- იასუმასა მორიმურა
1946 წლის პირველ იანვარს იაპონიის იმპერატორმა ხიროხიტომ სამეფო განჩინებით თავისი ღვთიური წარმომავლობა უარყო. გაუქმდა იაპონელთა ეროვნული რელიგიის – სინტოს როგორც სახელმწიფო რელიგიის სტატუსი. ამ თემებს ხიროხიტო ლამის გაკვრით შეეხო, თითქოს საქმე რაღაც უმნიშვნელოს ეხებოდა; თითქოს, საუბარი მხოლოდ იაპონელთა ცხოვრების ეთნოგრაფიულ-რიტუალურ ნაწილის ზედმეტად სერიოზული აღქმის დათმობას ეხებოდა და მეტი არაფერი. არადა, ამ სიტყვების თქმისას, ის უარს ამბობდა იმ ღერძულ მეტაფიზიკაზე, რომელმაც შვა მისი სამყარო, იმაზე, რისგანაც ეს სამყარო სასიცოცხლო ძალებს იღებდა და სადაც იმთავითვე იყო მოცემული დროთა სისრულე და, მაშასადამე, მომავლის კონტურებიც. დროთა სისრულე ხომ დროის სამივე განზომილების „აქ და ახლა“ თავმოყრას გულისხმობს და სწორედ „აქ“ შეიძლება იქნას მომავალი „გახსენებული“. ყველაფერი ეს ეთნოგრაფიულ-ეგზოტიკურ მოვლენად გამოცხადდა. იაპონია ხსენებულ დროს სწორედ მისი მეტაფიზიკის წიაღში შობილ ომავლის პროექტთა ნანგრევებში არსებობდა და, რაც მთავარია, აღარ არსებობდა ის „ადგილიც“, საიდანაც მომავლის რაიმე პერსპექტივა გამოჩნდებოდა.
ომში განცდილი კატასტროფის შემდეგ გლობალური სამყარო იაპონელებისაგან კულტურის რაღაც ახალ პროექტს მოითხოვდა, რაღაც სტალინური „ფორმით ნაციონალურისა და შინაარსით ინტერნაციონალურის“ ერთგვარ ახალ, გლობალისტურ ანალოგს. გლობალური სამყარო ვეღარ შეეგუებოდა იმ მეტაფიზიკას, რომელსაც შედეგად ყველასთან და ყველაფერთან ხისტად დაპირისპირებული კულტურული სინგულარობის მისტიკური ნაციონალიზმი მოჰყვა.
მირჩა ელიადე თავის „საკრალურსა და პროფანულში“ ახსენებს ავსტრალიაში, არუნტას უდაბნოში მცხოვრებ ახოლპას მომთაბარე ტომს. მათი გადმოცემების თანახმად, მითიურ ხანაში ღვთიურმა არსება ნიმბაკულამ ტომის არსებობა კოსმოსს დაუკავშირა და საკრალურთან ვერტიკალურ კავშირში მოაქცია. ყველაფერი ეს სიმბოლური აქტით იქნა გამოხატული: მან ევკალიპტის ხის ვარჯისაგან გამოთალა სვეტი, სისხლით დაამაგრა მიწაზე, ზედ აძვრა და ზეცაში გაუჩინარდა. მას შემდეგ ეს სვეტი ახოლპას ტომისათვის წარმოადგენდა კოსმიურ ღერძს, რომელიც ზესკნელს, სკნელსა და ქვესკნელს და დროთა სისრულეს აერთიანებდა და რომლის გარშემოც სასიცოცხლო სივრცის მოწესრიგება ხდებოდა. საცხოვრებელი ადგილის გამოცვლისას ეს სვეტი თან მიჰქონდათ იმ მიმართულებით, საითაც დროის განმავლობაში თავისით გადაიხრებოდა ხოლმე. გადატანილი სვეტის ირგვლივ ახალი კოსმოსი უნდა აგებულიყო. უშუალოდ მის სიახლოვეს სახლდებოდა სოფლის ჯადოქარი და მკურნალი, შემდეგ ტომის მეთაურები და ა.შ. ასე ხდებოდა, რომ, მიუხედავად საცხოვრებელი ადგილის ხშირი შეცვლისა, ისინი მუდამ „შინ“ იყვნენ იმ აზრით, რომ ახალ საცხოვრებელ ადგილზეც ამყარებდნენ ზეცასთან და ქვესკნელთან მისტიკურ კავშირს.
სვეტის დაზიანება სამყაროს დასასრულისა და კოსმოსის ნგრევის ტოლფასი იყო. ტომის წევრებს ძრწოლა და წუხილი ეუფლებოდათ. ელიადეს თანახმად, მცირე ხნის უმიზნო ხეტიალის შემდეგ მიწაზე სხდებოდნენ და კვდებოდნენ.
ესაა, ალბათ, ზუსტი ეთნოგრაფიული მოდელი იმისა, თუ რა ეგზისტენციური კატასტროფის წინაშე აღმოჩნდა ხიროხიტოს განცხადების შემდეგ იაპონია. ეს, არსებითად, ჩვეული სასიცოცხლო გარემოს, კოსმოსის მრავალათასწლოვანი წესრიგის ნგრევასა და ქაოსის დასაწყისს ნიშნავდა. სიცოცხლისა და ყოფიერების ახალ ჰორიზონტში დამკვიდრების ნება, ვერტიკალური კავშირების, მეტაფიზიკური კონტექსტის თანაობის გარეშე უნდა გამჟღავნებულიყო. ვერტიკალური იდენტობის დაკარგვა იგივეა, რასაც ნიცშე აღწერს, როგორც ღმერთის სიკვდილს: ღმერთები და ფასეულობები ჩამქრალი ვარსკვლავებივით განაგრძობენ არსებობას. მათი ნათება ჩვენამდე აღწევს, ხოლო თავად ის, რაც ანათებს, აღარსადაა. თურმე, ის ადგილიც აღარ არსებობს, სადაც ისინი შეიძლებოდა განთავსებულიყვნენ. ჩვენ კიდევ უცნაური ინერციით განვაგრძობთ იმის გათვალისწინებით ცხოვრებას, რაც თურმე უკვე აღარ არსებობს და მისი განთავსების ადგილიც გამქრალა.
