეგერტონს არწმუნებდა, რომ მისი უახლოესი მეგობარი იყო. ყველაზე უფრო მრავალფეროვანია მისი მიმოწერა მონიკა ჯონსთან – ლარკინის მრავალწლიან საყვარელთან და არაოფიციალურ ცოლთან. პოეტი გაცილებით ლაღად გრძნობდა თავს, როდესაც სიყვარული სიტყვიერად უნდა გამოეხატა და არა ფიზიკურად, თუმცა, ჯონსისადმი გაგზავნილი წერილებში ჩანს, რომ ის არცერთ ასპექტში არ აკლებდა მცდელობას. თუაიტის მიერ გამოცემული წიგნი იმასაც ადასტურებს, რომ გაზვიადებულია შეხედულება ლარკინის, როგორც უკმეხი და ახირებული კაცის შესახებ. მას უამრავი ერთგული მეგობარი ქალი ჰყავდა. უბრალოდ, ლარკინის კონსერვატიული შეხედულებები და ბუზღუნი —“Walt Whitman/ Was certainly no titman,” ეუცხოებოდა ლიტერატურული ისტებლიშმენტის სათუთ სმენას. თუეიტის წიგნი (რომელშიც რედაქტორს არავითარი ცვლილებები არ შეუტანია) ახლაც – ოცდახუთი წლის შემდეგ – ინარჩუნებს თავის ღირებულებას.
Letters Home-სგან განსხვავებით, თუეიტის Selected Letters-ში შესული არ არის ლარკინის მიერ მშობლებისთვის გაგზავნილი არც ერთი წერილი. რედაქტორისეულ ხაზგასმულად მოკლე შესავალში ნათქვამია:
„წინამდებარე წიგნში შესულია ფილიპ ლარკინის 700 წერილი, რომელიც მან ორმოცდაათზე მეტი ადრესატს გაუგზავნა. კრებულის შედგენამდე ჩვენ გავეცანით მრავალ ათას წერილს, რომლებიც, გარდა ამ ადრესატებისა, მიემართებოდა სხვებსაც. ლარკინი მათ წერდა ახალგაზრდობიდან გარდაცვალებამდე (სამოცდასამი წლის ასაკში). წიგნში არ შევიტანე, ძირითადად, მშობლებისადმი და, კერძოდ, დედისადმი მიწერილი წერილები, რომელთაც ლარკინი რეგულარულად უგზავნიდა დედას (მას შემდეგ, რაც ლარკინის დედა 1948 წელს დაქვრივდა, პოეტი კი 1950 წელს ბელფასტში გადასახლდა), ამ უკანასკნელის გარდაცვალებამდე (1977 წელს). კრებულში მათი შეტანა წარმოუდგენლად გაზრდიდა მის მოცულობას“.
იმას, რასაც თუეიტი დელიკატურად მოგვანიშნებს, ააშკარავებს Letters Home: ლარკინის მიერ მშობლებისადმი მიწერილი წერილები უინტერესოა და არაფრით დაგვეხმარება პოეტის შინაგანი სამყაროსა და შემოქმედების გააზრებაში. 1940 წლიდან, როდესაც ოქსფორდში დაიწყო სწავლა, ლარკინი რეგულარულად სწერდა მშობლებს, მაგრამ ამ წერილების მიხედვით ვერ წარმოვიდგენთ პოეტის ინტელექტუალურ ბიოგრაფიას ან მის ყოველდღიურ ცხოვრებას.
ლარკინი როგორც მწერალი ადრე ჩამოყალიბდა. გამომცემლობა Fortune Press-მა მისი ლექსების კრებული The North Ship გამოაქვეყნა1945 წელს, ხოლო რომანი Jill – 1946 წელს. მომდევნო წელს ფაბერმა გამოსცა მისი მეორე რომანი The Girl in Winter, რომელიც კრიტიკოსებმა მოიწონეს. 1948 წლის იანვარში მან ფაბერის გამომცემლობას გაუგზავნა ლექსების მეორე ტომი, სახელწოდებით In the Grip of Light, მაგრამ 1948 წლის თებერვალში ფაბერმა პოეტს დაუბრუნა ხელნაწერი. ასევე მოიქცნენ სხვა გამომცემლობები. ამ მარცხმა სერიოზული დაღი დააჩნია მის ცხოვრებას. თავის წერილებში პოეტი მხოლოდ მოკლედ საუბრობს იმედგაცრუებისა და სევდის შესახებ. ამ განცდების მიზეზი შეიძლებოდა ყოფილიყო ისიც, რომ მარტში მამამისი გარდაიცვალა ნაღვლის ბუშტის წარუმატებელი ოპერაციის შედეგად. ამასთან, მშობლებისადმი მიწერილ წერილებში პოეტი მხოლოდ გაკვრით ეხება მისთვის უსიამოვნო საკითხებს.
