„-რას უწოდებდით ბედნიერებას?
–ალბათ ის, რაც უბედურებით დამთავრდა.”
ნიკო სამადაშვილი, „შეხვედრები და სინანული“.
ტვინის აღქმა ერთ დიდ, აბსტრაქტულ ბიბლიოთეკად, სადაც ყდასა და ფურცლებში განსხეულებული წიგნების ნაცვლად – უფორმო ცნებები, სიტყვები და აზრებია განთავსებული, კარგად ნაცნობი ბორხესისეული მეტაფორაა. ასეთი აღქმის პერსპექტივიდან, არ არსებობს ორი ერთნაირი საცავი, რომლებიც ერთმანეთის მსგავსი გამოცდილებისა და კომბინაციების საფუძველზე აგებული იქნება, თუმცაღა, არსებობს საერთო, საზიარო სტუმარი, ვინც მრავალი ადამიანის გონებაში დაუკითხავად დაძვრება და მისი ყოველი შემოსვლა მუდამ ერთი, უცვლელი კითხვით სრულდება: “სად არის ბედნიერება?”
შეკითხვაზე პასუხის გაცემა ცნობიერების ბიბლიოთეკის წარმოსახვითი თანამშრომლებისა თუ საკუთარი თავისთვის რომ მიგვენდო, გამორიცხული არაა, ბევრ ჩვენგანს თვალი აზრთა ლაბირინთის ბოლოში მდგარი, ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი სათავსოსკენ გაეპარებინა. ბედნიერების ცნების პოვნის მოტივით, უსასრულობაში გათქვეფილი წვერისაკენ ცოცვით დაღლილები, შემთხვევით თაროზე შემოდებულ უბედურებას თუ გადავეყრებოდით, სწორედ მაშინ გაცხადდებოდა ნიკო სამადაშვილის საგულისხმო, კომპასისებურ ეპიგრაფად წამძღვარებული სიტყვების შინაარსი, რომ ბედნიერება უკვე ჩავლილი და თვალსა და ხელს შუა გამორჩენილია.
ირმა ტაველიძის ახალი, რიგით პირველი რომანიც – „ბნელ წყლებში” – წარსულის გააზრების, სუბიექტურ გამოცდილებაზე რეფლექსიისა და ზემოხსენებულ კითხვაზე პასუხის ძებნის გრძელი, მრავალფეროვანი მარშრუტია. მაშინ, როცა საზოგადოდ მიღებული სიმბოლოებისა და პოპულარული ნარატივებიდან გამომდინარე, ადამიანთა აღქმებში ბედნიერება დასასრულს, მიზანს, შორეულ მომავალს, სტაბილურობის წერტილსა თუ მიუწვდომელ სიმაღლეებს უკავშირდება, ტექსტის მთავარი გმირი პირველივე გვერდზე მოყინულ მიწაზე, „წყვდიადის ტკბილ, ნეტარ გაურკვევლობაში” ვარდება და თავისდაუნებურად ამ ფართოდ გავრცელებული გზის სიმბოლური უარმყოფელი ხდება. აქედანვე ედება საფუძველი წარსულში ჩხრეკისა და ბედნიერება-უბედურების საზღვართა კვლევის რეტროსპექტიულ ხერხსაც, რომელიც ამბავს მთელი რომანის განმავლობაში, უკანასკნელი ფურცლის უკანასკნელ სიტყვამდე მიჰყვება. აქედანვე იწყება საფუძვლიანი ეჭვის მიტანა დროის ჩვეულ დინებასა და იმაზეც, რომ „დღეები ერთმანეთს კი არ ჰგავს, სულაც ერთი დღე დგას”.
არაერთ მითში, ეზოთერულ რელიგიასა და მხატვრულ ლიტერატურულ ნაწარმოებში ფიზიკური ტრავმა ინიციაციის ანუ ხელახლა დაბადებისა და ერთი მდგომარეობიდან მეორეში გადასვლის საწყისადაა მოაზრებული. ვფიქრობ, საავადმყოფოს კაბინეტში, ექიმებისა და თაყვანისმცემლების გარემოცვაში მოხვედრილი ალექსანდრეც მწერლის მიერ „მისჯილი” დაცემისა და გონების ხანგრძლივად დაკარგვის შემდეგ მეორედ იბადება. რეჟისორის, კლარა კეკელიძის დაჟინებული თხოვნის მიუხედავად, თეატრის ახალგაზრდა მსახიობი დიდი ხნის ნაცნობ პროფესიას შორდება და ამჯერად თავისივე ცხოვრებისა თუ ცხოვრებისეული სცენის მთავარ მაყურებლად იქცევა. შეიძლება, ასე იმიტომ ხდება, რომ საკუთარი თავის როლის გარდა, აწ უკვე სახეცვლილ ალექსანდრეს, სხვა როლის თამაშის უნარი აღარ შესწევს. მეტაფორული გააზრებით, ის ერთადერთია, ვინც ზემოხსენებულ სცენაზე დადგმულ თამაშებს ბოლომდე ესწრება, მაგრამ ტაშის დაკვრის სურვილი თუ შესაძლებლობა – მათ შორის, ადამიანის შეზღუდული, სასრული არსებობიდან გამომდინარე – მაინც არასოდეს უჩნდება.
