მწერალთა სახლის ორგანიზებითა და კონრად ადენაუერის ფონდის ფინანსური მხარდაჭერით განხორციელდა სარეზიდენციო პროგრამა „დრო, დრო აღნიშნე!“
პროგრამის მიზანი იყო მწერლებისა და პუბლიცისტების წახალისება ქართული საზოგადოების წინაშე არსებულ პრობლემებზე წერისა და დაპირისპირების შესამცირებლად გზების ძიებისათვის. კონკურსში მონაწილე ოცდაათამდე კანდიდატს შორის გაიმარჯვეს: ირმა ტაველიძემ, ალექს ჩიღვინაძემ, ცირა ბარბაქაძემ, ლექსო დორეულმა და ნიკა შენგელიამ.
გამარჯვებულები 2021 წლის 1-დან 15 ნოემბრამდე ცხოვრობდნენ წერალთა სახლის რეზიდენციაში და მუშაობდნენ პუბლიცისტურ სტატიებზე, რომელთა გამოქვეყნებასაც ჟურნალი „არილი“ იწყებს თავის ვებ-გვერდზე ირმა ტაველიძის ტექსტით „აბრეშუმის საბანში. ორი რომანისა და ორი თარგმანის შესახებ“. „არილი“ მომდევნო ერთი თვის მანძილზე შემოგთავაზებთ პროექტის ფარგლებში შექმნილ ხუთივე სტატიას.
ორი რომანისა და ორი თარგმანის შესახებ
პერვერსია, პერვერსიული
რისთვის ვკითხულობ? – პასუხი მხოლოდ უმნიშვნელოდ იცვლება წლიდან წლამდე და არც გამიჩნდებოდა მისი გამხელის მოთხოვნილება, ბოლო დროს გამოცემულ წიგნებზე, ენასთან მწერლების, მთარგმნელების დამოკიდებულებაზე დაწერას რომ არ ვაპირებდე. ვხვდები, შეიძლება სხვა რამისთვისაც კითხულობდნენ – დროში გაჩენილი ნაპრალების შესავსებად, საყვარელ ადამიანზე შთაბეჭდილების მოსახდენად, მნიშვნელოვნად მიჩნეული სტატუსის მოსაპოვებლად, ან იმის გასარკვევად, მაინც რომელი ეჭვი გაუმართლდებათ – ვინ აღმოჩნდება ტბის კამკამა წყალში დამხრჩვალი უმანკო გოგონების მკვლელი.
სიუზენ ზონტაგს, რომლის ესეების წიგნიც ინტერპრეტაციის წინააღმდეგ 1966 წელს გამოვიდა, რის გამო აღარ ეკამათებიან, თუმცა მისი შენიშვნები თუ მოწოდებები ნახევარი საუკუნის შემდეგაც გასაოგნებლად ზუსტად, შთამაგონებელი ძალით დამძიმებულადაც კი მეჩვენება. ფორმა და შინაარსი დაუნაწევრებელ მთლიანობას წარმოადგენს, ფორმით ყველაფრის გამოხატვა შეიძლება – აი, ის, რაც დიდი ხნის წინ ვისწავლე და რისი სისწორეც ჩრდილის მოახლოების, გონისამრევი კითხვების გაჩენის ალბათობას გამორიცხავს.
ვალდებულნი ვართ, თავიდან მოვიშოროთ ხელოვნების დაცვისა და გამართლების ის საშუალებები, რომლებიც უკვე ჩლუნგი, შემაწუხებელი ან უმოქმედო გახდა თანამედროვე საჭიროებებისა და გამოცდილების თვალსაზრისით. ზუსტად ასეთივე მდგომარეობა გვაქვს დღეს „შინაარსის“ ცნებასთან დაკავშირებით. როგორიც უნდა ყოფილიყო ის წარსულში, ახლა ეს ცნება ძირითადად შემაფერხებელი და მომაბეზრებელია, ფარული ან პირდაპირი ფილისტერიზმია.[1] და იქვე: შინაარსის ცნების ზედმეტი ხაზგასმა იწვევს ინტერპრეტაციის მუდმივ, დაუსრულებელ პროცესს. და პირიქით, ეს ჩვევა, რომელიც გვაიძულებს, ხელოვნების ნაწარმოებს მხოლოდ მისი ინტერპრეტაციის მიზნით მივუახლოვდეთ, ამკვიდრებს იმ ილუზიას, რომ მართლა არსებობს ისეთი რამ, რასაც ხელოვნების ნაწარმოების შინაარსი ჰქვია.
