გიორგი ლობჟანიძე
ტანჯვის გრდემლზე გამოკვერილი სიხარული
ზაირა არსენიშვილი. “ვა, სოფელო…” (რომანი) რედაქტორი და გამომცემელი გივი კიკილაშვილი, თბილისი, 2002
“ვა, სოფელო” ზაირა არსენიშვილის მეორე რომანია. აქამდე მას, როგორც სცენარისტს, უფრო ვიცნობდით. ბოლო წლებში კი ძალიან მცირე ინტერვალით გამოაქვეყნა ჯერ “რეკვიემი ბანის სოპრანოსა და შვიდი ინსტრუმენტისათვის” (1997 წ.), ხოლო 2002 წელს “ვა, სოფელო”.
დაკვირვებულ მკითხველს მისი რომანიდან იქნებ ზოგჯერ რეზო ინანიშვილის, გოგლა ლეონიძის, ოთარ ჩხეიძისა და გურამ გეგეშიძის სტილური ინტონაციებიც შემოესმას, მაგრამ ეს ფაქტი, ჩემი აზრით, უფრო ქართული პროზის ტრადიციათა ერთგულებით აიხსნება, ვიდრე გავლენით ან მიმბაძველობით. გავლენასა და მიმბაძველობას თავისი ასაკი აქვს; ზაირა არსენიშვილი კი ამ რომანით წარმოგვიდგება, როგორც გამოცდილი ოსტატი, რომელმაც შესანიშნავად იცის თითოეული მხატვრული პლასტის ფასი და რაც მთავარია, ამ მხატვრულ პლასტთა უზუსტესი ადგილი ნაწარმოების ერთიან ქსოვილში.
არ ვიცი, ტექნიკურად, რამდენ ხანში დაიწერა “ვა, სოფელო”, მაგრამ იგრძნობა, რომ ეს წიგნი ზაირა არსენიშვილის ცხოვრების რომანია, მთელი სიცოცხლე გულით შენაგრძნობი და გონებაში გამოტარებული; ამიტომაც არის “ვა, სოფელო” ასეთი სრული – საუკეთესო კახური ღვინით სავსე აზარფეშასავით, რომლის ჭურჭელიც მშვენიერია, ტრადიციული ორნამენტებითა და ნაყშებით მოხატული; შინაარსი კი – კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი, მაცხოვრის სისხლს შედარებული ზიარების ღვინოსავით.
ვისაც ზაირა არსენიშვილის რომანი ჯერ არ წაუკითხავს, შეიძლება ჩემი სიტყვები მკრეხელობად მოეჩვენოს, მაგრამ მე, პირადად, იშვიათად თუ მინახავს ასეთი ქრისტიანული სათნოებით აღსავსე წიგნი, სადაც ქრისტიანობა მყვირალა, ხმამაღალი ლოზუნგებით შერყვნილი მოძღვრება კი არა, ტანჯვითა და სიხარულით, სასოებითა და იმედგაცრუებით განმტკიცებული და დადასტურებული ცხოვრების წესია. ამ ცხოვრების წესის თავისებური ასკეზა კი ვერა ჰგუობს პაიტიკასა და მაღალფარდოვნებას. მისთვის სიტყვის ემოციური და სემანტიკური სიზუსტეა მთავარი და არა ამ სიტყვებით მოგვრილი ფუჭი ნეტარება. ამიტომაც, ოთარაანთ ქვრივის “რას მიქვიან ტკბილი სიტყვა?!” წიგნის დასასრულამდე ხმიანებს “ტექსტის არაცნობიერში” და რომანს მკაფიო სოციალურ ჟღერადობასაც ანიჭებს. თუმცა, ზაირა არსენიშვილის “ვა, სოფელო” დოკუმენტური პროზის ნიმუში არ გახლავთ და აქედან გამომდინარე, ბუნებრივია, მასში საგულდაგულოდ უარყოფილია ჟურნალისტური ხედვის პრინციპები; იმის მიუხედავად, რომ მწერლის უკიდურესი გულწრფელობის გამო, მკითხველს ზოგჯერ უჭირს ტექსტში სინამდვილისა და ფანტაზიის გაცალკევება და ყველაფერს ერთ დიდ მხატვრულ სიმართლედ აღიქვამს. ამას ხელს უწყობს “ვა, სოფელოს” პერსონაჟთა დიდი ოსტატობით წარმოჩენა. ამ რომანის თითოეული გმირი პლასტელინისაგან გამოძერწილი კი არაა, ისეთი ცოცხალია, რომ გეგონება – შენს ძალიან ახლობელ ადამიანებზე გიყვებიან, რომელთაც ბავშვობიდანვე იცნობ, სიყრმიდანვე მათში ტრიალებ და გგონია, რომ მათი ავკარგისა შენზე უკეთ არავის გაეგება; მაგრამ “ვა, სოფელოს” წაკითხვის შემდეგ ისეთი შთაბეჭდილება გრჩება, რომ ეს ნაცნობი და შეჩვეული ადამიანები სრულიად ახალი მოულოდნელი კუთხით დაინახე და მათ შესახებ ისეთი სიმართლე გაიგე, რომელსაც სხვაგან ვერაფრით შეიტყობდი.