მამის გარდაცვალების შემდეგ ლარკინი შინ, ქოვენთრიში დაბრუნდა და აქ დედასთან ერთად ორი წელი დაყო. წერდა ცოტას, რის მიზეზადაც მამის სიკვდილს მიიჩნევენ, მაგრამ, შესაძლოა, პოეტზე დამთრგუნველ ზეგავლენას ახდენდა დედასთან ერთად ცხოვრება და სამსახური (ბიბლიოთეკაში), რომელიც არ მოსწონდა, ასევე – დაეჭვება საკუთარ შესაძლებლობებში, რაც მოჰყვა In the Grip of Light-ის მარცხს. 1950 წელს ლარკინმა თავი დააღწია ოჯახურ უსიამოვნებებს იმის წყალობით, რომ მუშაობა დაიწყო ბელფასტში, სამეფო კოლეჯის ბიბლიოთეკაში. მან სასიყვარულო ურთიერთობა გააბა მონიკა ჯონსთან და ხშირად სწერდა მას. წერილებში პოეტი მიმოიხილავს წაკითხულ წიგნებს (უზიარებს მონიკას თავის შთაბეჭდილებებს და ცოტათი ტრაბახობს კიდეც) და აღიარებს, რომ ფაბერთან განცდილი მარცხის შემდეგ სურს, დამოუკიდებლად გამოსცეს თავისი წიგნი. ის ასევე კვლავაც სწერს დედას. 5 ნოემბერს, კვირას, ჯერ კიდევ ბელფასტში ყოფნისას, ლარკინი სთხოვს დედამისს, ფრთხილად შეარჩიოს კომპანიონი ქალი („კომპანიონის შერჩევა ძალზე რთული და საფრთხილო საქმეა!“), იყიდოს მყუდრო სახლი („ვშიშობ, რომ ნებისმიერ სახლში ყოველთვის იქნება რამენაირი ხარვეზები“), და კარგი ავეჯი. „ამ კვირაში ახალი არაფერი მომხდარა“, განაგრძობს ის:
„კოსტიუმი შევუკვეთე და საშობაოდ, ალბათ, მზად იქნება, თუმცა, დარწმუნებული არა ვარ. ხუთშაბათ საღამოს უნდა წავიდე წვეულებაზე და შევხვდე იმ ადამიანებს, რომლებიც უწინ მომწონდნენ. ღმერთო ჩემო! რატომ არ შეიძლება, რომ გულწრფელად ვუთხრა ყველაფერი, რასაც მათზე ვფიქრობ? გუშინ გრემი, ბრედლი, ვიღაც ტერი და მე ლისბერნში წავედით – დაახლოებით 7 თუ რვა მილი ვიარეთ. ბრედლიმ და მე ღამე იქ გავათიეთ. კარგი იყო, მაგრამ… როგორ მომწყინდა. ერთად გატარებული რამდენიმე საათის შემდეგ ისევ მარტო დარჩენა მომინდა. რაც შეეხება ჩემს „ახალ ცხოვრებას“, ერთი შეხედვით, არაფერი უჭირს, მაგრამ, ზოგადად ცხოვრებაა აუტანელი. უბედური არ ვარ, თუმცა ამ საკითხზე ლაპარაკი არ მსურს“.
აი, ასეთ წერილებს უგზავნიდა ლარკინი დედამისს ყოველ კვირას. საბედნიეროდ, მათში არ გვხვდება საალერსო სიტყვები – ლარკინი დედამისს „ჩემო კარგო ბებრუხუნაო“, ასე მიმართავდა. თვით წიგნის რედაქტორი ჯეიმს ბუთი აღიარებს ამ წერილების ბანალურობას (ამბობს, რომ ეს წერილები „უფერულია“ და, ძირითადად, „ყოფით საკითხებს ეხება“). ამასთან, ბუთი აკრიტიკებს თავის წინამორბედს, თუეიტს, იმის გამო, რომ ამ უკანასკნელს ყურადღებიდან გამორჩა „ლარკინის კორესპონდენციის ყველაზე ინტიმური და საინტერესო ნაწილი, რომელიც საშუალებას გვაძლევს, ჩავწვდეთ პოეტის ცხოვრების ტრაგიკულ არსს“. ეს სრული უაზრობაა, ლარკინის ცხოვრებაში არაფერი იყო ტრაგიკული, ხოლო მისი ყველაზე უფრო ინტიმური და საინტერესო კორეპონდენცია მონიკა ჯონსთან გაგზავნილი წერილებია.