კიდევ ერთი კონტინენტი, რომლის კლიმატურ პირობებშიც ჩემი რწმენა ველის მცენარესავით იზრდება, ლამაზდება, ახალ-ახალი მიწებისკენ მიიწევს, ვლადიმირ ნაბოკოვია, მისი მოთხრობები, რომანები და ლექციები ლიტერატურაზე. მთხრობელი, მასწავლებელი და ჯადოქარი – მწერალს მხოლოდ ასე შეიძლება შეხედო, ამ სამი კუთხიდან შეიძლება დააკვირდე და თუ გაგიმართლებს, სურათების გამთლიანებასაც მოახერხებ, სახეების სიმრავლეში ყველაზე მთავარს გამოარჩევ. სამივე – მთხრობელიც, მასწავლებელიც, ჯადოქარიც – მხოლოდ დიდი მწერალი შეიძლება იყოს, თუმცა კი ის დიდი მხოლოდ იმ შემთხვევაში გახდება, თუ წამყვან პარტიას ჯადოქარი შეასრულებს, – წერს ვლადიმირ ნაბოკოვი, რომლისთვისაც ნარატორის ფუნქცია მკითხველის გართობას, მარტივ თავშექცევას არ სცილდება. თავად არაფრით გაირჯებოდა ამგვარი სიამოვნების მაძიებლების გულის გასახარებლად.
მკვლელობა თუ თვითმკვლელობა? როცა მძიმე ფარდასავით ჩამოფარებულ ამ შეკითხვას თავს დააღწევ, როცა წიგნის ბოლო გვერდებზე მისაგნები პასუხი უმნიშვნელოდ მოგეჩვენება, სიამოვნებაც, სიხარულიც შეუდარებლად დიდი იქნება.
არსებობს ენა და არსებობს მის წიაღში სასწაულებრივად გაჩენილი მწერლის ენა. მკითხველის გათავისუფლებული თვალი დაუყოვნებლივ იწყებს წვრილ-წვრილი ნაწილების შეგროვებას, ფიგურების აწყობას – საბოლოო, შეუცვლელ სამუშაოს. იმისთვის ვკითხულობ, რომ ფრაზების სილამაზე თავბრუს მახვევს, ამ ფრაზებში მოქცეული აზრები გულისცემას მიჩქარებს.
გლოვის ენა
ახლად დაწერილი და სასწრაფოდ გამოცემული, ხმაურში რაღაც სხვად ქცეული წიგნებით იმედგაცრუებულს ხშირად შემიხსენებია თავისთვის, რომ პერვერსიისკენ მიდრეკილი მკითხველი ვარ და შეიძლება ავტორს წარმოდგენაც არა აქვს ჩემს არსებობაზე, იმ ადამიანის მოლოდინზე, ვის წინაც რიყის ქვებივით დაუყრია სიტყვები. თუ ენა არა, მაშ, რა? – მიკითხავს ჩემივე, უფრო კეთილგანწყობილი ორეულისთვის, რომელსაც გადაშლილი წიგნის დახურვა და გვერდზე გადადება არ უყვარს.
სტილი არის ბორძიკამდე მისვლა საკუთარ ენაში. ეს რთულია, რადგან ამგვარი ბორძიკის აუცილებლობა უნდა იყოს. საკუთარ სიტყვაში კი არ ბორძიკობდე, არამედ თავად ენის [langage] ბორძიკი იყო. იყო, როგორც უცხო საკუთარ ენაში, – ამბობს ჟილ დელეზი[2]. მესმის, რომ მისაღწევი სიმაღლეა – ფილოსოფოსიც დიდ სახელებს ასახელებს მაგალითისთვის; რომ ხშირად გასამეორებელი ფრაზა: სტილი ყველაფერია (სტილი და სტრუქტურა – ზემოთ ნახსენები რუსი მწერლის პოზიციიდან) პრეტენზიულობის გამაღიზიანებელი ნიშნით გამოირჩევა, მაგრამ სხვა რისი თქმა შეიძლება მისთვის, ვისთვისაც სიკეთე გინდა?
გამონაკლისებიც არის, რა თქმა უნდა. წიგნები, რომლების კითხვისასაც ვხვდები, რომ ავტორი სიტყვებს არჩევდა, რომ ენის სინათლესა და სიბნელეში რაღაც თავისას მოხელთებას ესწრაფვოდა. ამ დროს ამბავი, ამბის განვითარება ნაკლებად მნიშვნელოვანია (შეიძლება მკვლელობაც იყოს და თვითმკვლელობას მიმსგავსებული ბუნებრივი სიკვდილიც, მაგრამ მხოლოდ იმისთვის, რომ მალევე დაივიწყო და ყური ხმას მიუგდო, რომლითაც მასზე (ბორძიკით) გიყვებიან).