საავადმყოფოში, „ნაყოფიერ უდროობასა” თუ უსახელობის მდგომარეობაში დიდხანს დარჩენის სევდიანი ნატვრის შემდგომ, მსახიობის გონებაში ის გრძელი და ემოციურად დამღლელი პროცესი იწყება, რასაც იდენტობის გახსენება ან, უფრო სწორად, მისი თავიდან გაანალიზება ჰქვია. ამ მხრივ, განსაკუთრებით საინტერესოა რომანის მეორე თავი – „მელიების სოფელი”, სადაც ჩვენ თვალწინ ალექსანდრეს ერთ-ერთი ყველაზე ვრცელი მოგონება და ბავშვობის კადრები იშლება. ვინაა „უპეებამოშავებული, დაავადებული, საწოლის კიდეს ცალი ხელით ჩაფრენილი” ქალი, მამამისი მასა და საბედისწეროდ დამგზავრებულ დედამისს მეთოჯინედ რომ აცნობს ან რატომ არაა სანატორიუმში თაბაშირის ერთ ცალ, კუდმოტეხილ მელიაზე მეტი ქმნილება? მწერლის მომაჯადოებელი თხრობის სტილიდან გამომდინარე, თითქოს, მკითხველიც პატარა ბიჭის ტყავში ეხვევა და მასაც ანალოგიური კითხვები ებადება. ვერც ერთი და ვერც მეორე, სიტუაციის არსში ბოლომდე ვერ, ანდაც არ ერკვევა, მაგრამ მშობლების კონფლიქტში, უსასრულოდ გაწელილ საუბრებსა და გამაბრუებელ დაძაბულობაში მაინც ბურთის ზომამდე დაპატარავებასა და, „ნივთების სამყაროს ბინადართა მსგავსად”, ფიქრთა დავიწყების უნარზე ოცნებობს. უსულო საგნად ქცევის, ერთი შეხედვით, ღიმილისმომგვრელი, სინამდვილეში კი არსებითად ტრაგიკული სურვილის სახით, ავტორი შთამბეჭდავად გვიჩვენებს იმ გარდამტეხ მომენტს, საიდანაც ბავშვის სახეცვლილ, ტკივილთან გადაჯაჭვულ არსებაში გადაზრდა იწყება. ტექსტში აღწერილია ის ირონიულ-მისტიკური მოვლენაც, როდესაც წარსულ გამოცდილებაში აღბეჭდილი შემთხვევებითა და ადამიანის ყველაზე დიდი შიშებით მისივე მომავლის ირგვლივ დეტერმინისტული წრე იკვრება. ნებით თუ უნებლიედ, ღალატის ჩრდილი ალექსანდრეს წინ გასავლელ გზაზე ეფარება და, ბედისა თუ მწერლის თამაშით, მსახიობის სასიყვარულო ისტორიაც დიდი ხნის უნახავი ელისაბედის ჩამოსვლიდან მალევე, საყვარელი ქალის სხვა კაცთან წასვლით სრულდება. ვფიქრობ, უკვე დანამდვილებით შეიძლება ითქვას, რომ ტექსტის ამ ნაწილში უბედურება ბედნიერების შეგრძნების ერთადერთი და ყველაზე ზუსტი მაიდენტიფიცირებელი ნიშანი ხდება.