სამწუხაროდ, ბოლო პერიოდის ქართულ პროზაში აშკარად იგრძნობა ტენდენცია, რომელსაც მე, პირობითად, “გმირის დეფიციტს”, ანდა “პერსონაჟის კრიზისს” დავარქმევდი. რამდენჯერ მომხდარა, მთელი რომანი ისე ჩაგვიკითხავს, რომ ერთი პერსონაჟიც კი არ დაგვმახსოვრებია, იმდენად უსახურნი, არაფრით გამორჩეულნი და ერთმანეთის მსგავსნი ყოფილან ეს პერსონაჟები. “ვა, სოფელოს” გმირები კი, ძალაუნებურად, თავს გამახსოვრებენ. ისეთი რეალურები და ამავე დროს, ისეთი განზოგადებულნი არიან, რომ თუ ერთხელ გაიცანი, მერე ვეღარასოდეს დაივიწყებ.
წეღან ზაირა არსენიშვილის მიერ ჟურნალიზმის პრინციპებზე უარისთქმის შესახებ რომ მოგახსენეთ, ამ უარის თქმაში ენობრივ სიღატაკესთან და სტილისტურ სიმწირესთან მწერლის ხაზგასმულ დაპირისპირებასაც ვგულისხმობდი.
სამწუხაროდ, ბოლო ხანს ბევრი და განსაკუთრებით – ახალგაზრდა მწერლები გამიზნულად ამარტივებენ ენას, აქაოდა, დღევანდელ მკითხველს მისივე ენით უნდა ელაპარაკოო. ზოგი ნაკლებმოკრძალებული კი “გენიალურ სიმარტივეზეც” ჩამოაგდებს ხოლმე მადლიან სიტყვას. ამიტომაც, მწერლობაში “ვერბალურმა ჟურნალიზმმა” იძალა, რომელიც დაცლილია ყოველგვარი შემოქმედებითი მიგნებებისაგან და რომელსაც, კაცმა რომ თქვას, ამაზე მეტი არც მოეთხოვება. ამ ჩვენი მწერლების “გენიალურ სიმარტივეზე” კი აკაკი წერეთელი, ან ვთქვათ, უფრო მოდური – ერნსტ ჰემინგუეი საფლავში ბრუნავენ.
ამ ფონზე ზაირა არსენიშვილის რომანის ენობრივი სიმდიდრე სასიამოვნო მოულოდნელობა გახლდათ. ეს სიმდიდრე კი გაპრანჭულ მაღალფარდოვნებას კი არ გულისხმობს, ენის სხვადასხვა ფენისა და სხვადასხვა მხატვრული სტილის ზომიერი და გემოვნებიანი შერწყმით მიიღწევა. ზაირა არსენიშვილის სტილისტურ-ვერბალური დიაპაზონი მეტისმეტად ფართოა და მაღალფარდოვნებით დაწყებული, უკიდურესად მდაბიური, მარტივი მეტყველებით დამთავრებული – ყველაფერს მოიცავს, ოღონდ, ყოველი პლასტი თავის ადგილზეა და ამითაა განპირობებული ის სასწაული, რომ მთელი ამხელა ტექსტის მანძილზე ადამიანს ერთი ფრაზაც კი არ ეხამუშება. ამასვე ვგულისხმობდი, როცა ვამბობდი – შეიძლება, მკითხველს “ვა, სოფელოდან” ქართული სიტყვის რამდენიმე აღიარებული ოსტატის ინტონაციებიც შემოესმას-მეთქი. სხვათა შორის, ზემოთ ნახსენებ მწერლებს ისიც აერთიანებს, რომ მათი მხატვრული სტილი ხალხურ მეტყველებას დაეფუძნა. ამიტომაც აღიზიანებდათ ჟურნალისტური (თანაც საბჭოთა ჟურნალისტიკის) მეტყველების ტრადიციებზე გაზრდილ კალმოსნებს გიორგი ლეონიძის მაღალფარდოვნება, ანდა დღესაც აღიზიანებთ ოთარ ჩხეიძის მხატვრული სტილის თავისებურებანი, რომელთაგან რამდენიმე ზაირა არსენიშვილის რომანშიც მეორდება, რამდენადაც ორივე ეს მწერალი, თავისი ნიჭისა და მხატვრული გაქანების შესაბამისად, შემოქმედებითად ითვისებს ხალხურ მეტყველებას.
