იტალიურიდან თარგმნა ნათია აბრამიშვილმა
ფილიპ როთი და პრიმო ლევი პირველად ლონდონში შეხვდნენ 1986 წელს. ტურინელი მწერალი იქ იტალიური კულტურის მიერ ორგანიზებულ კონფერენციაზე იყო ჩასული. ლევის შემოქმედებით აღფრთოვანებულ ფილიპ როთს მათი საერთო ნაცნობის – გაია სერვადიოსთვის უთხოვია მწერალთან შეხვედრის ორგანიზება. შეხვედრის შემდეგ როთს სერვადიოსთვის უთქვამს, რომ ,,შესანიშნავი კაცი’’ გაიცნო.
იმავე წლის სექტემბერში როთი ტურინს ეწვია. მას ლევისთან ინტერვიუ უნდა ჩაეწერა ჟურნალისთვის „The New York Times Book Review“. ამერიკელი კოლეგის ვიზიტმა ლევი დიდად გაახარა, მითუმეტეს, რომ მისი ინტერვიუ ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან ამერიკულ გამოცემაში უნდა დაბეჭდილიყო. როთს თან მეუღლე, ცნობილი მსახიობი – კლერ ბლუმიც ახლდა, რომელსაც, თურმე, ტურინელი მწერალი ეთაყვანებოდა.
ტურინში შეხვედრის პირველი დღე იმ ქარხანაში ვიზიტით დაიწყო, რომელშიც ლევიმ თითქმის 30 წელი იმუშავა. 12 წლის წინ პენსიაზე გასულ ქიმიკოსს ყველა დიდი სიყვარულით შეხვდა. ეს ვიზიტი როთმა მის ერთ-ერთ ესეიში აღწერა. შემდეგ ლევის კაბინეტში გადაინაცვლეს, სადაც საერთო ფოტოც გადაიღეს მასპინძლის ბიბლიოთეკის ფონზე. აქ მწერლებს ბევრი უსაუბრიათ, თუმცა როთის ინტერვიუში ამ საუბრიდან ძალიან ცოტა ან თითქმის არაფერი მოხვდა. საქმე ისაა, რომ ინტერვიუს დროს როთს არაფერი ჩაუწერია. მხოლოდ ამერიკაში დაბრუნების შემდეგ მან კითხვები წერილობითი ფორმით გაუგზავნა იტალიელ მწერალს, რომელმაც, თავის მხრივ, მალევე პასუხები მისწერა. თუმცა, ეს იმას არ ნიშნავს, რომ როთის ადგილზე მიღებული შთაბეჭდილებები ინტერვიუში არ აღიბეჭდა. პირიქით, იგი გაუმაძღარი ცნობისმოყვარეობით შეისწავლიდა მწერლის თითოეულ სიტყვას, ჟესტსა და მიმიკას. შედეგად, მან ლევი გაიცნო არა მხოლოდ როგორც მწერალი, არამედ როგორც ადამიანიც.
მეორე დღეს ლევიმ სტუმრებთან ერთად ისადილა, შემდეგ კი ყველანი ანჯელო პეცანას ცნობილ წიგნების მაღაზიას – ,,ლუქსემბურგს’’ ესტუმრნენ, სადაც როთმა თავის წიგნებზე ხელმოწერები გააკეთა. დღე ცნობილ ტურინულ რესტორან ,,კამბიოში’’ ვახშმით დააგვირგვინეს.
გამგზავრების დღეს როთი ახლადშეძენილ მეგობარში ფარული დეპრესიის ნიშნები შენიშნა, რასაც ლონდონში გაჩენილი შთაბეჭდილებაც უდასტურებდა. იმავეს ადასტურებდა როთის მეუღლეც. განშორებისას ლევის ამერიკელი მეგობრისთვის უთქვამს: ,,არ ვიცი, ჩვენ შორის რომელი უფროსი ძმაა და რომელი უმცროსი.’’ არადა, პრიმო 10 წლით უფროსი მაინც იყო როთზე.
ინტერვიუს თავდაპირველი ვერსია 18 გვერდისგან შედგება, მათგან 10 გვერდი კითხვებს უჭირავს, 8 გვერდი კი პასუხებს. აღსანიშნავია, რომ როთმა კითხვები ინგლისურ ენაზე გაუგზავნა ლევის, მან კი, ზოგიერთ ინგლისურ სიტყვას თუ არ ჩავთვლით, პასუხები იტალიურ ენაზე მისწერა.
ინტერვიუს პირველი ვერსია ,,The New York Times Book Review’’-ში დაიბეჭდა იმავე წლის ოქტომბერში. 26 ოქტომბერს ინტერვიუს იტალიური, გარკვეულწილად სახეცვლილი ვერსია La stampa-შიც გამოჩნდა. სწორედ ამ ვერსიის თარგმანს ვთავაზობთ ჩვენს მკითხველებს.