იასუმასა მორიმურა დაიბადა 1951 წელს. 1978 წელს დაამთავრა კიოტოს ხელოვნების საქალაქო უნივერსიტეტი. ის ავტორია დიდი სერიისა – „ფერწერის ისტორია ავტოპორტრეტებში“. მასში ის ცნობილი ევროპელი და ამერიკელი მხატვრების ნამუშევრებში საკუთარ სახეს განათავსებს და ასე ქმნის მეორად პროდუქტს – თავის ავტოპორტრეტს (მაგრამ ეს ვერ მოხდება, თუ ის, რასაც საკუთარი თავის განსათავსებლად იყენებს, წინასწარ არ იქცა მეორადი გადამუშავების პროდუქტად და ეს კარგად უნდა დავიმახსოვროთ). ნაწარმოებებს ამ სერიიდან თან ახლავს ავტორისეული ტექსტი, რომლებშიც მორიმურა ცდილობს, ავტოპორტრეტის ორიგინალის ავტორის სათქმელი გამოთქვას. გარდა ამისა, მორიმურა ავტორია სერიისა, სადაც, ასევე, ისტორიულ პირთა პორტრეტებშიც მისი სახეა ინსტალირებული. უკვე ვახსენეთ, რომ ჟანრს, რომელშიც იგი მუშაობს, აპროპრიაციის (მითვისების, სესხების) ჟანრს უწოდებენ და ძალზე პოპულარულია იაპონელ მხატვრებს შორის.
ვფიქრობთ, კონფუციანური სამყაროს ნაწილი, იაპონური სულიერება მორიმურას მეშვეობით რაღაც ძალზე მნიშვნელოვან სათქმელს გამოთქვამს. ამ მხატვრის მეშვეობით ის თითქოს ფრთხილად სინჯავს იმ ფორმებსა და ნარატივს, რომლის წინაშეც მარცხი აღიარა. სინჯავს და ცდილობს განთავსდეს ამ განსხვავებულ და წარმატებულ საყაროში და მისი მონაწილე გახდეს. მორიმურას მხატვრობა თითქმოს მთლიანად ამ ვნებამ – მოსინჯვისა და მასში განთავსების ამ წადილმა შექმნა და ამჯერად სწორედ ეს იქნება ის ძაფი, რომლის მეშვეობითაც ამ მხატვრობას, როგორც კულტურის გამომთქმელს შევეხებით. ჩვენ გვაინტერესებს არა იმდენად მორიმურა, როგორც განუმეორებელი პერსონა, არამედ – როგორც თავისი კულტურის აგენტი, რადგან სწორედ ამ უკანასკნელის ხმა გვეჩვენება მისი მხატვრული მეტყველების უმნიშვნელოვანეს ასპექტად. ჩვენც ვცდით, ყური დავუგდოთ მორიმურას, როგორც ამ კულტურული სინგულარობის გამომთქმელს.
იაპონური სულიერება მისი მეშვეობით თითქოს ტოტალური საზრისის დაკარგვის გამო დაბნეულობას გამოხატავს. მას შემდეგ, რაც ძველმა საზრისებმა არ გაამართლეს, ექსისტენციალური საყრდენები სადღაც სხვაგან არის საძიებელი იმათ წარსულსა თუ აწმყოში, ვის წინაშეც მან 1946 წლის პირველ იანვარს კაპიტულაცია გამოაცხადდა. მაგრამ არსებობის ნება ისევ ცხოველმყოფი იყო. ეს უკანასკნელი კონფუციური სიმშვიდითა და მეთოდურობით შეუდგა გამოსავლის ძებნას. მანამ კი, სანამ ეს გამოსავალი მოიძებნება, ნიღბების დაუსრულებელი კარნავალია. მთავარი ნიღაბი კი „ბედნიერი იაპონიის“ ნიღაბია, რომელმაც „წარმატებით შეუთავსა ერთმანეთს ტრადიციული და ახალი“.
ოსვალდ შპენგლერი ისტორიულ ფსევდომორფოზას უწოდებს შემთხვევას, როდესაც რომელიმე კულტურას თავს ეხვევა სხვა კულტურის ისტორიული ფორმები. ჩვენს შემთხვევაში საქმე სხვა რამესთან გვაქვს. აქ კონფუციანური თავად ცდილობს, ზედმიწევნით აითვისოს ის ფორმები, ისტორიულად წარატებულები რომ აღმოჩნდნენ.