“ვა, სოფელოში” აშკარად იგრძნობა, რომ ავტორი მთელი ცხოვრება მუშაობდა ხალხურ გამოთქმებზე – საგანგებოდ იწერდა, ინიშნავდა, აღნუსხავდა, რათა მერე შესაბამის მხატვრულ სივრცეში მოექცია და ახალი, უფრო მაღალი ხარისხის სიცოცხლე მიეცა.
სხვათა შორის, წეღან “ვა, სოფელოს” პერსონაჟთა სიცოცხლისუნარიანობაზე რომ მოგახსენებდით, ეს ეფექტი, დიდწილად, ამ პერსონაჟთათვის დამახასიათებელი მეტყველების თავისებურებებითა და მათი საუბრის ყაიდის მხატვრული გრადაციითაც გახლავთ განპირობებული. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, თუ ამ პერსონაჟთა გარეგნული პორტრეტების ხატვისას ზაირა არსენიშვილი გრაფიკოსია, მათი სულიერი სამყაროს გადმოცემისას, უფრო ფერმწერს ჰგავს და ამ შემთხვევაში, აუცილებელი ფერადოვნების მისაღწევად, ამა თუ იმ პერსონაჟის მეტყველების თავისებურებას არცთუ უკანასკნელი როლი აკისრია.
მაგალითად, მთხრობელის ოთხმოცდაათ წელს მიტანებული ბებო თავს გამძლეობით, ასკეტიზმითა და ამ თვისებათა გამო დამსახურებულად მოპოვებული პირდაპირობის უფლებით გვამახსოვრებს. ამიტომაც, თუკი მწერალს უნდა რაიმე მაღალფარდოვანი თქვას, ბებოს, ანდა რამდენიმე მისნაირ “ავკარგიან” პერსონაჟს ათქმევინებს; რადგან იცის, რომ ამ პერსონაჟთა პირიდან ეს მაღალფარდოვნება უხერხულად, უგემოვნოდ ან მით უმეტეს – შემაწუხებლად სულაც არ აღიქმება.
საერთოდ, უნდა აღინიშნოს, რომ “ვა, სოფელო” ქალური ხასიათების კონფლიქტზე აგებული რომანია. მამაკაცი პერსონაჟები ნაწარმოებში დატრიალებული ამბების მხოლოდ ფონს ქმნიან, თავად სტატიკურნი არიან და ბიძგს აძლევენ ქალებს, რათა იმოძრაონ, სრულად გამოხატონ თავიანთი შინაგანი სამყარო და საკუთარი სიმართლის დასამკვიდრებლად გაისარჯონ. სწორედ ამ განსჯისას ჩნდება კონფლიქტები და ქალთა ტიპებს შორის განსხვავებაც უფრო მკაფიოდ და ხელშესახებად იკვეთება. აქ არის ბებია ევა – მარადიულ სიყვარულს შეწირული მეოცნებე. აქ არის ბებია რუსუდანი – ქრისტიანული სათნოებისა და გულმოწყალების განსახიერება; ბებია მაკა – თავის დროზე, საყვარელი მამაკაცისაგან უარყოფილი, მაგრამ ამის გამო, იმდენად ამაღლებული და გაფაქიზებული, რომ ცხოვრების ბოლოს მზადაა, იმ თავისი უარმყოფელი კაცის ობლად დარჩენილი შვილობილი შეიფაროს. აქ არის წმინდაო – საროსკიპოს მხიარული მეძავი და ბოლოს და ბოლოს, აქ არის მარო – სისხლსავსე, “ბლომაძუძუებიანი” ქალი – ქმარ-შვილზე “გადაგებული”, “ოჯახის მუჭუჭი”, რომელიც როცა საშუალება მიეცემა, არც საყვარელთან კოტრიალზე ამბობს უარს.