პრიმო ლევი პირველად ქართულ ენაზე მკითხველს გამომცემლობა ,,დიოგენემ’’ გააცნო მოთხრობების კრებულით ,,პერიოდული სისტემა’’. მოთხრობების უმეტესობა ავტობიოგრაფიულია და მოიცავს ლევის ოჯახის და წინაპრების ისტორიას, ახალგაზრდობის წლებს, მეორე მსოფლიო ომის პერიოდსა და ოსვენციმში ყოფნის დროს.
ფილიპ როთი: ,,პერიოდული სისტემა’’ არის ნაწარმოები, რომელიც შენი, როგორც ქიმიკოსის გამოცდილების ,,მძაფრ და მწარე გემოს“ ეხება. წიგნში შენს კოლეგას – ჯულიას ახსენებ. იგი შენი ,,მუშაობის მანიას’’ იმით ხსნის, რომ 20 წელს ცოტათი გადაცილებული ყმაწვილი ქალებთან ძალზე მორცხვი იყავი და არც შეყვარებული გყავდა. ჩემი აზრით, იგი ცდება. შენს ამ, მართლაც რომ, ,,მანიას’’ უფრო სერიოზული გამომწვევი მიზეზი აქვს. მუშაობის თემით თითქოს შეპყრობილი ხარ და ეს იმ წიგნშიც ჩანს, რომელიც აუშვიცის ტყვეობაზე დაწერე. Arbeit macht frei – შრომა ათავისუფლებს. ეს სიტყვები ნაცისტებმა აუშვიცის შესავლელში ამოტვიფრეს. თუმცა, აუშვიცში გაწეული სამუშაო შრომის საზარელი პაროდიაა – უაზრო და უმიზნო. ესაა სასჯელის მსგავსი შრომა, რომელსაც წამებით სიკვდილამდე მიჰყავხარ. თითქოს მთელი შენი ლიტერატურული ჯაფა მიუძღვენი იმას, რომ შრომისთვის მისი ადამიანური არსი დაგებრუნებინა, ხოლო სიტყვა arbeit იმ შეუბრალებელი ცინიზმისგან გაგეთავისუფლებინა, რომლითაც იგი შენმა აუშვიცელმა დამსაქმებლებმა შებღალეს. ფაუსონე[1] ამბობს: ,,ყველა საქმე, რომელთაც ვიწყებ, პირველი სიყვარულივითაა.’’ მას თავის საქმეზე ლაპარაკი თითქმის იმდენადვე უყვარს, რამდენადაც ამ საქმის კეთება. ფაუსონე არის ნამდვილი მუშა ადამიანი, რომელსაც შრომა ათავისუფლებს.
პრიმო ლევი: არა მგონია ჯულია შემცდარიყო, როცა ჩემი მუშაობის მანია გოგონებთან ჩემს მაშინდელ მორცხვობას დაუკავშირა. ეს მორცხვობა ან, თუ გნებავთ, თავშეკავება, სავსებით რეალური, მტკივნეული და მძიმე მოცემულობა გახლდათ. მაშინ იგი გაცილებით უფრო მნიშვნელოვანი იყო ჩემთვის, ვიდრე საქმისადმი სიყვარული. რაც შეეხება მილანის ქარხანაში მუშაობას, რომელიც ,,პერიოდული სისტემის’’ ერთ-ერთ თავში – ,,ფოსფორში’’ აღვწერე, ეს იყო აზრსმოკლებული შრომა, რომლისაც თავადაც არ მწამდა. დაზავების[2] შედეგად მოახლოებული განსაცდელი უკვე იგრძნობოდა, ასე რომ, თავის მოტყუებას და მოჩვენებით, მეცნიერულად აბსურდულ სამუშაოში ჩაძირვას აზრი აღარ ჰქონდა.
არასდროს მიცდია სიღრმისეულად მეკვლია ჩემი იმდროინდელი სექსუალური სიმორცხვე, თუმცა ეჭვგარეშეა, იგი მეტწილად რასისტულმა კანონებმა განაპირობა. ამით ჩემი სხვა ებრაელი მეგობრებიც იტანჯებოდნენ. ზოგიერთი ჩვენი ,,არიული რასის’’ თანაკლასელი დაგვცინოდა, რომ წინადაცვეთა იგივე კასტრაცია იყო და ჩვენც, ქვეცნობიერ დონეზე მაინც, ამას ვიჯერებდით (ამ ყველაფერს ემატებოდა ჩვენს ოჯახებში გაბატონებული პურიტანიზმი). შედეგად, მუშაობა მაშინ ჩემთვის სექსუალობის ეკვივალენტი უფრო გახდა, ვიდრე სიყვარულის საგანი.
თუმცა, ისიც კარგად ვიცი, რომ ლაგერის გამოცდილების შემდეგ, ჩემმა საქმემ, უფრო სწორად კი ჩემმა ორმა საქმიანობამ (ქიმია და ლიტერატურული შემოქმედება) ჩემთვის უდიდესი მნიშვნელობა შეიძინა და ეს დღემდე ასეა. დარწმუნებული ვარ, რომ ადამიანი ბიოლოგიურადაა მიმართული საბოლოო მიზნის მქონე საქმის კეთებისკენ, ხოლო მცონარობა და უმიზნო მუშაობა (როგორც აუშვიცის arbeit) ტანჯვასა და ატროფიას იწვევს. ჩემი და ჩემი ალტერ ეგოს – ფაუსონეს შემთხვევაში მუშაობა იგივეა, რაც ,,problem solving’’ ანუ პრობლემების გადაჭრა.