არჩილ ქიქოძის რომანი ხვლიკი საფლავის ქვაზე – ბოლო თვეებში წაკითხულიდან მას გამოვარჩევდი, სხვადასხვაგვარი ისტორიების ნამსხვრევებით, რაღაც დიდის, დაკარგულის გადარჩენილი ნაწილებით აწყობილს. მგლოვიარე მთავარი გმირი თხრობისას თითქოს შემთხვევით შერჩეულ ბილიკებს მიჰყვება – რომელს უნდა მიენდოს, რომ ბავშვობის სახლს, დედის სახელს არ მიადგეს? მეგობრის სიკვდილის, მკვდარი მეგობრის საკვირველად გაგრძელებული ბოლო გზის ამბები მხოლოდ მოკლე ხაზია, გამოსაგლოვი, წუთიდან წუთამდე თავიდან გასახსენებელი კი ბევრად მეტია – დანაკარგი იმხელა გამხდარა, სახელი ვეღარ დაერქმევა.
ძველი დროის ბაზიერებს ახლად დაჭერილი მიმინოები მიჰყავდათ წისქვილში. კატოსთვის მიწევს იმის ახსნა, ვინ არის ბაზიერი და რისთვის იჭერს მიმინოს, რომელიც, ხელზე დასმული, წისქვილში მიჰყავს. მასთან ერთად ათევს იქ ღამეს. მეწისქვილე სიმინდს ფქვავს. დოლაბის მონოტონური ტრიალი – ხმა, რომელიც ადამიანისთვის სიმყუდროვესთან, დაბინავებულ ჭირნახულთან არის დაკავშირებული, თავისუფალი არსებისთვის თავისი უცხო ღრჭიალით და განმეორებითობით არის თავზარდამცემი, იმ ღამით წამების ადგილი ხდება. დოლაბი ტრიალებს, ბაზიერი თვლემს, მიმინო იტანჯება, ყვითელ თვალებს ატრიალებს, იღლება, იფიტება და ნებდება. დილით ღამენათევი პირველად ჭამს თავისი მწვალებლის ხელიდან. უკვე თვინიერია.
აქ ენა იმ იარაღად იქცევა, რომელმაც მწერალს გამოქვაბულის კედელზე ცხოვრების მთავარი ამბავი უნდა დაატოვებინოს – დაღლის, გამოფიტვის, დანებების. მისი და ჩემი – მკითხველის ცხოვრების.
ვგლოვობთ დათმობილ თავისუფლებას, ბავშვობის მოგონებებს შემორჩენილ უდარდელობას, გაკვირვების უნარს; სიყვარულის შესაძლებლობას, რომელიც წლებმა მწარე კვამლად აქცია; გადაკარგულ მეგობრებს – სხვა ქვეყნის დამაბრმავებელ მშვენიერებაში გარინდებულებს, სამუდამოდ დაკარგულ მეგობრებს, საფლავის გრილ მიწაში ჩაწვენილებსა და დროის ულმობლობას მინდობილებს…
ვერ ვიტყვი, რომ თანაბრად მოსაწონად მეჩვენებოდა ენა, რომლითაც წიგნის მთავარი გმირი ჩემი ყურადღების მიპყრობას გვერდიდან გვერდამდე ახერხებდა. ხანდახან ავტორის გადაწყვეტილებებს – გაუმართლებლად, მთელ წინადადებებს კი, უბრალოდ, წასაშლელად მივიჩნევდი (მე რომ ამ წიგნის რედაქტორი ვყოფილიყავი… – არაერთხელ გავიფიქრე). მაგრამ ეს უკმაყოფილება მაინც მეორეხარისხოვნად დარჩა. ვხვდებოდი, რომ ენას, ენის შესაძლებლობებს ინტერესის თვალით უყურებდნენ, სიტყვებს აკვირდებოდნენ.