ბიბლიურ თამარს გავიხსენებთ – ისეთს, როგორსაც მას თომას მანი აღწერს თავის ტეტრალოგიაში „იოსები და ძმანი მისნი“. ესაა ებრაელთა მოხეტიალე ტომისათვის უცხო ქალი, იაკობის ფეხებთან რომ ზის, მისი მოდგმის ამბებს ისმენს და თანდათან იაზრებს, რომ ამქვეყნად ყველაფერი ყველაზე მნიშვნელოვანი სწორედ ამ მოხუცთან, მის წინაპრებთან, მის ახლანდელ გარემოცვასთან და მის შთამომავლობასთან არის დაკავშირებული; რომ სწორედ ეს მოდგმაა ადამიანური კოსმოსის ცენტრი, უშუალოდ რომ არის დაკავშირებული სამყაროს შემქმნელ ყოვლადერთთან და დაუძლეველი სურვილი იპყრობს, ნებისმიერი ხერხით მათი ისტორიის თანამონაწილე გახდეს. მას უკვე არ აკმაყოფილებს თავისი მშობლების რჯული, ნაყოფიერების ღმერთები და ბაალები, აღარ აკმაყოფილებს ტყისა და მდინარეების სულების რწმენა, რადგან ამ მოხუცის წყალობით იგრძნო ის უზენაესი დაძაბულობა, რომლითაც ყოვლადერთი – ისრაელის ღმერთად წოდებული – სამყაროს ქმნის და ინარჩუნებს. ჰოდა, ისმენს დაუსრულებელ თავგადასავლებს ოჯახისა, რომელსაც უფალმა სრულიად განსაკუთრებული ადგილი მიაკუთვნა მის მიერ შექმნილ სამყაროში. როდესაც უფალმა წარმოთქვა „შევქმნათ ადამიანი ხატებისაებს და სახებისაებს ჩვენდა“, გულისხმობდა არა ყველას, არამედ სწორედ ამ მოდგმას, რომელთან სიახლოვეც განსაზღვრავდა სხვების მნიშვნელობასა და ადგილს. ამ უზენაესი განჩინების ნაყოფი ახლა მის წინაშე იყო მოხუცი პატრიარქის სახით, ოდესღაც და სადღაც ზეციური კიბე რომ ეზმანა მასზე ამავალი და ჩამომავალი ანგელოზებით. ის უსმენდა ადამიანს, რომელმაც კიბის სახით ცხადად იხილა კოსმიური ღერძი, სამყაროს ერთიანობას რომ განასახიერებს და მის ყველა განზომილებას თავს რომ უყრის.
თამარი ისმენს, თუ ამ მოდგმაში ზეციური მადლი როგორ გადმოდის მამიდან შვილზე, სადღაც და ოდესღაც როგორ დაშორდენ ღმერთი და ადამიანი ერთმანეთს, რათა შემდეგ ადამიანი ამ ხალხის სახით მონანიების გზით კვლავ მიუბრუნდეს თავის შემქმნელს. ისმენს, თუ როგორ იბადება ღმერთისა და ადამიანის ურთიერთობის მარადი ისტორიები ნოეს, იობის, იოსების და სხვა მრავალთა თავგადასავლების სახით, ისტორიები, რომლებიც აშკარად თუ ფარულად ემბრიონალურად მაინც ყველა ადამიანმა უნდა განვლოს მიწიერი ცხოვრების განმავლობაში და რომლებიც ყველა ერთად და ყოველი მათგანი ცალ-ცალკე ადამიანური ცხოვრების პრეფიგურაციებს წარმოადგენენ (ამ ტერმინის სქოლასტიკური, წარსულში მოხელვადი უნივერსალური ესკიზის მნიშვნელობით). ალბათ, იმის წინათგრძნობაც აქვს, რომ ამ კოსმიურ ისტორიასთან მიერთების ნებით თავადაც ახალ არქეტიპულ ისტორიას უყრის საფუძველს იმის შესახებ, თუ როგორ შეიძლება მთავარი ხდომილებების პერიფერიაზე მყოფმა სცადოს, უსამართლო განდევნას დააღწიოს თავი. სიცრუე, რომელსაც თამარი მიმართავს, არ არის დანაშაული. ამგვარ მითიურ განზომილებაში ყველაფერი სიცრუისა და სიმართლის მიღმა ხდება, რადგან მათი განმსაზღვრელია წვრილმან მოვლენებსა და ფაქტებში მოქმედი უზენაესი ნება და არა ადამიანური მისწრაფებები.
უზენაესი ნება კი თავიდან თითქოს თამარს არ აძლევს უფლებას, იაკობის მოდგმის ისტორიის თანამონაწილე გახდეს. პატრიარქის შვილიშვილები, იუდას ორი ვაჟი – ყერი და ონანი – თამართან შეუღლების შემდეგ კვდებიან, მაგრამ თამარი მაინც ადასტურებს, რომ ღირსია ამ უზენაეს ანთროპოგონიასთან მიერთებისა და თავად იუდას შეაცდენს. ხდება ის, რაც, ისევ და ისევ, თავისი მითიური განზომილების გამო არ შეიძლება „კარგისა“ და „ცუდის“ კატეგორიებით შევაფასოთ. შენიღბული თამარი იუდასგან გააჩენს ორ ვაჟს და ასე გადალახავს იმ თითქოსდა გადაულახავ ზღვარს, რომელიც მის სისხლს და ისრაელს აშორებდა ერთმანეთისაგან.
მთელს ამ ამბებში ჩვენთვის მნიშვნელოვანი ის წადილია, არ დარჩე კოსმოგონიის პერიფერიაზე, არ აღმოჩნდე ერთგვარი ანთროპოლოგიური ნაშთის მდგომარეობაში და ნებისმიერი რამ: ულმობელი სისასტიკე და სიცრუე თუ ბავშვური მინდობა და ასეთივე ბავშური დაგულება საკუთარი თავისა სხვის არსებაში მოიშველიო თავის გადასარჩენად. ხსნა ამ დროს მნიშვნელობათა ცენტრის დაძაბულობაში საკუთარი თავის განთავსების ნებაა და სწორედ მას იმარჯვებს თამარი. ალბათ, ესაა ის პირველიც, რომელსაც კონფუციანური სამყარო მეოცე საუკუნის პირველ ნახევარში განცდილი კრახისა და ათასწლეულების განმავლობაში ჩვეული კოსმოსის ნგრევის შემდეგ მიმართავს.
პირველ რიგში, თვალში სწორედ ეს გვეცემა მორიმურასთან, დაუფარავად რომ გამოხატავს ამ წადილს. ესაა, რასაც კონფუციური სულიერების მამა, კონფუცი შემეცნების ყველაზე იოლ გზას, მიბაძვას, ჩვენ დავუმატებდით, მიბაძვასა და სრულყოფილი ნიმუშის იმიტირებას უწოდებდა.