თუმცა, აუშვიცში ერთ ძალიან საინტერესო ფენომენს დავაკვირდი: სამუშაოს კარგად შესრულების მოთხოვნილება ზოგჯერ იმდენად ღრმადაა ფესვგამდგარი, რომ ადამიანს აიძულებს მონური საქმეც კი კარგად აკეთოს. იტალიელი კალატოზი, რომელიც 6 თვის მანძილზე საკვებს მაწვდიდა და რომელმაც სიკვდილს გადამარჩინა, ვერ იტანდა გერმანელებს. ეზიზღებოდა მათი საჭმელი, მათი ენა, მათი ომი. მაგრამ როდესაც კედლების აღმართვას ავალებდნენ, იგი სწორ და მყარ კედლებს აშენებდა, არა მორჩილების გამო, არამედ პროფესიული ღირსების ხათრით.
ფილიპ როთი: ,,განა ეს ადამიანია’’ მთავრდება თავით ,,10 დღის ამბავი’’. ამ თავში დღიურის ფორმით აღწერ 1945 წლის 18-27 იანვრის დღეებს, რომლებიც ბანაკის სახელდახელოდ აშენებულ ლაზარეთში გაატარე თითო-ოროლა ავადმყოფსა და მომაკვდავს შორის, ნაცისტები კი ამ დროს დასავლეთის მიმართულებით გარბოდნენ 20 ათას ,,ჯანმრთელ’’ ტყვესთან ერთად. ეს ამბავი რობინზონ კრუზოს ისტორიას მაგონებს ჯოჯოხეთში, შენთან – პრიმო ლევისთან ერთად, კრუზოს როლში, რომელიც დაუნდობლად ბოროტი კუნძულის მაგმურ ნარჩენებს გამოჰგლეჯს იმას, რაც არსებობისთვის სჭირდება. ჩემზე ყველაზე მეტი შთაბეჭდილება ამ თავში და, ზოგადად, ამ წიგნში მოახდინა იმან, თუ როგორ დაგეხმარა აზროვნება გადარჩენაში. პრაქტიკული, ადამიანური, მეცნიერული აზროვნება. შენი გადარჩენა არც ცხოველური, ბიოლოგიური წინააღმდეგობის გაწევის უნარით იყო განპირობებული და არც გასაოცარი იღბლით. შენი გადარჩენა, პირველ რიგში, გადაჯაჭვულია შენივე საქმიანობასთან, სამუშაოსთან, პროფესიულ მდგომარეობასთან. იგი დაკავშირებულია ადამიანთან, რომლისთვისაც მნიშვნელოვანია სიზუსტე, რომელიც ატარებს ექსპერიმენტებს და ეძებს წესრიგის პრინციპებს და რომელიც საკუთარი ფასეულობების ბიწიერი რღვევის მოწმე გახდა. დიახ, შენ ჯოჯოხეთის მანქანის დანომრილი ნაწილი იყავი, მაგრამ ამ დანომრილ ნაწილს ჰქონდა სისტემური აზროვნების უნარი, რომელიც ყველაფრის არსს უნდა ჩასწვდომოდა. აუშვიცში შენ თავს ეუბნები: ,,ზედმეტად ბევრს ვფიქრობ’’, რომ გადავრჩე, ,,ზედმეტად ცივილიზებული ვარ.’’ თუმცა, ჩემი აზრით, სწორედ ,,ცივილიზებული ადამიანი, რომელიც ბევრს ფიქრობს’’, შეძლებს გადარჩენას. მეცნიერი და გადარჩენილი ერთმანეთს უდრის!
პრიმო ლევი: ყოჩაღ! მიზანში მოარტყი! 1945 წლის იმ დასამახსოვრებელი 10 დღის მანძილზე ზუსტად რომ რობინზონ კრუზოსავით ვგრძნობდი თავს, მაგრამ იყო ჩვენ შორის ერთი დიდი განსხვავება: კრუზო საკუთარი თავის გადარჩენისთვის ირჯებოდა, მე და ჩემი ორი ფრანგი მეგობარი კი გათვითცნობიერებულები და ბედნიერები ვიყავით, რომ ბოლოს და ბოლოს სწორი და ადამიანური მიზნისთვის შეგვეძლო გავრჯილიყავით – ეს მიზანი ჩვენი ავადმყოფი მეგობრების სიცოცხლის გადარჩენა იყო.