ლარკინი ჯონსს სწერდა:
„მთელი დილის განმავლობაში შინ გასაგზავნ წერილებს ვწერდი, რაც ზოგჯერ ძალიან მომაბეზრებელია. ამის შემდეგ მთელი დღე ამაოდ მეკარგება ხოლმე. დედაჩემის მცდელობები, იპოვოს კომპანიონი ქალი, ისე, რომ არც ერთი ჩვენგანი არ შეგვაწუხოს, განწყობილებას მიმძიმებს. როდესაც მასთან ერთად ვცხოვრობდი, ერთი სული მქონდა, მოვშორებოდი – ეს ისეთივე ბუნებრივი მოთხოვნილება იყო ჩემთვის, როგორიც სუნთქვაა – მაგრამ ახლა, როდესაც შორს ვარ, მაწამებს აზრი იმის შესახებ, რომ დედა იძულებულია, შეეგუოს კომპანიონს, თუმცა, სინამდვილეში სრულიად უცხო ადამიანთან ცხოვრება ისევე მტანჯველია მისთვის, როგორც – ჩემთვის.“
აქვე ლარკინი პატიებას ითხოვს დეპრესიული განწყობილების გამო. წერილი საინტერესო ხდება, როდესაც პოეტი საუბრობს მისთვის მართლაც მნიშვნელოვან საკითხებზე:
„იცი, საყვარელო, ბოლოს და ბოლოს, შევარჩიე 20 ლექსი, რომლებიც საუკეთესოა 1945 წლის შემდეგ დაწერილ ლექსებს შორის, და მინდა გამოვცე. ეს ლექსები ჩემთვის იგივეა, რაც ძველი მეგობრები, ძველი ერთგული მეგობრები… სირთულე ისაა, რომ არ ვიცი, ვის გავუგზავნო ჩემი წიგნი – რეალურად, 10 ახლო მეგობარზე მეტი არა მყავს და ეჭვი მეპარება, რომ კიდევ ოცდაათ ეგზემპლარს რეცენზენტებისთვის გავიმეტებ: მათ ბლეკუელის წიგნის მაღაზიაში გავგზავნი და შევუთვლი, რომ უფასოდ მისცენ წიგნი ყველას, ვინც თავაზიანად დაელაპარაკება გამყიდველებს. ყველაფერი დამოკიდებულია იმაზე, მეყოფა თუ არა ფული, რომ ბეჭდვის საზღაური გადავიხადო. მთავარია, ისინი ბელფასტს არ გავაკარო“.
ხუთი წელი, რომლებიც ლარკინმა ბელფასტში გაატარა, მისი ცხოვრების ერთ-ერთი უბედნიერესი პერიოდი იყო – წლები, როდესაც ის ჩამოყალიბდა როგორც მწერალი, როდესაც უარი თქვა მხატვრული პროზის წერაზე (სამჯერ განიცადა მარცხი მესამე რომანის წერისას), შემოტრიალდა პოეზიისკენ და გათავისუფლდა ლიტერატურული გავლენებისგან (კერძოდ, იეიტსის გავლენისგან). არაფერი ეს არ ჩანს Letters Home-ში. ამის ნაცვლად ეცნობით ბანალურ ისტორიას ახალგაზრდა კაცისა, რომელიც მორჩილ ვაჟიშვილად წარმოგვიდგენს თავს. მწერლად ჩამოყალიბების ისტორია აღბეჭდილია Letters to Monica (2010)-ში, რომელიც ასევე თუეიტმა გამოსცა. დეპრესიისა და სპირტიანი სასმელებისგან გამოთაყვანებული მონიკა (რომელმაც არც კი იცოდა, სახელდობრ, რა ინახებოდა მის არქივში) ცოცხალი იყო, როდესაც თუეიტი გამოსაცემად ამზადებდა Selected Letters-ს. მონიკას სიკვდილის შემდეგ (2001 წ.) მოიძებნა მისი უამრავი წერილი ლარკინისადმი. Selected Letters-ში მკაცრ და ულმობელ პიროვნებად წარმოდგენის შემდეგ თუეიტი ცდილობს, Letters to Monica-ში ლარკინი ნაზ და ალერსიან მიჯნურად წარმოაჩინოს: „იმის გამო მიყვარხარ, – წერდა ლარკინი მონიკას 1955 წელს, – რომ არ სჩადი არაფერს, რისი ჩადენაც არ ღირს. მაგალითად, არ წერ ლექსებს, რომლებიც არ მომეწონება! არ კითხულობ ნაწარმოებებს, რომლებიც, ჩემი აზრით, არ ვარგა! არ იახლოებ [ფილიპ კოლინზს], „მონადირეებს“[1], მის მუდის, ბარკერს! უბრალოდ, ღირსეული ადამიანი, რთული, იდუმალი არსება ხარ“.