კონფუციუსი ამბობდა, რომ სამი გზით შეიძლება მივიდეთ ცოდნამდე: აზროვნება, რომელიც ყველაზე კეთილშობილური გზაა, მიბაძვა, რომელიც ყველაზე მარტივი გზაა და გამოცდილება, რომელიც ყველაზე მწარე გზაა. ათასწლეულების განმავლობაში ჩინელ მოხელეთა – მანდარინების მრავალ ათასეულთა აღზრდის მთავარი მეთოდი სწორედ მიბაძვა იყო. გავიხსენოთ ლის ათი ათასი წესი ქცევისა, რომელსაც ინდივიდი სწორედ ამგვარი ტოტალური მიბაძვის იდეალისაკენ მიჰყავდა ათასწლეულების განმავლობაში. მაო ძე დუნმა ვერ დაამარცხა კონფუციანელობა. თავისი ბრძოლით მის წინააღმდეგ, კულტურული შოკით, რომელსაც კულტურული რევოლუცია უწოდა, თავისდაუნებურად შექმნა კონფუციანელობის ერთგვარი ორეული, რომელსაც აღარ აწონასწორებდა დაოსიზმის სულიერ პერსპექტივათა უსასრულობა. ევროპულმა ექსპანსიამ და სამყაროს სურათის შეცვლამ დაარღვია დაოსიზმისა და კონფუციანელობის ის წონასწორობა, რომლითაც ჩინური სულიერების დროის მდინარებისაგან აბსტრაჰირებულ ჰარმონიულობას და თვითმკმარობას განსაზღვრავდა. ჩინეთი დღეს ერთგვარი სეკულარული კონფუციანელობის ვითარებაშია, რომლის გაწონასწორებასაც დღესაც კომუნიზმის იდეა ცდილობს.
ამგვარი მიბაძვით საფუძველი დაედო არა დასავლური სამყაროს სიდიადის დადასტურებას, არამედ ახალ სინამდვილეს, რომელშიც ლამის შეუმჩნევლად შევაბიჯეთ და ამაზე ოდნავ მოგვიანებით. ახლა კი მხოლოდ იმაზე შევჩერდებით, თუ როგორ გაამჟღავნა მორიმურამ თავისი კულტურის ძირეული სტრატეგია, თუ რაში მოძებნა მისმა გარემომ ხსნის გზა იმ სამყაროში, რომელშიც მას განცდილი კრახის შემდეგ თითქოს არც დაედგომებოდა. ჰოდა, სწორედ აქ ამოქმედდა არა მხოლოდ კონფუციური პრინციპი მიბაძვისა, არამედ თამარის ბიბლიური ისტორიაც. ორივენი წარმატებულისათვის სხეულის წართმევის გზას დაადგნენ. თამარმა ხომ მიზნად დაისახა, იუდას შთამომავლობა სწორედ მისი სხეულის გავლით დაბადებულიყო. ასე იშვნენ მუცლადღებული თამარის სხეულის წიაღიდან ტყუპისცალები ფარეცი და ზარახი.
როგორც ჩანს, ყველა ადამიანური ამბავი, რომელიც გადმოუციათ ჰომეროსს, სოფოკლესა და ევრიპიდეს, ძველი და ახალი აღქმის ავტორებს, დანტეს, შექსპირს, დოსტოევსკის, თომას მანს და სხვებს, ყოველ ცალკეულ ადამიანურ არსებობაშია თავმოყრილი და იმ კოსმიურ გზას ქმნის, რომელსაც მის ბედისწერას თუ მის ხვედრს ვეძახით. ჩამოთვლილები თუ სხვა მრავალი სხვას არაფერს აკეთებენ, თუ არა იმას, რომ აღწერენ ერთ ან რამდენიმე წირს იმ უთვალავისაგან, რომელსაც გადის ადამიანი – ყველაზე მარტივით დაწყებული და ურთულესი დრამით დამთავრებული, ბოგანოთი დაწყებული და სულის არისტოკრატით დამთავრებული. როგორც ჩანს, ადამის ყოფნა სამოთხიდან გამოდევნის შემდეგ იმ უთვალავ ბილიკად დაიშალა, რომელთა გავლისა და მოხილვის გარეშე შეუძლებელია თანშობილი ცოდვის გამოსყიდვა და „შინ“ დაბრუნება. „ცნობა“ ხომ იმას ნიშნავს, რომ რაღაც ბზარი გაჩენილა ჩემსა და იმას შორის, რაც ამიერიდან საცნობია, რომ ცნობადის ხის ნაყოფის დაგემოვნების შემდეგ მე თავად დამიშვია ამ ბზარის არსებობა, მის მიმართ ერთგვარი შეთქმული გავმხდარვარ და უარი მითქვამს გახსნილობის ბავშვურ გულწრფელობასა და მინდობაზე. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, განდევნა მხოლოდ დადასტურებაა იმისა, რაც თავად მოვიმოქმედე. აღასფერივით უარი ვუთხარი სამყაროს, როგორც ღვთის კეთილმეტყველებას, მასთან თანაობაზე და მანაც, უბრალოდ, დაადასტურა ჩემი უარი. კი არ დამსაჯა, არამედ დაადასტურა ის, რაც მე თავადვე მოვიმოქმედე. ამის შემდეგ უსასრულო მარტოობა და მისი გადალახვის მცდელობები დაედო საფუძვლად ადამის გზას. გაუცხოვების გადალახვა თუ არა, გადალახვის ზღვარზე წამიერი აღმოჩენა ამგვარ დაუსრულებელ ხეტიალს გულისხმობს. გზად კვლავაც მოწყალედ გვაძლევენ ხოლმე შანსს, რომ მიბრუნებულად ვიგრძნოთ თავი, მაგრამ, ისევ და ისევ, აღასფერივით იშვიათად თუ ვიაზრებთ თუ ვიღებთ ამას და კვლავ უარს ვეუბნებით „იმას“ ჩვენი სახლ-კარის ყორეს მიეყრდნოს და დაისვენოს და შემდეგ კვლავ გაუცხოვების უსასრულობაში გვიწევს ხეტიალი და მთელი შესაძლო ადამიანური დრამების უსასრულო რიგების მოხილვა.