რაც შეეხება გადარჩენის მიზეზებს, ამის შესახებ ბევრჯერ მიკითხავს საკუთარი თავისთვის და სხვებსაც მრავალჯერ უკითხავთ ჩემთვის. დაბეჯითებით ვამბობ, რომ რაიმე ზოგადი წესი არ არსებობდა, გარდა იმისა, რომ ლაგერში ჯანმრთელი შესულიყავი და გერმანული გცოდნოდა. გადარჩენილებს შორის იყვნენ ცბიერებიც და ბრიყვებიც, გამბედავებიც და მხდალებიც, ,,მოაზროვნეებიც’’ და გიჟებიც (მაგალითად ელიასი, რომელიც აღვწერე წიგნში ,,განა ეს ადამიანია’’). ჩემს ამბავში იღბალმა გადამწყვეტი როლი ორ შემთხვევაში ითამაშა: მაშინ, როდესაც იმ იტალიელ კალატოზს შევხვდი, რომელიც ზემოთ ვახსენე და მაშინ, როდესაც ერთადერთხელ და საჭირო დროს გავხდი ავად.
თუმცა, რასაც შენ ამბობ, რომ ჩემთვის აზროვნება და დაკვირვება გახდა გადარჩენის მიზეზი, მართალია, მაგრამ მაინც ვფიქრობ, ბრმა ბედისწერამ ითამაშა უფრო დიდი როლი. მახსოვს, აუშვიცში ერთი წელი განსაკუთრებულად ამაღლებულ განწყობაზე მყოფმა გავატარე. არ ვიცი, ეს ჩემი პროფესიული წარსულით იყო გამოწვეული, მოულოდნელი ენერგიულობით თუ გადარჩენის ინსტინქტით. უნდა ითქვას, რომ არასდროს შემიწყვიტავს ჩემ ირგვლივ არსებული სამყაროსა და ადამიანების შესწავლა. ამას იმდენად გულდასმით ვაკეთებდი, რომ დღემდე წარმოუდგენლად მკაფიო სურათი მაქვს გონებაში შემონახული. საოცარი სურვილი მქონდა ყველაფრის არსს ჩავწვდომოდი, მუდმივად იმ ცნობისმოყვარეობით ვიყავი შეპყრობილი, რომელსაც ზოგიერთი ცინიკურადაც კი უყურებდა. ეს იყო იმ ნატურალისტის ცნობისმოყვარეობა, რომელიც შემაძრწუნებელ, მაგრამ ახალ, შემაძრწუნებლად ახალ გარემოში მოხვდა.
ფილიპ როთი: წიგნში ,,განა ეს ადამიანია?’’ აღწერილი და გაანალიზებული გაქვს საშინელი მოგონება ,,უზარმაზარი სოციალური და ბიოლოგიური ექსპერიმენტის’’ შესახებ, რომელიც გერმანელებმა აწარმოვეს. იგი დიდი სიზუსტით იმართებოდა რაოდენობრივი ინტერესებით, რომელთა მიხედვით ადამიანი შეიძლება გარდაიქმნას ან დანაწევრდეს და ქიმიური რეაქციის შედეგად დაშლილი ნივთიერების მსგავსად დაკარგოს მისთვის დამახასიათებელი თვისებები. ,,განა ეს ადამიანია?’’ ჰგავს იმ ბიოქიმიური მორალის თეორეტიკოსის მემუარებს, რომლის ორგანიზმიც იძულებით დაუქვემდებარეს საზარელ ლაბორატორიულ ექსპერიმენტს. შეშლილი მეცნიერის ლაბორატორიაში დატყვევებული არსება თავადვე განასახიერებს კეთილგონიერ მეცნიერს. ,,ვარსკვლავის გასაღებში’’, რომელსაც თავისუფლად შეიძლებოდა ,,განა ეს ადამიანია?’’ რქმეოდა, ფაუსონეს, შენს მუშა შეჰერეზადას ეუბნები: ,,ყველას თვალში იყო ქიმიკოსი, მაგრამ გრძნობდე… მწერლის სისხლს ვენებში.’’ შედეგად კი, ,,სხეულში ორი სული გაქვს, რაც მეტისმეტია.’’ მე კი ვიტყოდი, რომ შენში ერთ სულია – ძლიერი და ერთიანი. არა მხოლოდ მეცნიერი და გადარჩენილი უდრის ერთმანეთს, არამედ მწერალი და გადარჩენილიც.
პრიმო ლევი: ეს კითხვაზე უფრო მეტად დიაგნოზია, რომელსაც ვეთანხმები და რომლისთვისაც მადლობას გეუბნები. ლაგერში ვცდილობდი, რაც შეიძლებოდა რაციონალურად მეცხოვრა. ,,განა ეს ადამიანია?’’-ს დაწერით თავს დავაძალე სხვებისთვის და საკუთარი თავისთვის ამეხსნა მომხდარი, რომლის მონაწილეც გავხდი. კონკრეტული ლიტერატურული მიზნები სულაც არ მამოძრავებდა. ნიმუშად ან თუ გნებავთ სამწერლო სტილად ავიღე ,,weekly report’’ ანუ ყოველკვირეული მოხსენება, რომელსაც საწარმოებში იყენებენ. იგი უნდა იყოს მოკლე, ზუსტი, და ყველა თანამშრომლისთვის გასაგები ენით დაწერილი. მეცნიერულ ენას ნამდვილად არ მოითხოვს. ისე კი, ყოველთვის მინდოდა მეცნიერი გამოვსულიყავი, მაგრამ ომმა და ლაგერმა ხელი შემიშალა და იძულებული გავხდი, ტექნოლოგობას დავჯერებულიყავი. სწორედ ამას ვაკეთებ მთელი ჩემი პროფესიული ცხოვრების მანძილზე.