ჰაბი, გამოწვევა და ასეთები ჩემსავით სძულდათ მწერალსაც, მის გმირსაც. მხოლოდ იმის მიმართ არ იყვნენ მგრძნობიარენი, რასაც ნათქვამი გულისხმობდა – გაწყვეტილი წინადადებების დარდიც კლავდათ: მეჩვენება, რომ მისი გაწყვეტილი წინადადებებით არის სავსე ეს ეზო-კარი, ნიადაგიც დაჟივებულა მათით და მასზე ამოსულ სოკოებს სწორედ ისინი ასაზრდოებენ, ჩამობნელებულ ეზოშიც ჩემთვის უხილავ სუბსტანციად კიდია ჰაერში – დაუმთავრებელი სიტყვები და წინადადებები, რომელთაც ღამის პატრულივით იშვიათად თუ ჩაუფრენს ციცინათელა.
მოულოდნელი სიტყვის ზემოქმედების ძალასაც გრძნობდნენ:
მაგარი ქალი იყო – ბოზობდა…
მე ვიცი, რომ მანანა ხშირად არქაული მნიშვნელობით ხმარობს სიტყვებს, მაგრამ ეს მოკლე წინადადება, რომლითაც იმ ადამიანს ახასიათებს, რომლის შეგროვილმა მასალებმაც თვალი აუხილა, თავისი დაუნდობელი სიტყვათშეთანხმებით სამუდამოდ მამახსოვრდება და ვერ ვივიწყებ.
გლოვის წესი ის არის, რომ ერთსა და იმავეს უნდა დაუბრუნდე, წრეები უნდა მოხაზო – დაუღლელად. ენა მარტივია – მხოლოდ არსებითის გადმოცემა რომ შეძლოს. მთავარ გმირს თანაუგრძნობ, დროდადრო მხარზე ხელსაც ადებ – ვიზიარებ, ძმაო, ვიზიარებ. ადრე თუ გვიან ჩემი გასავლელიც გახდება ეგ გზა, თუ უკვე სანახევროდ მაინც არ მაქვს გავლილი და მახრჩობელა მტვერიც – საკმარისზე მეტად ნაყლაპი.
მიმინო. ხვლიკი. სხვა – რა?!
ხაფანგები
მეგობრების წიგნებზე წერა სახიფათოა. დღეები გავა და თავს უსაყვედურებ – შემეძლო ყველაფერი მყუდრო კაფეში მეთქვა, სხვას რომ ვერავის გაეგონაო. არჩილ ქიქოძისა თუ თამთა მელაშვილის ახალ წიგნს ხელის კანკალით ვშლი – მინდა, რომ მომეწონოს, მინდა, რომ ძალიან მომეწონოს. შაშვი შაშვი მაყვალი ის რომანია, რომელსაც მკითხველების გამოხმაურების ქარიშხალი მოჰყვა – გულწრფელად გაცხადებული სიყვარული, აღფრთოვანების შეძახილები. ყველაზე მეტად მოხიბლულებმა მაყვლის მურაბის რეცეპტების ძებნაც კი დაიწყეს.
მეც დავაწყვე ავტორისთვის სათქმელი სიტყვები გონებაში, ის ადგილებიც შემოვხაზე უხილავი ფანქრით, რომლებიც ყველაზე მეტად მომეწონა – დასაწყისი (ათ გვერდამდე) და დომნას ეპიზოდი. რაც არ მომწონს – იდეოლოგიის შემზღუდველი ჩარჩო, რომელიც პერსონაჟს სავალ გზებს უხერგავს – ამჯერად გვერდზე გადავდოთ. წერილის თემად ენა, ენისადმი მწერლის დამოკიდებულება იმის გამო შევარჩიე, რომ ჯადოქრის ძებნას ვერ ვეშვები, ბილიკებზე მისი ნაკვალევის დანახვა მინდა.
ნახეთ, როგორ შეუძლია წერა:
შემოდგომის ბოლო. შემოდგომის ბოლო, ან სულაც ზამთრის დასაწყისი. კამკამა და მსუსხავ ჰაერს ძირს დაცვენილი, გაშაშრული ფოთლის სუნი რო აქ. დილით თრთვილი როა დაფენილი და საღამოს თოვლის სუნი რო ტრიალებს, მარა ჯერ რო მაინც არა თოვს, ჯერ რო მარტო თოვლის სუნია და მთებზე ნისლი წევს არშიებად. მკვდარი როა გარეთ ყველაფერი, ყველა სახლში როა შეყუჟული, ქალიან-კაციანად, ბავშვებიანად. ის ბავშვებიც რო კისერწაგრძელებულები მეცადინეობენ, თავიანთ სკოლის წიგნებზე აქვთ ტილიანი თავები გადახრილი, მარტო დამწვარი ფოთლების და საკვამურებიდან ამოსული კვამლის სუნი რო დგას მთელ ქალაქში. ყვავის ჩხავილი რო კვეთს ნისლისაგან ჩამძიმებულ ჰაერს და შენც სველი შეშით აშიშინებულ ღუმელთან ატუზულს რო გგონია, რო სუ ასე იყო, ასე არი და ასე იქნება, აღარაფერი შეიცვლება აღარასოდეს.