ამ ხეტიალის ძალას, ალბათ, პირველ რიგში, ის რწმენა იძლევა, რომ მოხეტიალე არ არის თავისი ხვედრის იგივური და რომ როგორც არ უნდა ეცადონ ბედისწერის ავსულები მის მოქცევას კომპრაჩიკოსის ქოთანთა უსასრულო მრავალსახეობიდან რომელიმეში, მაინც რჩება რაღაც – რაღაც ძირეული და ხელუხლებელი. რა ნიღაბი თუ ნიღაბთა წყებაც არ უნდა მოგვაკუთნონ ბედისწერის მმართველმა ავსულებმა, თუნდაც ყველა ნიღაბი წაგვართვან და იმ სუბსტანციასაც კი შეეხონ, რომლის გარეშეც თითქოს არარაღა უნდა დარჩეს, მაინც რჩება ის ხელშეუხებელი, რომელიც ამართლებს ჩვენს არსებობას. იობის სული, წყლის პირად ქვიშით მოთამაშე ბავშვის მსგავსად, ხელუხლებელი დარჩება და ადამი, რომელიც პატრონობს და სახელსდებს ღვთიურ ქმნილებებს, კვლავ შეურყვნელად ივლის პირველქმნილი სინამდვილის გზებზე. მეგობრები მოვლენ, თანაუგრძნობენ იობს, მაგრამ მათ, ნებით თუ უნებლიედ, მხედველობაში ექნებათ არა ეს მოთამაშე ბავშვი, არამედ მისი ნიღაბი თუ ნიღბები.
ნიღაბი მხოლოდ შანსია იმისა, რომ მივაგნოთ იმ კარიბჭეს, რომელიც ბავშვის საუფლოსაკენ წარგვიძღება. ამით ის მხოლოდ ბედისწერის ერთ-ერთი აკორდია. თუ ამას კარგად გავიგებთ, მაშინ ჰესესეული ჰარი ჰალერივით შეიძლება ვეთამაშოთ კიდეც ბედისწერის მიერ შემოთავაზებულ ნიღბებს (როგორც ამას მორიმურა აკეთებს) და ვეთამაშოთ მანამ, სანამ მრავალგზის განმეორებული სიტყვასავით ნიღაბი შინაარსს არ დაჰკარგავს და წამის მეათასედში იმის სიახლოვეს არ ვიგრძნობთ, რასაც ბედისწერა თავის მრავალსახეობაში მალავდა. როგორც ჩანს, მორიმურას ზედმიწევნით აქვს გაშინაგანებული ძენის ის პრინციპი, რომლის თანახმადაც, ნიღაბი კი არ უნდა განდევნო, არამედ მშვიდად, წინააღმდეგობის გაწევის გარეშე უნდა მიიღო, თუკი მისგან გათავისუფლება გსურს. დაპირისპირება და ბრძოლა მხოლოდ თუ აძლიერებს მას, უფრო მეტიც, მისი არსებობის გარდუვალობას ადასტურებს. ქვიშაში მოთამაშე ბავშვი კი თავისი უსასრულო ნდობით შესცინებს და ამით განაიარაღებს. ამიტომაც ვფიქრობთ, რომ მორიმურასეული აპროპრიაცია არ არის მხოლოდ იმიტირება. ეს იმიტირებასთან ერთად თავისუფლების მოპოვების იმედიცაა.
და მორიმურაც ცდილობს, ასე შესცინოს იმ ნიღბებს, რომლებსაც მას ისტორიული ბედისწერა, როგორც კონფუციური კულტურის აგენტს, სთავაზობს. ამით იგი, უნებურად, კიდევ ერთ ახალ ნიღაბს, თამარის მსგავსად კიდევ ერთ პრეფიგურაციას ქმნის – დამარცხებული კულტურის აგენტისა და, ამასთანავე, ახერხებს, სიცოცხლის გზები გაუხსნას პიროვნულ და კულტურულ ხელუხლებელს. თითქოს ელოდება, ბედისწერა, როგორც ბოროტება, როდის დაიღლება, როდის დაღლის საკუთარივე სიავე და დამარცხებული როდის ჩაცუცქდება წყლის პირას ქვიშაში მოთამაშე ბავშვთან.
სიცოცხლის არაჩვეულებრივმა ნებამ იაპონელს გამოსავალი მოაძებნინა. ძველი სოციალური ალგორითმები მილიტარისტული შინაარსისაგან გაათავისუფლა და ეკონომიკური ქცევის შინაარსებით შეავსო. იმ ენერგიამ, რომელიც მისტიკური ნაციონალიზმის ორგანიზებულობას, უმკაცრეს იერარქიასა და აგრესიულობას ქმნიდა, თავის ასპარეზად ეკონომიკა მოძებნა. სამურაი, რომელიც მეომრული ღირსების დასამტკიცებლად იბრძოდა, დღეს იმავე შემართებით იბრძვის მატერიალური წარმატების, როგორც თავისი გამორჩეულობის დასტურისათვის და ამ ბრძოლაში ცდილობს თავისი თვითობის საარსებო განზომილებათა, თავისი „შინის“ მოპოვებას. გარედან მაცქერალთა ზერელე თვალმა ეს ტრადიციულისა და ახლის იდეალურ კავშირად მონათლა და გარედან, ალბათ, ასეც ჩანს, რადგან მისთვის ნაკლებად ჩანს ის მეტაფიზიკური ნოსტალგია, რომელსაც იაპონელი ატარებს და ეს ყველაზე ნათლად ახალ იაპონურ რელიგიებში ჩანს, რომლებშიც ტრადიციული ძენსა და შინტოსთან, ინდუისტურ, იუდეველურ თუ ქრისტიანულ მოტივებთან ერთად აღმოვაჩენთ მატერიალური წარმატების კულტს და, ამავდროულად, ძრწოლას იმ გლობალური სამყაროს გამო, რომელმაც თავისი ჰორიზონტიდან განდევნა მათი სულიერების „შინ“. თითქოს ცდილობენ ძველი და ჩამქრალ ვარსკვლავად მანათობელი სამყარო ახალი ნიღბებით შემოსონ და მისტიკური ეკონომიზმით გამოაცოცხლონ. მსგავსი რელიგიების საკულტო შენობები დღეს უკვე ათეულობითაა ფუძიამას მთის ფერდობებზე.