და მაინც, ამ წერილებში ლარკინი თვინიერი მიჯნურის სახით არ გვევლინება. ის ხან ჭირვეულობს, ხან კი ებოდიშება სატრფოს; ზოგჯერ მკვახედ მიმართავს, ზოგჯერ – ძალზე სერიოზულია, ზოგჯერ კი – საკუთარ აზრებსა და განცდებშია ჩაფლული. ჩანს, რომ ბოლომდე გულწრფელი არ არის (მაგალითად, ემისისადმი უარყოფითი დამოკიდებულება, რაც ამ წერილებში თავს იჩენს, გაცილებით უფრო დამაჯერებელია, ვიდრე ემისთან საჯაროდ გაცხადებული მეგობრობა): „ვნანობ, რომ ჩემი სიტყვები არასწორად გაიგე: სინამდვილეში არ მინდოდა, შენთვის გული მეტკინა, – სწერდა ლარკინი მონიკას 1950 წლის ოქტომბერში, – ნუ დაგავიწყდება, რომ თავდაჯერებული მამრი არ ვარ: ალბათ, აჯობებდა, ვყოფილიყავი“.
პოეტის წერილები მონიკასადმი ძალზე სიღრმისეულად ასახავს მის შინაგან ცხოვრებას. ამ წერილების ერთ-ერთი თემაა სიძულვილი საკუთარი ოჯახის მიმართ. ამ თემას მოუშენის მიერ დაწერილ ბიოგრაფიაშიც ვხვდებით, რომელშიც ჩართულია ლარკინის (1950-იანი წლების დასაწყისით დათარიღებული) ავტობიოგრაფიული ჩანაწერი:
„როდესაცჩემს ბავშვობას ვიხსენებ, ძირითადად, შიშის და მოწყენილობის განცდა მეუფლება… დედაჩემი განუწყვეტლივ უჩიოდა თავის უსიხარულო ცხოვრებას, იმას, რომ სათანადოდ ვერ უძღვებოდა ოჯახს და ძრწოლით ელოდა ომის მოახლოებას. ეს სულიერი მდგომარეობა ალბათ, მისი ასაკით იყო გამოწვეული, მაგრამ მონოტონური მონოლოგი, რომლითაც ის მამაჩემსა და ჩვენ მოგვმართავდა საუზმობისას, სადილობისას და ვახშმობისას, ეჭვებსა და შიშს აღგვიძრავდა. ამის განმეორებას არაფრის გულისთვის არ ვისურვებდი. ერთხელ, სადილობისას, გამოაცხადა, თავის მოკვლას ვაპირებო. შინიდან გარეთ გამოსვლისას ყოველთვის ვგრძნობდი, რომ უფრო გრილ, სუფთა, ჯანსაღ და სასიამოვნო ატმოსფეროში ვექცეოდი. მეგობრები გარეთ რომ არ მეპოვა, ჩემი ცხოვრება აუტანელი იქნებოდა.
მამაჩემის სულიერი მდგომარეობა იმხანად ძალზე მძიმე იყო. დედაჩემმა სახლი ისეთ ადგილად გადააქცია, სადაც მამა ხმის ამოღებას ვერ ბედავდა. მისი პირველი შვილი (ჩემი და), მამაჩემის აზრით, გონებრივად არასრულფასოვანი იყო. ამიტომ არანაირი იმედი არ ჰქონდა, რომ ოდესმე გათხოვდებოდა და თავისუფლებას მოიპოვებდა. მეორე შვილი, ანუ მე, საკუთარ სამყაროში ცხოვრობდა და ყურადღებას არ აქცევდა მამის მორიდებულ მცდელობებს, დაეახლოებინა შვილი… მახსოვს, ერთხელ ვუთხარი, საბოლოო ჯამში, ბედნიერი ცხოვრება გქონდა-მეთქი. მამაჩემის სარკასტულმა სიცილმა კი მიმახვედრა, რა აზრის იყო ამის თაობაზე. ჩემი მხრივ, სისულელე იქნებოდა, სინანული გამომეთქვა მისი ქორწინების გამო, მაგრამ ვერასოდეს ვხვდებოდი, რაში სჭირდებოდა ცოლი და, საერთოდ, ოჯახი. ყველაზე მეტ სიამოვნებას მარტოობა ანიჭებდა. ადამიანებთან ურთიერთობა უჭირდა და ამის გამო ოჯახში დაქვემდებარებული მდგომარეობა ეკავა, რაც, თავის მხრივ, ამძიმებდა მის ცხოვრებას. შედეგად, ორი რამ მტკიცედ ვირწმუნე: 1. ადამიანებმა ერთად არ უნდა იცხოვრონ და 2. ბავშვები მშობლებს ადრეულ ასაკშივე უნდა მოაცილონ“.