რომანის კითხვისა და პერსონაჟთა სუბიექტურ გამოცდილებაში ქექვისას საგულისხმო მგონია ალექსანდრეს დისა და მისი ერთგვარი ალტერ ეგოს, ირინას ვრცელი და გაუფილტრავი აზრები. აუტანელ სევდას იწვევს ახალგაზრდა ქალის გონებაში ჯიუტად ამოტივტივებული, ან იქნებ, ვერც ვერასოდეს დაძირული ახალი წლის მოგონება, რომელიც სრულად განსხვავდება ყოველგვარი საშობაო ზღაპრისგან. დროის მოკლე, სულაც რამდენიმე წუთიან ინტერვალში გადააზრებული ბავშვობა ანდა ბავშვობის მცირე ნაფლეთი, ისევ და ისევ მამასა და მამის ქმედებათა აჩრდილს უკავშირდება. „საძინებელში ძველი, მტვრიანი ქუდი მოძებნა, წარბებამდე ჩამოიფხატა და თორმეტს რომ ოცი წუთი აკლდა, მაშინ მოგვილოცა – ხმადაბლა, ყელში გაჩხირული სიტყვებით. მერე კი პალტოს ჯიბიდან კანფეტები ამოიღო, შუა მაგიდაზე დაყარა და გავიდა.“ საოჯახო დღესასწაულად ცნობილ დღეს სამუდამოდ დაშორების ამ უხმაურო, თუმცა თავზარდამცემი შემთხვევით, მწერალი ღრმად გვაფიქრებს იმ წვრილ ძაფსა თუ გაუაზრებლად მოკლე მანძილზე – მშობლობასა და ბოროტმოქმედებას შორის რომ არსებობს; გვაფიქრებს ყველა იმ შემთხვევაზეც, როცა სამას სამოცდახუთი დღიდან, თითქოსდა, ფარული შურისძიების გრძნობით შეპყრობილი მშობლები – წასვლის, სიკვდილისა და თვითმკვლელობის გადაწყვეტილებას რომელიმე განსაკუთრებულ, წესითა და რიგით, სიხარულის მომტან დღესასწაულზე, ანდა კიდევ უარესი, საკუთარი შვილის დაბადების დღეზე იღებენ. ამ კუთხით, ნაწარმოები აყირავებს ტრადიციულ, კომფორტულ შეხედულებებს და ადამიანის ცხოვრებაში მშობელს არა მაინცდამაინც თბილ, არამედ პარადოქსული, ამბივალენტური ემოციების მარადიულად შემაკავშირებლის როლს აკისრებს.
და მაინც, არასწორი იქნება ცალსახა ცნებებზე საუბარი იმ ტექსტთან მიმართებით, რომელიც თავისი ფორმითა და არსით უკიდურესად მრავალფეროვანია. აქ ადამიანები უფრო მეტად ელისაბედის ნახატებს – განაზებულ ურჩხულებსა და ბაღის დეკორატიულ ყვავილებს ემსგავსებიან, რომელთა შორისაც არსებული ზღვარი ძალიან მქრქალი და მცირეა („თავზარდამცემ არსებებს რაღაც ჰქონდათ ყვავილებისა. შემაშფოთებლად დაგრეხილი, ხმობაშეპარული მცენარეები კი უხმოდ იღრინებოდნენ და მიწისქვეშეთში გიწვევდნენ.”); ნახატებს, რომელთა დახევაც, ალექსანდრესა და ირინასი არ იყოს, შვებას ვერც მკითხველში მოიტანს. ფსიქოლოგიური მოგზაურობისა თუ ინტროსპექციის წიაღში ავტორი კაცობრიობის ყველაზე გულწრფელ, ზოგისათვის მძაფრი დისკომფორტის მომგვრელ მხარეებსაც აშიშვლებს. რომ გვგონია, რომ ბრაზი, ზიზღი, შურისძიება ან სიძულვილია იმ გრძნობათა სიის სათავეში, რასაც ირინა ან ნებისმიერი სხვა, მამის საყვარლის მიმართ შეიძლება განიცდიდეს, მწერალი ჩვენი მოლოდინების წინააღმდეგ გამართულ ბრძოლაში კიდევ ერთხელ ებმება და სრულიად საპირისპიროს გვიმტკიცებს. ირინას, არც მეტი, არც ნაკლები, უყვარდება ადამიანი ან, შეიძლება ითქვას, იმ ადამიანის წარმოსახული ხატი, ვინც მამის ოჯახიდან წასვლის უპირველესი საბაბი ხდება. უყვარდება, თანაც რომანტიკული, ტაბუდადებული სიყვარულით და მალევე მის მუზად, მისი სიზმრებისა თუ არსებობის უმნიშვნელოვანეს და ძვირფას საიდუმლოდ გარდაიქმნება. (საინტერესოა, რომ აქ სიზმრებს განსაკუთრებული ფსიქოანალიტიკური მნიშვნელობა ენიჭებათ, ხოლო „სინამდვილე თავისი სილამაზითა თუ სიუშნოვით, რაღაც უფრო დიდის, მნიშვნელოვნის დამატებად იქცევა.”) მოვლენათა განვითარებით აღფრთოვანებული ანდა უკიდურესად აღშფოთებული, საკუთარ მსოფლმხედველობაში მიბრუნებული მკითხველი, ეჩეხება გააზრებას, რომ ამ ორგვარ რეაქციას, ორ უკიდურესად განსხვავებულ განცდებს შორის – ირინას შეგრძნებები „ბუნებრივად” მიჩნეულ განცდებთან შედარებით, შემაძრწუნებლად უფრო ადამიანური და ადამიანის ყველაზე შეუცნობელი, გაუფილტრავი ბუნებიდან წამოსულია.