იმაში გეთანხმები, რომ ,,ერთიანი სულის’’ პატრონი ვარ და კიდევ ერთხელ მადლობას გიხდი. ჩემი მოსაზრება, რომ ,,ორი სული მეტისმეტია’’ ნახევრად ხუმრობაა, თუმცა ამავდროულად მინიშნებაა საკმაოდ სერიოზულ თემებზე. ქარხანაში თითქმის 30 წელი ვიმუშავე და უნდა ვაღიარო, რომ ქიმიკოსობა და მწერლობა არც ისე შეუთავსებელია. პირიქით, ვიტყოდი, რომ მათ შორის ორმხრივი მხარდრაჭერაც კი შეიძლება არსებობდეს. თუმცა, ქარხანაში მუშაობა, უფრო სწორად მისი მართვა, ბევრი ისეთი რამის კეთებას გულისხმობს, რაც ქიმიისგან ძალიან განსხვავდება და შორსაა: კადრების აყვანა და დათხოვნა, მფლობელთან, კლიენტებთან და მომმარაგებლებთან კამათი, გაუთვალისწინებელი შემთხვევების მართვა, გამოძახებები ტელეფონთან შუაღამეს ან მეგობრებთან ვახშმობის დროს, მოსაწყენი ბიუროკრატიული საქმეები და სხვა უამრავი ,,soul destroying tasks’’ ანუ დავალებები, რომლებიც ანადგურებენ სულს. ეს ყველაფერი სასტიკად შეუთავსებელია წერასთან, რომელიც სულის სიმშვიდეს მოითხოვს. ამიტომ, ნამდვილად ,,ხელახლა დაბადებულად’’ ვიგრძენი თავი, როცა პენსიის ასაკს მივაღწიე, სამსახურიდან წამოვედი და ჩემს რიგით პირველ სულზე უარი ვთქვი.
ფილიპ როთი: ,,განა ეს ადამიანიას?’’-ს მოჰყვა ,,ზავი’’. წიგნის თემა არის შენი მოგზაურობა აუშვიციდან იტალიისკენ. ამ წამებულ მოგზაურობაში მართლაც არის რაღაც მითიური, განსაკუთრებით საბჭოთა კავშირში გატარებულ გრძელ ,,გესტაციურ პერიოდში’’, რომლის მანძილზეც სამშობლოში დაბრუნებას ელოდი. ,,ზავი’’ – მაცვიფრებს ამ წიგნის სიცოცხლისუნარიანობა, მაშინ როცა იგი თავისუფლად შეიძლებოდა დაღდასმული ყოფილიყო გლოვითა და უნუგეშო სასოწარკვეთით. შენი ცხოვრებასთან შერიგება შედგა სამყაროში, რომელიც ზოგჯერ პირველყოფილ ქაოსს ჰგავს. თუმცა ისე გასაოცრად დაინტერესებული ჩანდი გარემომცველი სამყაროთი, თითქოს მზად იყავი ყველაფრისგან სიამოვნება და ცოდნა მიგეღო. მე კი, აი, რა კითხვა გამიჩნდა – მიუხედავად შიმშილისა, სიცივისა და მღელვარებისა, იქნებ არც კი გაგიტარებია იმაზე უფრო კარგი დრო, ვიდრე, როგორც შენ აღნიშნავ, ის ,,შეუზღუდავი ხელმისაწვდომობის ინტერვალი, ბედის დროული და განუმეორებელი საჩუქარი’’ იყო. ისეთი ადამიანი ჩანხარ, რომელიც ფესვების ქონის ღრმა საჭიროებას განიცდის – იქნება ეს პროფესიაში, თემში, ადგილში, თუ ენაში. არადა, როდესაც წარმოუდგენლად მარტო და ფესვებს მოწყვეტილი აღმოჩნდი, ეგ მდგომარეობა ,,საჩუქრად’’ შერაცხე.
პრიმო ლევი: ერთმა ჩემმა მეგობარმა, შესანიშნავმა ექიმმა (ნატალია გინზბურგის ძმა იყო, იცნობ მის შემოქმედებას? ისიც ლევია, მაგრამ ჩემი ნათესავი არაა) დიდი ხნის წინ მითხრა: ,,შენი აუშვიცამდელი და შემდგომი მოგონებები შავ-თეთრია. აუშვიცის და სამშობლოსკენ მომავალი მოგზაურობის მოგონებები კი – ფერადი.’’ მართალიც იყო. ოჯახი, სახლი და ქარხანა, რა თქმა უნდა, კარგია, მაგრამ ის აკლიათ, რის დანაკლისსაც ახლაც ვგრძნობ – თავგადასავალი. ჩემს ბედისწერას სურდა, რომ თავგადასავალი ომისგან გავერანებული ევროპის აურზაურში მეპოვა.