Letters Home-ის შესავალში ბუთი წერს, რომ ეს ჩანაწერი არასწორ შთაბეჭდილებას გვიქმნის ლარკინის ოჯახური ცხოვრების შესახებ. არა მგონია. პოეტი ამასვე სწერდა მონიკა ჯონსს თავისი მშობლებისა და დის შესახებ და ზოგადად, ოჯახისა და მოვალეობების თაობაზე. მაგალითად:
„ყოველთვის მიმაჩნდა, რომ ოჯახი დამთრგუნველ ზეგავლენას ახდენს ადამიანზე. ოჯახის შექმნა ნიშნავს მშვიდი, უსაფრთხო სამყაროს დატოვებას, რათა შევაბიჯოთ „რეალურ“ ცხოვრებაში, სადაც ბავშვები უნდა აღვზარდოთ (რაც თავისთავად არც ისე სასიამოვნო საქმიანობაა), რათა მათ იცოცხლონ ჩვენი სიკვდილის შემდეგ; სადაც მოხუცებულებს უნდა მოვუაროთ არა იმიტომ, რომ ეს მოგვწონს, არამედ იმის გამო, რომ ისინი ავადმყოფები არიან. არ მომწონს, რომ ჩემი ოჯახის წევრებს არა აქვთ ფიზიკური და ფსიქოლოგიური შესაძლებლობები იმისთვის, რათა საკუთარ თავს მიხედონ“.
ასევე:
„არ მიყვარს ჩემი ოჯახი და არც არასოდეს მიყვარდა. ყოველ სამ საათში ერთხელ ოჯახის წევრებს სიგიჟემდე მივყავარ, იქამდე, რომ ლამის ყველაფერი დავამტვრიო და გინება დავიწყო. ეს საშინლად მომაბეზრებელია“.
არაგულწრფელი ოჯახური ურთიერთობები, ასევე – თვალთმაქცობის (რომლის ერთ-ერთ გამოვლინებას წამოადგენდა ლარკინის მიერ შინ მიწერილი წერილები) აუცილებლობა მას გამუდმებით აწამებდა:
„ხშირად განვიცდი უსიამოვნო გრძნობას, რომელიც, ალბათ, სიბრალულის საკმაოდ დამამცირებელი სახეობაა, მაგრამ იმის ნაცვლად, რომ ის მასალად გამოვიყენო ჩემი ნაწარმოებებისთვის, ვცდილობ, არ ვიფიქრო მასზე და თავს ვეუბნები, ამაზე წერა არ ღირს-მეთქი. მაგალითად, როდესაც მახსენდება დედაჩემის ცხოვრების ზოგიერთი მხარე ან მამაჩემის ავადმყოფობა, გული მტკივა და შეძლებისდაგვარად გავურბი ამ მდგომარეობას. ასეთ მომენტებში ჩემი ეგოიზმის გამო დანაშაულის შეგრძნება მაქვს და შფოთვა მიპყრობს, რადგან ვიცი, რომ მართლაც დამნაშავე ვარ. უნდა მეთქვა: დედა, წამოდი და ჩემთან დასახლდი ბელფასტში-მეთქი, ან უნდა გამემხილა მამაჩემისთვის მისი დაავადების არსი. ეს შემიმსუბუქებდა სინდისის ქენჯნას, რომელსაც ახლა განვიცდი. რა თქმა უნდა, ახლა ამაოა თითზე კბენანი, მაგრამ ვიცი, რომ არასწორად მოვიქეცი და ახლა ჩემი ტანჯვით მსურს დანაშაულის გამოსყიდვა. მაგრამ რა ვქნა – ასეთი ვარ და ვერაფერს გავაწყობ“.
ის განუწყვეტლივ უბრუნდება ამ გრძნობას: „თუკი ასე ვიტანჯები, რატომ არ ვეხმარები მას? რატომ? რატომ? რატომ? უბადრუკი ფარისეველი ვარ. უბადრუკი ფარისეველი. უბადრუკი ფარისეველი“.