ხოლო სანამ „შინ“ მოიძებნება, აკუტაგავა რიუნოსკეა, იდენტობის ძიებამ და მეტაფიზიკურმა სევდამ თვითმკვლელობამდე რომ მიიყვანა, შოკო ასახარაა, რომელმაც ძველი მეტაფიზიკური ფორმების ნაზავით ახალი მეტაფიზიკის მიღება გადაწყვიტა და ამ უკანასკნელის განთავსების ადგილის მოსაძებნად თანადროული სამყაროს ნგრევის იდეას მიადგა; საბოლოოდ, იასუმასა მორიმურაა, ახილპას ტომის დაბნეული შვილივით რომ დახეტიალობს და დასავლური ნიღბებით რომ ცდილობს ახალი კოსმიური ღერძის მოძიებას.
გასული საუკუნის ბოლო მეოთხედის სოციოლოგიაში გლობალურ სამყაროში მიმდინარე ინტერკულტურული პროცესების დასახასიათებლად აპროპრიაციის ცნება მოიშველიეს. ასე აღნიშნეს ფენომენი, როდესაც დომინანტური კულტურის წარმომადგენლები რეპრესირებული კულტურისათვის დამახასიათებელ ფენომენებს – საკრალურ ნიშნებს, ცხოვრებისეულ რიტუალებს და ა.შ. – ითვისებენ. ამერიკელი სოციოლოგები (ჯონ მაკუორტერი, ჯეიმს ო. იუნგი და სხვები) ხშირად აღნიშნავდნენ, რომ ამ გზით ხდება რეპრესირებულ კულტურათა ერთგვარი განიარაღება, მათი ცხოვრების საკრალური ასპექტებისა და იდენტობის ცენტრალური ელემენტების ეგზოტიკურ ფენომენებად, ერთგვარ საკარნავალო ნიღბებად ქცევა და, მიუხედავად იმისა, რომ ეს, ერთი შეხედვით, რეპრესირებული კულტურისათვის ახალ სამყაროში ადგილისა და მნიშვნელობის მინიჭების ნიშნით კეთდებოდა, სინამდვილეში ეს საპირისპირო ეფექტს იწვევდა. ის, რაც უნივერსალური მნიშვნელობის მატარებელი იყო, მოდურისა და ეგზოტიკურის ნიშნით აღიბეჭდება და მასობრივი წარმოების საგნად იქცევა. ასე ხდება აპროპრირებული კულტურის დეჰუმანიზაცია და მისი ჩართვა საბაზრო ურთიერთობათა წრებრუნვაში, რისი შედეგიც საყოველთაო ტურიზმია თავისი ზერელობითა და ზედაპირული ცნობისმოყვარეობით. ასე ხდება დათრგუნული კულტურის „შემოტყუება“ გლობალურ საკომუნიკაციო სივრცეში, ახალ სიმბოლოთა და მეტაფორათა შორის, ახალ ისტორიულ მიზანდასახულებებისა და მომავლის ახალი პროექტის ფარგლებში.
ზოგჯერ ამ ფენომენს კოლონიალიზმის გაგრძელებად, მის უსისხლო ფორმად მიიჩნევენ. რასობრივი, კულტურული თუ ეთნიკური კონფლიქტის გადაჭრა ხდება არა სუსტში, როგორც კულტურულ სინგულარობაში, ტოტალური საზრისის არსებობის აღიარებით, არამედ მისი საბაზრო დაშვებით გლობალურ ეგალიტარულ სივრცეზე, მისი განიარაღება მეტაფიზიკური თავწყაროებისაგან და, შედეგად, მისი დეჰუმანიზაციით. იმ ფენომენის მნიშვნელობა, რომელიც საბაზრო ურთიერთობებშია ჩართული, საბოლოოდ, მისი შესაძლო საბაზრო ღირებულებით ამოიწურება. ამდენად, ის მხოლოდ საშუალებაა და არა უსასრულო სიღრმითი პერსპექტივის მქონე მიზანი – საშუალება ცნობისმოყვარეობის დაკმაყოფილებისა, საყოველთაო ეგალიტარული კონტექსტის კიდევ ერთი დადასტურებისა და ა.შ.
იასუმასა მორიმურასთანაც აპროპრიაციის ვექტორი შებრუნებულია და ეს მნახველზე ჰიპნოზურად მოქმედებს. მისი ფოტოაპარატით, ყალმით თუ აუდიოჩანაწერებით თითქოს სწორედ დამარცხებული სამყარო ცდილობს გამარჯვებულის აპროპრირებას. და გამარჯვებულიც გახევებული მიჰყვება ამ, ერთი შეხედვით, უვნებელ პროცესს. ცდილობს ის გაიაზროს, როგორც მოწაფის მცდელობა, რომ ყველაფერში მასწავლებელს ჰგავდეს, უნებურად ლამობს, ცდილობს, თავადაც მოწაფის მიერ ათვისებულს ემსგავსოს, რადგან კომუნიკაციის იმპერატივები სწორედ ამას მოითხოვენ მისგან, თუმცა კი, ადრე თუ გვიან, მოუწევს აღიარება, რომ მოწაფეს განუიარაღებია ის და თავადაც გლობალური საკომუნიკაციო მატრიცის განშუალებული და ეგალიტარული კვანძების პროკრუსტეს სარეცელზე დაუყვანია. აპროპრიაცია, როგორც დასავლური სამყაროს უკანასკნელი კოლონიალური იარაღი ამით მისთვისვე იქცა განშუალებისა და დეჰუმანიზაციის მეტასტაზების გავრცელების სტიმულად.