შენც მწერალი ხარ და ასეთი რაღაცები კარგად გესმის. ,,ზავი’’ ,,განა ეს ადამიანიას?’’ დაწერიდან 14 წელში დავწერე. იგი უფრო გათვითცნობიერებული, უფრო ლიტერატურული, კიდევ უფრო დამუშავებულია ენობრივი თვალსაზრისითაც. ნამდვილ ამბებს მოგვითხრობს, თუმცა ფილტრში გატარებულს. მას წინ უძღოდა უამრავი ზეპირსიტყვიერი ვერსია: იმის თქმა მინდა, რომ ამ ამბებს ბევრ, სხვადასხვა კულტურული დონის მქონე ადამიანს ვუყვებოდი (ძირითადად, მეგობრებს და უფროსკლასელ მოზარდებს) და დროდადრო ისე ვასხვაფერებდი მათ, რომ უფრო და უფრო მეტი კეთილგანწყობა დაემსახურებინათ. როდესაც წიგნმა ,,განა ეს ადამიანია?’’ წარმატება მოიხვეჭა, მე ჩემში მწერალი დავინახე და კალამს მივაშურე. წერით ჩემი და ჩემი მომავალი მკითხველების გართობა მინდოდა, სწორედ ამიტომ ყველაზე უცნაურ, ეგზოტიკურ და მხიარულ ამბებს მივანიჭე უპირატესობა, განსაკუთრებით კი, ახლოდან დანახული რუსების სახის აღწერას. წიგნის საწყისი და საბოლოო გვერდები, როგორც შენ იტყოდი, გლოვითა და უნუგეშო სასოწარკვეთის განწყობით შევფერე.
რაც შეეხება ფესვების გადგმას, ,,rootedness’’-ს; მე, მართლაც რომ, ღრმად მაქვს ფესვები გამდგარი და საბედნიეროდ ამ ფესვებს არ მოვწყდი. ჩემი ოჯახი გადაურჩა ნაცისტთა ხოცვა-ჟლეტას და დღესაც იმ სახლში ვცხოვრობ, რომელშიც დავიბადე. ჩემი საწერი მაგიდა, როგორც ოჯახური ლეგენდა იუწყება, სწორედ იმ ადგილზე დგას, სადაც ამ ქვეყანას მოვევლინე. ამიტომ, რასაკვირველია, როცა ფესვებს მოწყვეტილი აღმოვჩნდი, საშინელი ტანჯვა განვიცადე. თუმცა, ეს ტანჯვა გადაწონა თავგადასავლის ხიბლმა, ადამიანებთან შეხვედრებმა, აუშვიცის ჭირისგან გამოჯანმრთელების სიტკბომ. რუსული ,,ზავი’’ ისტორიულ კონტექსტში მხოლოდ წლების შემდეგ აღვიქვი ბედის საჩუქრად, მას შემდეგ რაც იგი მასზე ფიქრითა და წერით განვწმინდე.
ფილიპ როთი: ,,თუ ახლა არა, მაშ, როდის?’’ შენი ყველა აქამდე წაკითხული ნაწარმოებისგან განსხვავდება. მიუხედავად იმისა, რომ ზედმიწევნით რეალურ ისტორიულ მოვლენებზეა დაფუძნებული, იგი ავანტიურულ რომანს ჰგავს, რომელიც აღმოსავლეთის ფრონტზე რუსი და პოლონელი ებრაელების პატარა პარტიზანული დაჯგუფების გერმანელებზე თავდასხმის ამბებს მოგვითხრობს. სხვა ნაწარმოებების ფაბულებში ნაკლებადაა ფანტაზიის ელემენტები, სამაგიეროდ ისინი მაცვიფრებენ გამომგონებლური ენობრივი ტექნიკით. შემოქმედებითი იმპულსი, რომელიც ,,თუ ახლა არა, მაშ, როდის?’’ უკან დგას, თითქოს უფრო შეზღუდული და არასრულია – შესაბამისად, ნაკლებად განმათავისუფლებელი ეფექტის მქონე ავტორისთვის – ვიდრე ის იმპულსი, რომელიც ავტობიოგრაფიულ ნაწარმოებს წარმოშობს. მაინტერესებს, თუ მეთანხმები შემდეგში: აჯანყებულ ებრაელთა სიმამაცეზე წერით, შენ გრძნობდი, რომ აკეთებდი იმას, რისი გაკეთებაც გმართებდა, თითქოს იმ პოლიტიკური და მორალური შურისძიების შემოქმედი იყავი, რომლის მსგავსი არსად მოხდა და თანაც ეს იყო შენი, ცხადად ებრაული ბედისწერა.