თავის ოჯახთან თანაცხოვრების სურვილის უქონლობა ერთ-ერთი მიზეზი იყო
იმისა, რომ 1954 წელს ლარკინი ყოყმანობდა, დაეწყო თუ არა ბიბლიოთეკარად
მუშაობა ჰალის უნივერსიტეტში, თუმცა, ეს სამსახური მისთვის მისაღები იყო –
როგორც პროფესიული, ისე ფინანსური თვალსაზრისით. ლარკინი სწერდა
მონიკა ჯონსს:
„ნება მომეცი, აგიწერო ჩემი ოჯახური სიტუაცია – გასულ შობას და აღდგომას ჩვენს ოჯახში ნამდვილი ჯოჯოხეთი იყო: ალბათ, იმის გამო, რომ დედა მიჩიჩინებდა, „საქმეს მოჰკიდე ხელიო“. თავს ვუთხარი: თუკი გსურს, რომ მშვიდად იცხოვრო, არასოდეს დაბრუნდე ინგლისში, სანამ დედა არ მოკვდება-მეთქი… გულწრფელად გითხრა, არ ვიცი, რა მინდა, მაგრამ კარგად ვიცი, რა არ მინდა! დედაჩემის სიახლოვე მთრგუნავს. დანაშაულის, სიბრალულის, პასუხისმგებლობის, ასაკისა და სიკვდილის წინაშე შიშის გრძნობა მაწამებს“.
აქ ლარკინი, რა თქმა უნდა, ცოტათი „თვალთმაქცობს“. მან მშვენივრად იცოდა, რომ ჰალის უნივერსიტეტში მუშაობისას გაცილებით ახლოს იქნებოდა მონიკასთან (რომელიც ლესტერის უნივერსიტეტში ასწავლიდა), რაც წამოჭრიდა საკითხს ქორწინების შესახებ, საითკენაც მონიკა მიისწრაფვოდა.
ლარკინმა დაიწყო სამსახური, თავი აარიდა ქორწინებას და 1955 წელს, მას შემდეგ, რაც The Spectator-ში გამოაქვეყნა ლექსი Church Going, შემდეგ კი უკვე – კრებული The Less Deceived – სახელი გაითქვა. ის აღიარებულ იქნა ომისშემდგომი ინგლისის ერთ-ერთ ყველაზე გავლენიან პოეტად – ავბედით წინასწარმეტყველად განწირული ქვეყნისა, რომელმაც მზერა უნდა მიაპყროს წარსულს, რადგან მომავალი არა აქვს: „მინდვრებზე ეშვება არნახული ბინდი, არ ანთებს ლამპებს“.
ჯეიმს ბუთი ალღოიანი კრიტიკოსია და ლარკინის ცხოვრებას და შემოქმედებას კარგად იცნობს. თუ გსურთ გაეცნოთ საინტერესო ინფორმაციას ჰალელი ბარდის შესახებ, წაიკითხეთ ბუთის „Philip Larkin: Life, Art and Love (2014). ამასთან, Letters Home-ში მკითხველებს იზიდავს ის, რომ ისინი ეცნობიან პოეტის დამოკიდებულებას დედისა და დის მიმართ; ქირქილებენ იმის გამო, რომ ლარკინს გარკვეული მიდრეკილება ჰქონდა პორნოგრაფიისადმი, დღესასწაულებისა და მაღაზიებში სიარულისადმი. ბუთისეული ბიოგრაფიისთვის დართულ პოსტსკრიპტუმში გვხვდება საინტერესო პასაჟი, როდესაც რედაქტორი კიცხავს ლარკინის კიდევ ერთ სატრფოს, მეივ ბრენანს. ეს ის ქალი იყო, რომელსაც ბუთი დაეხმარა, დაეწერა Philip Larkin I Knew (2002). ბრენანი ლარკინის საზოგადოების ვიცეთავმჯდომარედაც იქნა არჩეული: „სწორედ 2003 წელს, გარდაცვალებამდე ცოტა ხნით ადრე, ბრენანმა მოინდომა მოეწყო საზოგადოების ექსკურსია სკარბოროში, იმ მაღაზიების დასათვალიერებლად, სადაც ის და პოეტი ერთად დადიოდნენ 1960 წელს. ეს იდეა ბრენანის სიკვდილის შემდეგ განხორციელდა“. შეგიძლიათ წარმოიდგინოთ ლარკინის რეაქცია, ის რომ ცოცხალი ყოფილიყო? 1982 წელს პოეტი ჯუდი ეგერტონს აღუწერდა იეიტსის ტანჯვას, როდესაც მის ფანჯრებქვეშ ათი ათასი ბოისკაუტი The Lake Isle of Innisfree-ს გაჰყვიროდა: „საშინელება იყო. ახლა, იმედი მაქვს, რომ სანამ მოვკვდები, იმავეს ჩაიდენს ათასობით სკაუტი გოგონა“.