ვფიქრობ, ირმა ტაველიძის „ბნელ წყლებში” ნაკლებად დააინტერესებთ მათ, ვისთვისაც რომანს ცხოვრების არასტაბილურობის ქარცეცხლში მხოლოდ და მხოლოდ დროებითი, სასრული სტაბილურობის შეგრძნების შეტანის მისია აკისრია. ეს იმიტომ, რომ პირველ გვერდზე მომხდარი დაცემის ხმა არც დანარჩენი გვერდების განმავლობაში არ ჩერდება და, პერსონაჟთა მოგონებათა კასკადისა არ იყოს, ტექსტის საზღვრებიც გვარიანად ირღვევა. მნიშვნელოვანია ისიც, რომ მოცემული ნაწარმოები ზღაპრის ანტიპოდად მხოლოდ შინაარსიდან გამომდინარე არ აღიქმება. კერძოდ, თუკი ზღაპრის გმირებს თავიანთი ქმედებითა და სიტყვებით ტექსტის საერთო მიზნისა და წინასწარ, მკაცრად განსაზღვრული სიუჟეტური ჩარჩოსაგან გადახვევის უფლება არა აქვთ, აქ „დაბნეული ზღაპრის გმირები” (როგორც მათ თავად ავტორი უწოდებს) ზემოხსენებულ ჩარჩოებსაც სცდებიან, ნაწარმოების ფორმაშიც ითქვიფებიან და, საბოლოოდ, მკითხველის წინაშე, თითქოს, მწერალ-დემიურგისაგან დამოუკიდებლად ფიქრის უნარით დაჯილდოებულნი წარდგებიან. შეიძლება, სწორედ ამიტომ, ჩნდება შეგრძნება, რომ რაიმე ერთ, კონკრეტულ ამბავს კი არა, შთამბეჭდავ ენობრივ ფორმასა და მხატვრულ ხერხებში განსხეულებულ დღიურს, მრავალგანზომილებიანი ქვეცნობიერი შრის ფიზიკურ სივრცეში გადმოტანილ ანარეკლს ვკითხულობთ.
აღსანიშნავია, რომ რომანის სპეციფიკურ ბუნებასა თუ ფორმაზე თვით სათაურიც კი გვანიშნებს. არსებობს ბნელი ცა, ბნელი ოთახი, „ბნელი დერეფნებით დაქსელილი წარმოსახვა”, მაგრამ წყალი ან, უფრო სწორად, „წყლები”, რაც ამ უკანასკნელის მრავლობითი და, წესითა და რიგით, არამართებული ფორმაა, ბნელი არაა. გრამატიკული წესების მსგავსი დარღვევა ისეთ შემთხვევაში ხდება, თუკი საუბარი წყალბადის ორი და ჟანგბადის ერთი ატომისაგან შემდგარ მოლეკულებზე კი არა, იმ მნიშვნელოვან შინაგან პროცესებზე გვაქვს, რასაც გააზრება, წერა, კითხვა ან სხვა – ფიქრის ნებისმიერი ფორმა მოითხოვს. ეს, ერთი შეხედვით, შეუსაბამო, მაგრამ მრავლისმთქმელი სიტყვათა თანწყობა სრულყოფილ სახეს მწერლის ენაში იღებს და მკითხველს სიუჟეტური რეალობისაგან გადახვეულ დინებასა და ფსიქიკურ შრეებში დასამახსოვრებელი მოგზაურობისათვის იმთავითვე ამზადებს. ოღონდაც, უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ზემოხსენებული მზადება ირინასა და ალექსანდრეს ბებიის მზადებას არ ჰგავს – სიკვდილის ავი წინათგრძნობის პერიოდული შემოტევისას თავის მოწესრიგებას რომ იწყებდა. ეს უფრო ფარული, ინტუიციურ დონეზე არსებული შეგრძნებაა, ბედნიერებისა თუ ბედნიერების ცნების პოვნას თუ ვერა, სიახლის აღმოჩენის დადებით მოლოდინს რომ მიემართება.
© არილი