პრიმო ლევი: ,,თუ ახლა არა, მაშ, როდის?’’ არის წიგნი, რომელსაც განსხვავებული ბედი ხვდა წილად. მიზეზი, რომელთა გამოც ის დავწერე, რამდენიმეა. აქ მათ მათი მნიშვნელობის მიხედვით ჩამოვთვლი:
რაღაც სანაძლეოს მსგავსი დავდე საკუთარ თავთან: ამდენი პირდაპირი, თუ შენიღბული ავტობიოგრაფიის შემდეგ, ხარ თუ არა ნამდვილი მწერალი, რომელსაც შეუძლია შეთხზას რომანი, შექმნას პერსონაჟები, აღწეროს სიტუაციები, რომლებშიც არასდროს მოხვედრილა? აბა სცადე!
გართობა მსურდა უჩვეულო გარემოში მომხდარი western-ის სტილის ისტორიის წერით. მინდოდა ჩემი მკითხველები გამერთო ოპტიმისტური ისტორიით, რომელშიც არის იმედი და ზოგჯერ მხიარულებაც. მიუხედავად იმისა, რომ სიუჟეტი ხოცვა-ჟლეტის ფონზე ვითარდება.
მინდოდა იტალიაში იმ დროს გაბატონებული სტერეოტიპი დამემსხვრია: ებრაელი არის უწყინარი სწავლული (მორწმუნე ან ათეისტი), რომელსაც არ ძალუძს აჯანყება და რომელიც ჯანყის გარეშე იტანს საუკუნოვან დევნას. ვალდებული ვიყავი პატივი მიმეგო იმ ებრაელებისთვის, რომლებმაც უიმედო მდგომარეობაშიც კი იპოვეს ძალა და ჭკუა, რომ ნაცისტებს აღსდგომოდნენ წინ.
იმის ამბიციაც მქონდა, რომ პირველი იტალიელი მწერალი ვყოფილიყავი, რომელიც იდიშურ სამყაროს აღწერა. მსურდა ჩემი პოპულარობა იმისთვის ,,გამოყენებინა’’, რომ იტალიელი მკითხველისთვის მიმეწოდებინა მათთვის აქამდე უცნობი აშქენაზი ებრაელების კულტურის, ენის, მენტალობის და ისტორიის აღმწერი წიგნი.
ეს მიზეზები სხვადასხვაგვარად შეფასდა ყველა იმ ქვეყანაში, რომელშიც წიგნი გამოქვეყნდა. იტალიაში მას ყველა ასპექტით წარმატება ხვდა წილად. იმავეს ვიტყოდი ინგლისსა და გერმანიაზეც. ყოველ შემთხვევაში საზოგადოებისა და კრიტიკოსების პირველი რეაქციები ამაზე მეტყველებს. საფრანგეთში მას თითქმის არ მოჰყვა გამოხმაურება. ამერიკის შეერთებულ შტატებში წიგნი ზომიერად წარმატებული გამოდგა: ებრაული ცხოვრების წესი ამერიკელებისთვის კარგად იყო ცნობილი და მასზე ხელახლა ლაპარაკს უკვე აზრი აღარ ჰქონდა. ასევე, ამერიკელი მკითხველი ერთ რამეს მიხვდა: ეს ებრაული წიგნი დაწერილი იყო არა ებრაელის მიერ, არამედ იმ ადამიანის მიერ, ვინც შეეცადა გამხდარიყო ებრაელი ტექსტების შესწავლითა და ისტორიების მოსმენით.
პირადად მე ამ წიგნით კმაყოფილი ვარ, საკმაოდ ვისიამოვნე მისი დაგეგმვის და წერის პროცესით. პირველად და ერთადერთხელ ჩემი სამწერლო კარიერის მანძილზე, ვხედავდი (ან მეჩვენებოდა) ცოცხალ პერსონაჟებს ჩემ ირგვლივ, რომლებიც თავად მიყვებოდნენ თავიანთ თავგადასავლებსა და დიალოგებს. ის წელი, როცა ამ წიგნის წერა დავიწყე, ჩემთვის ძალიან ბედნიერი აღმოჩნდა. ამიტომ, შედეგის მიუხედავად, ეს წიგნი ჩემთვის განმათავისუფლებელი ეფექტის მქონე გახდა.
ფილიპ როთი: ახლა საღებავების ქარხანაზე ვისაუბროთ. დღეს ბევრი მწერალი მასწავლებლად მუშაობს, ზოგიც – ჟურნალისტად, 50 წელს გადაცილებულ მწერალთა უმეტესობას კი ამა თუ იმ ქვეყნის სამხედრო სამსახურში აქვს ნამსახურები. შთამბეჭდავი რაოდენობის მწერლებს წიგნების წერასთან ერთად ექიმად უმუშავია, ხოლო არანაკლებია იმათი რიცხვი, ვინც სამწერლო საქმის პარალელურად ღვთისმსახური იყო. ტ. ს. ელიოტი გამომცემელი გახლდა, ხოლო უალას სტივენსი და ფრანც კაფკა მსხვილ სადაზღვევო კომპანიებში იყვნენ დასაქმებულები. რამდენადაც ვიცი, მხოლოდ ორი დიდი მწერალი მუშაობდა საღებავების ქარხნის დირექტორად: შენ ტურინში, იტალიაში და შერვუდ ანდერსონი ელირიაში, ოჰაიოს შტატში. ანდერსონს ქარხნის (და ოჯახის) მიტოვება მოუხდა, რათა მწერალი გამხდარიყო. შენ კი პირიქით, მწერალი იმიტომ გახდი, რომ ქარხანაში დარჩი და იქ მოღვაწეობა განაგრძე. მაინტერესებს, თავს უფრო იღბლიანად და წერისთვის შეიარაღებულად მიიჩნევ, ვიდრე ჩვენ, რომელთაც ზურგს საღებავების ქარხანაში მიღებული გამოცდილება არ გვიმაგრებს?