ფრაზების, სურათების სილამაზე რომ არა, კითხვის გაგრძელებას ვერაფერი მაიძულებდა – ვიცნობ მთავარი გმირის მსგავს ქალებს, თანავუგრძნობ, მაგრამ მწერლის ბრძოლის მონაწილე ვერ გავხდები. ჩემი თვალი ჯიუტად ეძებს იმას, რაც ყველაზე მნიშვნელოვნად წარმოუდგენია, რის გარეშეც ნაწერის კითხვა მოსაწყენ საქმედ, გაუმართლებლად გახარჯულ დროდ მოეჩვენებოდა. და პოულობს, ნამდვილად პოულობს ამ წიგნში, რომლის ენაც გამორჩეულია – არც დასავლეთისაა და არც აღმოსავლეთის (თუმცა დიალექტური ნიშნები მრავლად აქვს), არც ავტორისას თანხვდება (ხშირად ისე წერენ, როგორც მეტყველებენ), არც მკითხველისთვის თვალის აბმას ესწრაფვის – თითქოს გამოგონილი არაფერი იყოს, თითქოს სხვის წარმოსახვაში გაჩენილს არ უსმენდე.
საბედნიეროდ, რომანის ენობრივი მხარე ყურადღების მიღმა არ დარჩენილა. …საფრთხეს გვამცნობს ამბითაც და ენითაც, უფრო სწორად, პროზის თითქმის შეუჩერებელი და დაუღალავი რიტმულობით. მელაშვილის პროზა გუგუნივით ჩაგვესმის, რიტმის მონაცვლეობით, ხან აჩქარებით, ხან შენელებით, ხან მახვილების გადანაცვლებით და ხან მონოტონურობით[3], – ვკითხულობთ ნიკოლოზ ალექსიძის რეცენზიაში. მხოლოდ რიტმზე დაკვირვებაც კი საინტერესო იქნებოდა – ხედავს თუ არა ავტორი ამ გზაზე დაგებულ მრავალ ხაფანგს, ახერხებს თუ არა მათთვის თავის არიდებას, მაინც სადამდე წასვლა განუზრახავს…
მინდოდა, ქეთო მკვდარი მენახა, უსულო, უძრავი, დაგვამებული.
სითბო რო გაკლდა, მაგის გამო გადაბოროტდი?
ნდომის თვალებით მიყურებდა.
როგორი ფრაზებია – წაიკითხავ და გინდება, მწერალს ხმა იმავე წამს მიაწვდინო – რა კარგია! რა კარგია ბოლომდე გაცნობიერებული ეს სვლები, რომლებიც გამონაგონის ველზე მაბრუნებს, იქაური სანახებით ტკბობის შესაძლებლობას მაძლევს. იმ ყველაფრისადმი გაუცხოება, რაც ლიტერატურული ტექსტის, როგორც ყვითელი ლენტით შემოსაზღვრული ტერიტორიის მიღმა დარჩა. ავთენტურობის ძიება აზრმოკლებულია. ქალი ეთერი წიგნის გმირია.
სხვაგან ავტორი ცდილობს, ფარდასავით გააბას ამბავი ერთი დროითი ნიშნულიდან მეორემდე, სიტყვა კი ის არის, რამაც ქსოვილის სიმძიმეს უნდა გაუძლოს. ჩარეცხილები – იტყვი და მეტიც აღარაფერია სათქმელი. ოღონდ სწორი გადაწყვეტილება არ უნდა იყოს ამ სიტყვის ლურსმნად ჩაჭედება – სუსტია, მალე მოირყევა.
შაშვი შაშვი მაყვალი გაჩვენებს, რომ მწერალი საკმარისად გამბედავია ენობრივი ექსპერიმენტებისთვის და დანაღმულ ველზე სიარულის არ შეეშინდება. ახლა კი უკვე ისიც იცის, რას შეიძლება ელოდეს მისგან მკითხველთა მცირე ნაწილი, რომელიც სოციალური სამართლიანობის ძიებაში ვერ აჰყვება. მცირე ნაწილი თუ არა, ერთი მკითხველი მაინც.