მიუხედავად პერსონაჟთა შინაგანი სამყაროს ასეთი გრადაციისა, ისეთი შთაბეჭდილება გრჩება, რომ ყველა ეს პერსონაჟი, არსებითად, ერთი ქალია, ქართველი ქალი, რომელიც სხვადასხვანაირ ცხოვრებისეულ სიტუაციაში თავს სხვადასხვაგვარად, ერთმანეთისაგან დიამეტრალურად განსხვავებული რაკურსებით წარმოაჩენს. ამ ქალის ცხოვრებაც, სამყაროსთან მიმართებაცა თუ ადამიანური პოზიციაც სიყვარულზეა დამოკიდებული, ამიტომაც რომანის მთავარი პერსონაჟი, ჩემი აზრით, ბებია ევაა – უტრაგიკულესი ქალბატონი, რომელმაც მეორედ გათხოვების მიუხედავად, მთელი სიცოცხლე, შინაგანად, თავის პირველ ქმარსა და სიყრმის სიყვარულს – გიოს უერთგულა. თუმცა თვითონ ამ ქალბატონის ტიპი ქართული ლიტერატურისათვის ახალი არაა. იგი ერთის მხრივ, შეიძლება ითქვას, ახალგაზრდა ოთარაანთ ქვრივია, მეორეს მხრივ კი ნაირა გელაშვილის რომანის “დედის ოთახის” დედას მოგვაგონებს. შემთხვევითი არც ის უნდა იყოს, რომ სამივე ეს ლიტერატურული გმირი, სხვადასხვაგვარი სიყვარულით, გიოზე, გიორგიზე გახლავთ შეყვარებული და როგორც “ოთარაანთ ქვრივის”, ასევე “დედის ოთახისა” და “ვა, სოფელოს” გიორგი – ტრაგიკული კაცია ტოლ-სწორებში გამორჩეული და სწორედ ამ რჩეულობის გამო, თავიდანვე დასაღუპავად გამეტებული.
აღნიშნული ტექსტების გიორგებზე შეყვარებული (უფრო სწორი იქნება თუ ვიტყვით – გიორგების გულშემატკივარი) ქალები, არა ამ ნაწარმოებთა დაწერის თარიღის, არამედ ამ ქალთა ფსიქოლოგიურ-ემოციური ასაკის მიხედვით, შეგვიძლია, პირობითად ასე დავაჯგუფოთ: ბებია ევა (უფრო ზუსტად – ახალგაზრდა ევა) – “დედის ოთახის” დედა და ოთარაანთ ქვრივი. ეს ჩემი პირადი შეხედულება თუ შთაბეჭდილება გახლავთ და ბუნებრივია, ამ დებულების მტკიცებისას კატეგორიული ვერ ვიქნები; სხვამ კი შეიძლება ყველაფერი სხვაგვარად აღიქვას და შეაფასოს. ერთი კია, მე პირადად ისიც არ მგონია შემთხვევითი, რომ სამივე ამ ნაწარმოების ავტორი წარმოშობით კახეთიდანაა; ლიტერატურული ინვარიანტის შემქმნელი მამაკაცია, ხოლო ვარიანტების მთხზველები ქალბატონები ბრძანდებიან. ამის მიზეზი, ჩემი ფიქრით, ის არის, რომ “ანდროგინული” ოთარაანთ ქვრივი, სისრულისათვის, ქალური შტრიხების დამატებას მოითხოვდა, რათა ილია ჭავჭავაძის სიმართლე ახალი დროის შესაფერად გაჟღერებულიყო.
სხვათა შორის, ზაირა არსენიშვილის რომანის ერთი პერსონაჟი ამბობს, “ერთი სიმართლე არ არსებობს და ყველა დროს თავისი სიმართლე მოაქვს”. მე უფრო სხვაგვარად მგონია: სიმართლე კი ერთია, მაგრამ ეს სიმართლე სხვადასხვა დროსა და პირობებში სხვადასხვაგვარად ხმიანებს. თუნდაც ამიტომაც ხდება ხოლმე საჭირო კლასიკური მემკვიდრეობის ახალი თვალით გადაკითხვა, რათა ამ მემკვიდრეობამ ყველა დროში შესაბამისი დატვირთვით “იმუშაოს”. ამავე მიზანს ისახავს ზაირა არსენიშვილის რომანის სათაური “ვა, სოფელო” და ამ რომანის ცალკეული თავებისათვის ეპიგრაფად წამძღვარებული შოთა რუსთაველის “ვეფხისტყაოსნის” სხვა სტრიქონები. ეს ეპიგრაფები მკითხველს, ძალაუნებურად, “ვეფხისტყაოსნის” პერსონაჟებსაც გაახსენებს და იმაზეც ჩააფიქრებს, მეთორმეტე საუკუნიდან დღემდე რა შეიცვალა ქართველის ბუნებაში.