აპროპრიაცია საკვანძო ცნებაა არა მხოლოდ იასუმასა მორიმურას, არამედ მთელი მისი კულტურული კონტექსტის, საბოლოოდ, მთელი კონფუციური სამყაროს წამმართველი ვნების გასაგებად. გავიხსენოთ, რომ ის ვისაც შემომქმედს ვუწოდებთ, ერთგვარი მედიუმია, რომ მისი მეშვეობით მეშვეობით კულტურა – ეს მარად მოუხელთებელი, ირაციონალური, თითქოს ამორფული, მაგრამ მაინც გამოკვეთილი, ცოცხალი და ცხოველმყოფი სინგულარობა – რაღაც ძალზე მნიშვნელოვანის გამოთქმას ცდილობს. ზოგჯერ ეს მეტყველება იმდენად მკაფიოა, რომ შეუძლებელი ხდება, ზღვარი გავავლოთ პერსონის განუმეორებლობასა და კულტურის იმ ტანს შორის, რომელშიც ის მეტყველებს, ან რომელიც ამ პერსონით, როგორც ინსტრუმენტით ცდილობს მეტყველებას, რადგან საქმე აღარ გვაქვს კულტურასთან, როგორც მეტაფორებითა და სიმბოლოებით აკინძულ რაობასთან, იგი მთელი თავისი ცხოველმყოფი ნებელობით წარმოსდგება ჩვენს წინაშე. და ასე ვიღებთ იმ რთულსა და ირაციონალურ დინამიკას, იმ თავნება და ჭირვეულ პანორამას, რომელიც მოგვიხმობს, რომ ჩავერთოთ მასში, რათა ჩვენითაც ამეტყველდეს.
არ უნდა მოგვატყუოს იმან, რომ მორიმურა თითქოს ცდილობს, გაექცეს თავისი კულტურის ტანს (სხეულს) და თავი მის გარეთ ნასესხებ სხეულებს შეაფაროს. ესეც, თუ ჩავეძიებით, სხვა არაფერია, თუ არა საპირისპიროს მეშვეობით კულტურის თვითდადასტურება. რაც მეტად ცდილობს მორიმურა თავისი ბუნებრივი კონტექსტიდან გაუცხოვებას, მით მეტად იძიებს მასზე შურს ეს უკანასკნელი და ის, რაც თავისუფალი ნების სამყოფელს ქმნიდა, ახლა თავს უკვე გარდუვალ ბედისწერად ატყდება.
ამიტომაც არის, რომ მისი მეტამორფოზები კიდევ უფრო ადასტურებენ ცოცხალი და ჭირვეული კონტექსტის გარდუვალობას. მურიმორას მიერ მომარჯვებული ნიღბები, უმალ, კონტექსტის ნიღბებია – იმისა, რაც მორიმურას დაბადებამდე სულ რამდენიმე წლის წინანდელმა კატასტროფამ არყოფნის საფრთხის წინაშე დააყენა. ეს არის ერთგვარი ისტორიული მიმიკრია თუმცა კი ეს უკანასკნელი ამ შემთხვევაში არ არის მხოლოდ აღმქმელზე შთაბეჭდილების მოსახდენად მიმართული. ამ დროს შენ, უბრალოდ, სხვისთვის შეთავაზებული ნიღბების მიღმა კი არ მალავ იმას, რაც ხარ, არამედ ეს ის მდგომარეობაა, როდესაც მიმიკრია უკვე შინაგანია, საკუთარი თავის წინაშე გათამაშებული დრამაა, მცდელობაა იმისა, რომ როგორმე თამარივით სამყაროს უნივერსალური ისტორიის თანამონაწილე გახდე და ხელახლა მოიპოვო შენი არსებობის ანი და ჰოე.
თუ იასუმასა მორიმურას მხატვრობას ასე შევხედავთ, ვფიქრობთ, ჩვენი გაგების ჰორიზონტს თანდათან დატოვებენ ცნებები „კონცეპტუალიზმი“, „პოსტმოდერნის განწყობა“ და ა.შ. უფრო სწორად, კი არ დატოვებენ, არამედ ერთგვარ მეორად ინსტრუმენტებად იქცევიან და ამის გაგება, ვფიქრობ, ძალზე მნიშვნელოვანია. ჩვენს თვალწინ თამაშდება საკუთარი „შინ’-იდან ნაძალადევი განდევნისა და ახალი ექსისტენციალური გარემოს მოსინჯვის დრამა და მორიმურას, როგორც მხატვრის ბედიც, ალბათ, აქ არის საძიებელი.
მორიმურა მეორე მსოფლიო ომში იაპონიის მიერ განცდილი კატასტროფიდან ხუთი წლის შემდეგ დაიბადა, სწორედ მაშინ, როდესაც ეჭვქვეშ აღმოჩნდა მთელი ის ცივილიზაციური კონტექსტი, რომლის წევრიც ის იყო. ეს იყო ერთგვარი ინფერნალური მდგომარეობა, როდესაც ცხოვრების ჩვეული ფორმების ნგრევის გამო აწმყოს მომავლის ინტუიცია აქვს დაკარგული, გარე ნიმუშების უტილიზებას ახდენს და ასე ცდილობს თავისი სხეულის აგებას. დროთა კავშირის დაკარგვა ინფერნალურიბის მეორე განზომილებასაც ამჟღავნებს: სრულ ექსისტენციალურ უსაყრდენობაში საყრდენის „სესხების“ მცდელობას. და მესამეც: ესაა მცდელობა, რომ რომელიმე ნიღბის მორგებით დაიბრუნოს ღირსება და საკუთარი მნიშვნელობის განცდა. ინფერნალურობის საბოლოო წერტილი კი ისაა, რომ თვითობას უკვე ნიღაბთა ამ კარნავალის გარდა სხვა საყრდენი არ გააჩნია.