სხვა ცა, სხვა მიწა
მარკ ტვენის ჰაკლბერი ფინის თავგადასავალი ინგლისურად მხოლოდ სამი წლის წინ წავიკითხე და მაშინვე დავიწყე ფიქრი, ვინ გაართმევდა თავს თარგმანის შეუძლებელ საქმეს, ვის ხელში შეინარჩუნებდნენ სახეს გმირები, ძველი, დასაწუნი ნამუშევრიდან რომ შემყვარებოდნენ. წერილიც დავწერე მასწავლებლების ინტერნეტგაზეთისთვის – სათაურით უჰაკლბეროდ, სადაც ბავშვობაში წაკითხულზე ვამბობდი – სალიტერატურო ენით გადმოწერილი ამბავია, დაწვრილებით მოყოლილი შინაარსი-მეთქი[4].
მთავარი საფრთხე, რასაკვირველია, ენას უკავშირდება – მთარგმნელმა ისეთ გაუვალ ტყეში უნდა მოახერხოს გადარჩენა და საქმის ბოლომდე მიყვანა, რომლის წიაღში ამოზრდილი ყოველი ხე, ბუჩქი თუ უსახელო მცენარე რაღაც თავისას ჩურჩულებს. ცოდნა და გამოცდილება საკმარისი ვერ იქნება – უფრო სხვაა საჭირო: ნიჭი, ალღო, გამომგონებლის გამბედაობა… სამი წლის წინ იმედი არ მქონდა, რომ ამ სამუშაოს შემსრულებელი გამოჩნდებოდა, რომ წიგნის მაღაზიაში გადაშლილი ახალი ჰაკლბერი არ დამზაფრავდა.
თარგმანს, რომელიც გამომცემლობა ინტელექტმა 2019 წელს გამოსცა, ორი მთარგმნელის სახელი და გვარი აწერია – ზაზა ჭილაძისა და გია ჭუმბურიძის. ვხვდები, რას უნდა ველოდო (ზაზას უკეთესად ვიცნობ, მთარგმნელ-რედაქტორის თანამშრომლობის მრავალი წელი გვაკავშირებს). პირველივე გვერდები ისეთი ქართულითაა ნათარგმნი, სანატრელი რომ გამხდარა ახლად გამოსული წიგნების კითხვისას – თითქოს სამოთხეში მოხვდი და თავს ანგელოზთა დასი დაგტრიალებს.
ვის შეუძლია ამგვარად გამართული წინადადებების ერთმანეთზე მიწყობა? ვინ გაიხსენებდა საუკუნის წინანდელ ტექსტებსა თუ მთებში ჩაკარგული სოფლის მკვიდრთა მეტყველებას შემორჩენილ ამდენ სიტყვას?
თუმცა რედაქტორის ინსტინქტი მოსვენებას არ მაძლევს, ხელიც უფრო და უფრო ხშირად გამირბის მარკ ტვენის ენაზე გამოცემული წიგნისკენ.
Well, den!
გამარჯობა შენი!
Gone away? Why, what in the nation do you mean? I hain’t been gone anywheres.
წავსულვარ?! შენ მართლა ბანგი ხო არ გიჭამია უზმოზე! ფეხი არ გამიდგამს არსად.
იქ კი, სადაც ჯიმი შესძახებს – გადავრჩით, ჰაკ! გადავრჩით, მიდი, დაუარე დავლურიო, – თავი გადავაქნიე. ტექსტის გაქართულება ყოველთვის არასწორ გადაწყვეტილებად მიმაჩნდა. მთხრობელი და სხვები დასავლეთ თუ აღმოსავლეთ საქართველოს კილოკავებზე არ უნდა უქცევდნენ, არც ბიძაჩემის ხმაში უნდა მერეოდეს მათი ხმები.
რასაა, რო ბოდავ, ტომ სოიერ?
კარგი, ბიჭო, გეყო ახლა – მთლად ნუ გაიწყვეტ შუბლის ძარღვს!
მე არ გავიხარო ცხოვრებაში, თუ ამაზე საზარელი სანახავი მენახოს რამე!
ჯანი გავარდეს, უარი როგორ გითხრა…
აჩმახებ რა, ტომ!
სირცხვილი და თავის მოჭრა! ცადე მაინც, სხვას ხომ არაფერს გთხოვ?!
მიხედე ერთი, სადმე არ გაშპნენ…
შესახედად კი მართლა ყალმით ნახატს გავდა.
სიფრთხილეს თავი არ სტკივაო, ხომ გაგიგიათ.