ნებისმიერ შემთხვევაში, მიხარია, რომ წავიკითხე Letters Home, რადგან მასში აღწერილია ერთი უკვდავი ეპიზოდი: „ნიულენდ-პარკის 105-ე ნომრიდან (ამ სახლში ცხოვრობდა პოეტი ჰალში) ფილიპ ლარკინის საზოგადოებამ 2004 წელს, მონიკა ჯონსის სიკვდილის შემდეგ, წამოიღო მისი წინდები, რომლებიც ფრთხილად ამოკემსეს სხვა ფერის ძაფით, რომელსაც აქა-იქ კიდევ ერთი ფერი შეაშველეს. იხ. ტაბულა 5A“. სასაცილოა, მაგრამ წიგნში მართლაც ნახავთ ლარკინის წინდების ფერად ფოტოსურათს.
Letters Home-ის გამოცემისთანავე გამოქვეყნდა სილვია პლათთან მიწერ-მოწერის მეორე – ჭარბად ანოტირებული – ტომი. ამ ორ პოეტს შორის მნიშვნელოვანი განსხვავება არსებობს: პლათის ცხოვრება ტრაგიკულად ხანმოკლე იყო, ხოლო თხზულებები – მეტ-ნაკლებად დაუსრულებელი. ის, აგრეთვე, ფემინიზმის დიად წმინდანად იქნა აღიარებული. ლარკინის თხზულებები დასრულებულია. მისი შემოქმედებითი ნიჭი ამოიწურა გარდაცვალებამდე თითქმის ათი წლით ადრე – და სწორედ ამის გამო თქვა უარი პოეტ-ლაურეატის წოდებაზე 1984 წელს. ამასვე ადასტურებს მისი ხელნაწერები. ლარკინის უკლებლივ ყველა თხზულება შესულია გამოქვეყნებულ ტომებში. თუეიტმა დამატებით გამოაქვეყნა კიდევ სამოცდაერთი ლექსი, რომლებიც Collected Poems-ის ორ გამოცემაში შევიდა.
გავიაზროთ ფილიპ ლარკინის ცხოვრების გზა. ის იყო წარმატებული ბიბლიოთეკარი (თუმცა კი არ უყვარდა თავისი პროფესია) და ძალზე წარმატებული პოეტი, მაგრამ საზოგადოებაში არავითარ როლს არ ასრულებდა. ტ.ს.ელიოტისგან განსხვავებით, რომელიც ინგლისურენოვან სამყაროში სამ ათწლეულზე მეტი ხნის განმავლობაში მაღალი კულტურის სიმბოლოს წარმოადგენდა, ლარკინი გაურბოდა საზოგადოებას და პოპულარობისკენ არ მიისწრაფვოდა. ლარკინს არავითარი ილუზია არ ჰქონდა ლიტერატურასა და საზოგადოებაში თავის ადგილთან დაკავშირებით და, შესაძლოა, საერთოდაც არავითარი ილუზია არ გააჩნდა. ის წერდა ისე, როგორც შეეძლო; ცხოვრება ისე მოიწყო, რომ რეალური სამყაროს შორიახლოს იმყოფებოდა. 1953 წლით დათარიღებულ წერილში ლარკინი თავის ერთ-ერთ სატრფოს, პეტსი სტრენგს სწერდა: „მინდა დავწერო 75-100 ახალი (ძველ ლექსებზე უკეთესი) ლექსი, ისეთ თემებზე, როგორებიცაა სიცოცხლე, სიკვდილი, დრო, სიყვარული და ბუნება, და დავწერო ისე, როგორც სხვა პოეტებს არ დაუწერიათ“. მან ამ მიზანს მიაღწია.