პრიმო ლევი: საღებავების ინდუსტრიაში შემთხვევით მოვხვდი. უშუალოდ საღებავით თითქმის საერთოდ არ ვიყავი დაკავებული: პირველივე წლიდან ჩვენი ქარხანა საიზოლაციო საღებავებს აწარმოებდა სპილენძის ელექტრული სადენებისთვის. იმ დროს მთელი მსოფლიოს მასშტაბით ამ საქმის მხოლოდ 30 თუ 40 სპეციალისტი მოიძებნებოდა. სწორედ ასეთი სადენებისგან არის გაკეთებული ის ცხოველები, ჩემს კაბინეტში რომ ნახე.
სიმართლე გითხრა, შ. ანდერსონის ცხოვრების შესახებ არაფერი ვიცოდი. მისი მოკლე ბიოგრაფია მხოლოდ გუშინ ვნახე. არა, მე არასდროს მომსვლია აზრად მასავით ქარხნისა და ოჯახის მიტოვება, რათა მწერლობისთვის მიმეძღვნა თავი. ამ ნაბიჯის გადადგმა შემეშინდებოდა და, რაც მთავარია, პენსიასაც დავემშვიდობებოდი.
საღებავებით დაკავებული მწერლების შენს მოკლე სიას კიდევ ერთი სახელი უნდა დავუმატო – იტალო ზვევო (1861-1928), ტრიესტელი ებრაელი, რომელიც კათოლიციზმზე მოექცა. იგი ტრიესტში საღებავების კომპანია ,,Società Veneziani’’-ში მუშაობდა, რომელიც მის სიმამრს ეკუთვნოდა და რომელიც რამდენიმე წლის წინ დაიხურა. ეს საკმაოდ ცნობილი კომპანია 1918 წლამდე ავსტრიულ ფლოტს საბრძოლო გემებისთვის წყალქვეშა ნაწილზე წყალმცენარეებით დაფარვის საწინააღმდეგო საღებავებით ამარაგებდა. ეს იმიტომ, რომ 1918 წლამდე ტრიესტი ავსტრიის შემადგენლობაში იყო. მას შემდეგ, რაც ტრიესტი იტალიის შემადგენლობაში შევიდა, კომპანიამ იტალიური და ინგლისური ფლოტის მომარაგება დაიწყო. British Admiralty-სთან ურთიერთობა რომ შესძლებოდა, ზვევომ ინგლისურის შესწავლა ჯეიმს ჯოისთან დაიწყო, რომელიც იმ დროს ტრიესტში მასწავლებლად მუშაობდა. ჯოისი ზვევოს დაუმეგობრდა და მას ნაწარმოებების გამოქვეყნებაში დაეხმარა.
ზემოთ ნახსენებ საღებავს მორავია ერქვა. ეს დამთხვევა ცნობილი იტალიელი მწერლის სახელთან შემთხვევითი არაა. ტრიესტელმა მწარმოებელმაც და რომაელმა მწერალმაც ეს ფსევდონიმი დედის მხრიდან საერთო ნათესავისგან აიღეს. თუმცა, ბოდიშს გიხდი ამ უადგილო ჭორებისთვის.
დიახ, როგორც აქამდე აღვნიშნე, არაფერს ვნანობ. არა მგონია, ქარხნის დირექტორობით დრო ტყუილად გამეფლანგა (საღებავების იყო ეს ქარხანა თუ სხვა რამის). განსხვავებული და ძვირფასი გამოცდილება შევიძინე, რომელიც აუშვიცში განცდილს დაემატა და შეერწყა.
[1] პრიმო ლევის რომანის ,,ვარსკვლავის გასაღები’’ (,,La chiave a stella’’) მთავარი გმირი. რომანი არის ე.წ. ინდუსტრიული ლიტერატურის ნიმუში. პროტაგონისტი -ლიბერტინო ფაუსონე – ხიდების დამმონტაჟებელი კომპანიის მუშა. ლევიმ პრემია სტრეგა მიიღო ამ რომანისთვის 1979 წელს.
[2] იგულისხმება 1943 წლის 8 სექტემბერს დადებული ზავი იტალიასა და მოავშირეებს შორის, ე.წ. კასიბილეს ზავი.
© არილი