კეთილი და პატიოსანი, – უთხრა ტომმა.
კეთილი და პატიოსანი. როგორი წარმოსადგენია ამ სიტყვების მთქმელი ტომ სოიერი? წარმოსახვის დაძაბვამ შედეგი ვერ გამოიღო – შეუძლებელი შეუძლებლადვე დარჩა.
ახლა მდინარიდან ადენილ ნისლსაც დაინახავდი, აღმოსავლეთით შეწითლებულ ცაზე მეწამულად ფერდაკრულ მდინარეს და გაღმა ნაპირზეც, შენგან კარგა მოშორებით, ტყის პირას მდგარი ძელურიც გამოიკვეთებოდა ხოლმე – სავარაუდოდ, ხე-ტყის საწყობი; არადა, ისე ჰაიჰარად შეკრულ-ნაშენები, მოზრდილ ღრიჭოებში ძაღლიც თავისუფლად შეძვრებოდა.
შთამბეჭდავია, მაგრამ ჰეკ ფინის ენა არ არის. ზაზა ჭილაძისა და გია ჭუმბურიძის ძველი თუ არც ისე ძველი თარგმანებისაა.
სხვაც ბევრი მონაკვეთი იყო, სიამოვნებით რომ წავიკითხე და მერე მივხვდი – იმ მიწაზე გვედგა ფეხი მთარგმნელ-მკითხველს, იმ ცას ავცქეროდით, მარკ ტვენისა რომ ვერ იქნებოდა.
კითხვისას ისეთ სიტყვასაც გადავაწყდი, არასდროს რომ არ მსმენოდა.
ჩვენში დარჩეს, ყველაზე მაგარი სანახავი მაინც ჰენრი მერვე იყო, სანამ ჯანი მოსდევდა. აბა, იმან აიწყვიტა, თუ აიწყვიტა: ყოველდღე ახალ-ახალ ცოლს ირთავდა, მეორე დილით კი ეგრევე თავს წაასოსნიდა ხოლმე!
to chop off one’s head – თავის წასოსნა.
ცხადია, მთარგმნელების შრომის წყალში ჩაყრა არ მინდა, არც იმას ვამბობ, რომ ჰაკლბერის ეს თარგმანი ძველზე ბევრად უკეთესი არ არის, ან მოზარდსა თუ ზრდასრულს მთავარ გმირებს ვერ შეაყვარებს, მათ მდინარეში შესვლისა და იქ დიდხანს დარჩენის განზრახვას ვერ გაუჩენს.
რასაც ვწერ, მხოლოდ სიყვარულით ვწერ, და იმ იმედით, რომ ახალ მთარგმნელს – ალბათ ორმოცი, ორმოცდაათი წლის შემდეგ რომ შეუდგება საქმეს – რაღაცით მაინც წავეხმარები.
აბრეშუმის საბანივით, შიშველ კანზე უსაშველოდ დიდხანს რომ მისრიალებს
მაია ბადრიძის ნათარგმნ წიგნებს გამოსვლისთანავე ვყიდულობ და ვკითხულობ – ყოველთვის ისეთი ავტორია შერჩეული, რომლის წაუკითხავად დატოვებაც წარმოუდგენლად მიმაჩნია; და თარგმანიც ისეთია, ავ წინათგრძნობას არ გაგიჩენს – რაღაც შეეშლებოდა, სიტყვის მნიშვნელობას არ შეამოწმებდა, სიჩქარეში სადღაც სხვაგან გადაუხვევდაო. გაქართულების მცდელობაზე უარს ამბობს – ვერ იფიქრებ, ავსტრიელი თუ გერმანელი გმირების ხმებით მეზობელ-ახლობლები მელაპარაკებიანო. ენა მუდმივად გაგრძნობინებს, რომ ფეხი უცხო მიწაზე გიდგას, რომ გადაულახავი მანძილია შენსა და იმ სამყაროს შორის, რომლის სურათებსაც მეტად მკაფიოდ ხედავ. ერთი მხრივ, ნათარგმნი ტექსტის ეს სხვაგვარობა მხიბლავს და მეორე მხრივ – მთარგმნელის უნარი, წინადადების აგებისას დიდად არც სიზუსტე აზარალოს, არც – სილამაზე.
რობერტ მუზილის „ყმაწვილი ტერლესის სულიერი შფოთვა“ ის წიგნია, რომელზეც ვიტყოდი, თავზარდამცემად კარგია-მეთქი. როგორც ახალგაზრდა მწერლის ნაწერი გაკვირვებს, გაღელვებს, თავბრუს გახვევს, ისე მაია ბადრიძის ხელით გამეორებული წინადადებები.