ლარკინის ნაწარმოებების უმრავლესობა, რომლებიც ასე ხშირად გვახსენდება დღეს, განსაკუთრებული ინტონაციით გამოირჩევა: „რატომ უნდა ჩაერიოს გომბეშო / ჩემს ცხოვრებაში?“; „ფოსტალიონები ექიმებივით დადიან სახლიდან სახლში“; „შენი დედის და მამის დედ-მამასაც…“; „დაიმახსოვრე: წიგნები – ნაგავია“; „ამგვარი უმეცრება არასოდეს ყოფილა“; „არსად არაფერი ხდება, მაგრამ რაღაც მაინც ხდება“; „სიცოცხლე ნელი სიკვდილია“. პირქუში, იმედდაკარგული, მრისხანე: ანტიმოდერნი. მიუხედავად ამისა, ლარკინის ქრესტომათიაში ის ხან დალაი-ლამად წარმოგვიდგება („ფრთხილად უნდა მოვექცეთ / ერთმანეთს. სიკეთე უნდა ვთესოთ, / სანამ დრო ჯერ კიდევ გვაქვს“) და ხან ერიკა ჯონგს[2] ემსგავსება („როდესაც ვხედავ გოგონას და ბიჭს/ და ვვარაუდობ, რომ ბიჭი ხმარობს გოგონას, გოგონა კი / სვამს აბებს ან იყენებს სხვა კონტრაცეპტივებს/ ვიცი, რომ ეს დიდებული რამაა“). მისი დიდებული პოეზია უაღრესად ფართო დიაპაზონისაა. არაფერს ვამბობ იმაზე, რომ თვით პოეტი დიდებული პიროვნება იყო, მით უმეტეს, რომ ის ხშირად დასცინოდა თავის თავს. მაგალითად, 1972 წელს ლარკინი სწერდა მონიკას:
„გუშინ მთელი დღე ვმოგზაურობდი. ხელში პევზნერი[3] მეჭირა, თან რადიოს ვუსმენდი. სასიამოვნო ამინდი იყო. მნიშვნელოვანი არაფერი გვინახავს – ბილბი, პოკლინგტონი, ჰაგეიტი და ასე შემდეგ. ეკლესიების ნახევარი დაკეტილი იყო. პევზნერის თქმით, პოკლინგტონში საუკეთესო შენობაა ხელოვნებათა ცენტრი – და თუ მას ნახავ, დარწმუნდები, რომ მართლაც ასეა. საოცრად მახინჯი ნაგებობაა. ფასადი 200 წლის წინანდელ კოტეჯებს მიუგავს. შემდეგ დავათვალიერე საკმაოდ ლამაზი ვიქტორიანული სასაფლაო ბევერლიში“.
1993 წლის 20 მარტს ალან ბენეტი[4] თავის დღიურში წერდა:
„შაბათ საღამოს რიჩმონდში, გეორგიანულ თეატრში ვთამაშობდი. მაყურებელთა ნახევარს ქურთუკები ეცვა. მეორე ნახევარმა მნიშვნელოვანი თანხა გადაიხადა იმისთვის, რომ შემდეგ მარკიზ ზეტლანდთან ერთად[5] ესადილა… ჩემთან არავინ მოსულა და სადილად არ მივუწვევივარ. როგორც ჩანს, უბრალოდ, ტაკიმასხარად მიმიჩნევენ. ამიტომ, სანამ მაყურებელთა ნახევარი ზეტლანდთან ერთად სადილობდა, ლიმინგის ბარში დავჯექი… მართალი გითხრა, აქ ყოფნა მერჩივნა, ამიტომ უკმაყოფილო სულაც არ ვარ. ვხვდები, რომ ლარკინივით ვიქცევი – ესე იგი, ვაცხადებ, რომ რაღაც მეწყინა, შემდეგ კი ვაღიარებ, ჩემი მდგომარეობით უკმაყოფილო სულაც არ ვარ-მეთქი“.
ლარკინი ისეთივე ადამიანი იყო, როგორიც ჩვენი უმრავლესობაა. მაგრამ ის ისეთი დიდი პოეტი იყო, როგორიც არცერთი ჩვენგანი არ ვართ.
© The New Criterion, მაისი 2019
[1] აქ, როგორც ჩანს, იგულისხმება ამერიკელი მწერალი ჯეიმს სოლტერი (1925-2015), ავტორი ცნობილი რომანისა „მონადირეები“.
[2] იგულისხმება ამერიკელი პროზაიკოსი და პოეტი ერიკა ჯონგი (დაიბ.1942 წ.).
[3] იგულისხმება გერმანული წარმომავლობის ინგლისელი ხელოვნების ისტორიკოსის, ნიკოლაუს პევზნერის (1902- 1983) თხზულება The Buildings of England.
[4] ინგლისელი მწერალი და მსახიობი (დაიბ. 1934 წ.).
[5] იგულისხმება ირლანდიის გენერალ-გუბერნატორი (1889 – 92) ლორენს დანდესი, გრაფი ზეტლანდი.
© არილი