აღნიშნული ეპიგრაფებიდან, რასაკვირველია, ყველაზე მნიშვნელოვანია ეპიგრაფი, რომელიც წინ უძღვის მთლიან რომანს: “ვაქებ ჭკუასა ბრძენთასა, რომელნი ეურჩებიან”. არსებითად, “ვა, სოფელო” არის წიგნი ურჩი ბრძენკაცების შესახებ, რომელთაც არ შეუძლიათ უკრიტიკოდ მიიღონ არსებული სინამდვილე და არ იღვაწონ ამ სინამდვილის შემოქმედებითი ათვისებისათვის. სწორედ აქედან იღებს სათავეს ის ტრაგიზმიც, რაც ნიშანდობლივია ამ რომანის თითქმის ყველა გმირისა და ასე განსაჯეთ – თვით ისეთი მიწიერი პერსონაჟისათვისაც კი, როგორიც მაროა. მაროც ეურჩება თავის დედამთილს – ევას და თავისი ინტელექტისა თუ სულიერების შესაბამისად, ცდილობს, საკუთარი სიმართლე დაამკვიდროს. მაგრამ აქვე ჩნდება კითხვა: რა არის ჭეშმარიტება? რას ვეურჩებით და საჭიროა თუ არა ურჩობა? – ამ კითხვაზე ცალსახა, ერთმნიშვნელოვანი პასუხი არ არსებობს. თუმცა, მეორეს მხრივ, დიდი ლიტერატურა და მათ შორის ზაირა არსენიშვილის რომანიც ცდილობს, აღნიშნული თემების თავისებური ინტერპრეტაცია შემოგვთავაზოს. ამ ორი საწყისის, ანუ ევას – ამაღლებული, ღვთაებრივი ხატისა და მაროს – მიწიერი, ვნებიანი, ხარბი მდედრის თანაარსებობა ქალის არსებაში და მათ შორის მიმდინარე კონფლიქტი კი ქმნის ქალის მდიდარ, წინააღმდეგობებით აღსავსე სამყაროს, რომლის სრულყოფილად გამოხატვის ყოველგვარი მცდელობა უშედეგოდ ჩაივლის და თავიდანვე მარცხისთვის იქნება განწირული; რადგან ყველა დროის შესაბამისად, ამ სამყაროს შტრიხები – ევა ბებიას ზურმუხტის საყურეთა წახნაგებივით – სხვადასხვაგვარად ელვარებენ. თქვენ კი მხოლოდ ის რომ წაგაკითხათ, როგორი ოსტატობით აღწერს ზაირა არსენიშვილი თუნდაც მხოლოდ ევა ბებიას ამ ზურმუხტის საყურეებს, კიდევ ერთხელ ირწმუნებდით სასწაულს, რომელიც ნიჭიერი მწერლის კალამს შეუძლია მოახდინოს.
მე საგანგებოდ რომანის მხატვრულ სივრცეზე ვისაუბრე და არაფერი მითქვამს მის კონკრეტულ დროზე, რომელიც ბოლშევიკურ-კომუნისტური მმართველობის პერიოდსა და ამ პერიოდის რეპრესიებს მოიცავს. რასაკვირველია, ეს კონკრეტიკა მნიშვნელოვანია და ეგებ, სწორედ ესეც იყო ბიძგი, რამაც ზაირა არსენიშვილს “ვა, სოფელო” დააწერინა, მაგრამ გულუბრყვილობა იქნებოდა, რომანის მნიშვნელობა მხოლოდ ბოლშევიკური რეპრესიების თუნდაც ძალზე მაღალმხატვრულ აღწერამდე დაგვეყვანა. პირიქით, ჩემი აზრით, მწერალი სწორედ იმიტომ იმარჯვებს, რომ ბოლშევიკურ რეპრესიებს გოლგოთის მისტერიის მეტაფიზიკურ გაგრძელებად მოიაზრებს და მკაფიოდ გვეუბნება, რომ ეს რეპრესიები ჯერაც არ დასრულებულა, გრძელდება და გრძელდება ყველგან, სადაც კი სუსტისა და დაუცველის უფლება ილახება.
ამ მხრივ, მეტაფორულად რომ ვთქვათ, ზაირა არსენიშვილმა თავისივე გამოგონილი (იქნებ, სულაც რეალური) ბებია რუსუდანის ანდერძი პირნათლად შეასრულა, რადგანაც იცოდა, რომ “ტანჯვის გრდემლზე იკვერება სიხარული”.
© “წიგნები – 24 საათი”