Langsam zog sich der Traum von Törleß zurück – langsam, wie eine seidene Decke, die über die Haut eines nackten Körpers hinuntergleitet, ohne ein Ende zu nehmen.
სიზმარი ტერლესს ნელ-ნელა შორდებოდა – აბრეშუმის საბანივით, შიშველ კანზე უსაშველოდ დიდხანს რომ მისრიალებს.
გერმანული ისე არ ვიცი, რომ წიგნის წაკითხვა გამებედა, მით უფრო რობერტ მუზილის რომანის, მაგრამ წლების წინ ნასწავლი მაინც მეხმარება, აღარ ვფიქრობდე შეკითხვაზე: ნეტავ მწერლის ენაზე როგორია?
სიზუსტის ამბავს სხვას ვეკითხები, გერმანულის ბევრად უკეთესად მცოდნეს.
Es war die heimliche, ziellose, auf niemanden bezogene, melancholische Sinnlichkeit des Heranreifenden, welche wie die feuchte, schwarze, keimtragende Erde im Frühjahr ist und wie dunkle unterirdische Gewässer, die nur eines zufälligen Anlasses bedürfen, um durch ihre Mauern zu brechen.
ეს იყო მოზარდის იდუმალი, უმიზნო, არავისკენ მიმართული მელანქოლიური მგრძნობიარობა, გაზაფხულის ნოტიო, შავი, ნაყოფიერი მიწის ან ბნელი მიწისქვეშა წყლების მსგავსი, რომლებსაც უბრალოდ საბაბი სჭირდება, რომ ჯებირები გაანგრიოს.
რა თქმა უნდა, წაკითხულით მოხიბლულს ისევ მიჩნდება შედარების, სიამოვნების გაორმაგების სურვილი.
სადღაც სხვაგან რაღაცის შეცვლაც მინდება – სიტყვებს ადგილს გავუცვლიდი, წინადადებას მცირედ შევასწორებდი… სათაურზე ფიქრსაც ვაგრძელებ – „სულიერი“ არ მასვენებს, თუმცა შესაძლოა ერთგვარი ირონიული ელფერის მისაცემად შეერჩია მთარგმნელს.
eine gedankenlose, öde, ekelhafte Quälerei
უაზრო, ამაზრზენი, მოსაწყენი წამება
ეს სიტყვები წიგნის ბოლოს შემხვდა. ვინ იტყოდა უკეთესად?
მაგალითების მოყვანას აღარ გავაგრძელებ. არადა, რვეულის გვერდები გავავსე წიგნიდან ამოწერილი წინადადებებით. ვიცოდი, ყველას ვერ გამოვიყენებდი – ნახევარი, მეოთხედიც კი ვერ მოხვდებოდა ჩემს წერილში, მაგრამ მაინც არ ვუძალიანდებოდი ხელის წადილს – ნელა გამოეყვანა ასოები, ფორმის მშვენიერება ბოლომდე განეცადა.
ისევ აბრეშუმი
რისთვის წერ? – მეკითხება წარმოსახვითი ორეული, რომელსაც პერვერსიისკენ მიდრეკილი მკითხველის, მანიაკი რედაქტორის არაფერი აქვს. მინდა, მომავლისკენ მივახედო – არ გაეხარდებოდა უკეთესად დაწერილი, უკეთესად ნათარგმნი წიგნების წაკითხვა? და როგორ გახდებოდა ეს შესაძლებელი, ენაზე მუშაობის, ენის აბრეშუმის შრიალისთვის ყურის მიგდების გარეშე?
ვერ ვარწმუნებ. ისე შემომყურებს, თითქოს რაღაც დავუმალე.
[1] სიუზენ ზონტაგი, ინტერპრეტაციის წინააღმდეგ, კინო-ცხელი შოკოლადი, მე-6 ნომერი, 2007. ნანა დიხამინიჯიას თარგმანი.
[2] ჟილ დელეზი, რა არის საუბარი? რისთვის არის ის?, არილი, მე-5 ნომერი, 2021. გიგლა გონაშვილის თარგმანი.
[3] ნიკოლოზ ალექსიძე, შაშვი შაშვი მაყვალი – ტაბუს, ზღვრის და თავისუფლების ამბავი, არილი, მე-2 ნომერი, 2021.
[4] http://mastsavlebeli.ge/?p=17368