მორიმურამ თითქოს ჩვილის ცოცხალი ინტუიციებით აღიქვა მისი გარემოს მიერ განცდილი კატასტროფის მთელი მთელი შედეგები და ეს გამოცდილება მისთვის არსებობის ბუნებრივ კონტექსტად იქცა. შეიძლება ითქვას, რომ მისი მხატვრობა სხვა არაფერია, თუ არა იმ ექსისტენციალური შოკის მდგომარეობაში ცხოვრების ჩვევა, რომლითაც ჩვილობაში მისი გარემომცველი ატმოსფერო იყო გაჯერებული – ჯერ კიდევ იმ ასაკში, როდესაც ჯერაც ვერ არქმევდა მოვლენებს სახელს, შემდეგ კი მთელი მისი ცხოვრება ამ სახელდების ნიშნით წარიმართა. ეს სახელდებაა მისი მეტყველებაც და კულტურის მისით მეტყველებაც, თანაც კონფუციური ღიმილიანი სიმშვიდით და თითქოს განურჩევლობითაც. ის, რაც მოხდა, არ გახლდათ მხოლოდ ერთი რომელიღაც მილიტარისტურლი ქვეყნის სამართლიანი მარცხი. თუ ჩინეთის ახალ ისტორიასაც გავიხსენებთ, ეს, უმალ იმ იდენტობათა ნგრევა იყო, რომელიც კონფუციანურ სამყაროში დასავლეთთან უშუალო შეხვედრა ხანგძლივი დაძაბულობის შემდეგ სახელმწიფოებრიობათა ნგრევით დასრულდა. თუკი ჩინურმა სულიერებამ თავიდან კომუნისტურ მიმიკრიას შეაფარა თავი და ასე გარიდებოდა ისტორიის ულმობელ ძალადობას, იაპონელებმა მთელი ენერგია ერთადერთი ეგზისტენციალური განზომილებისაკენ ეკონომიკისაკენ მიმართეს. ჩინეთის საპირისპიროდ, ეს ქვეყანა უკვე მთელი საუკუნის განმავლობაში ცდილობდა ზედმიწევნით დასავლური ყოფილიყო და ამით იმთავითვე გამოირიცხა ისტორიიდან გაქცევის შესაძლებლობა, ხოლო ეკონომიკური წარმატებებითთითქოს კონფუციური კულტურის ფლაგმანს, ჩინეთსაც გაუხსნა სავალი გზები.
მორიმურა ჰგავს იმ ადამიანს, ვისაც ბედმა მეხსიერება წაართვა და საკუთარი თავის მოსაძიებლად უსასრულო ხეტიალს შედგომია. ისტორიული კონტექსტი, რომელშიც მორიმურა გაჩნდა, იწოვდა და ანეიტრალებდა ოდესღაც ტრადიციულსა და მყარს. ეს არაა უძღები შვილის დრამა. ეს უკანასკნელი თავისი ნებით გაეცალა თავის „შინს,“ რადგან საკუთარი თავი სადღაც სხვაგან ეგულებოდა. ჰოდა, განცდილი თავგადასავლების შემდეგ იძულებული გახდა, ეღიარებინა, თუ რა მადლზე თქვა უარი. მორიმურა სხვა შემთხვევაა. მან, უბრალოდ, ერთ წამსაც აღმოაჩინა, რომ არ ჰქონია ეს „შინ,“ რაც ასეთად მიაჩნდა, მყისიერად გაიფანტა ატმოსფეროში და რომ მას აღარ გააჩნდა ის მეტაფიზიკური საყრდენები, საკუთარი არსებობის რწმენას რომ მისცემდნენ. და თუკი მაინც რაიმე შემორჩენოდა მის მეხსიერებას, მან, როგორც ძენ ბუდისტური კონტექსტის ჭეშმარიტმა შვილმა, ისიც უკუაგდო და არარას წინაშე წარსდგა, შემდეგ კი ეს არარა თანდათან შეავსეს ოდესღაც და სადღაც სხვის მიერ ნაწარმოებმა ნიღბებმა. იცი, რომ ეს მხოლოდ ეფემერული ნიღაბია, მაგრამ ცნობიერების შინაარსს მხოლოდ ისინი შეადგენენ. ის, რაც სხვისთვის იყო არა ნიღაბი, არამედ ბედისწერასთან დიალოგში გამოჭედილი იდენტობა, შენთვის მხოლოდ ეფემერაა, მხოლოდ ეფემერათა ნაკადია, რომელსაც არტისტის მიმეტური ვნებით თავისუფლად ეთამაშება ყოველგვარი სხვა შინაარსისაგან დაცლილი ცნობიერება, თუმცა კი არც თუ უანგაროდ – მიზანი იმ „შინის“ მიგნებაა, რომელიც, თურმე არ გქონია, დიდ ტყუილში არსებობდი და ამ ტყუილმა, საბოლოოდ, ტრაგედია შვა. ამიტომაც, ამ თამაშს თერაპიული დანიშნულებაც აქვს, როგორც იმის მცდელობას, რომ საკუთარ ნანგრევებში გაღვიძებულმა ცნობიერებამ ახალი ჰორიზონტი მოხელოს, ყოველ შემთხვევაში, გაუჩნდეს იმის იმედი, რომ ამგვარი ახალი ჰორიზონტი შესაძლებელია.
კიდევ ერთი ნაბიჯი გადავდგათ. იმიტირება იძლევა ნიღაბსა და ალგირითმს, რომელთა წიაღშიც მუდმივად იქნება გაუცხოვების ემბრიონი განაბული. იმიტირება ქმნის იმ საკომუნიკაციო გარემოს, სადაც ათვისებული ალგორითმების წყალობით იმიტირების ობიექტთან ინტერაქცია შეიძლება განხორციელდეს. ეს არ არის კულტურათა შორის ფანჯრის გაჭრის მცდელობა, რისი იმედიც მულტიკულტურალისტებს ჰქონდათ. როგორც ვთქვით, ამგვარი აპროპრიაცია საპირისპირო ნიშნით რევანშის ფორმად შეიძლება იქცეს. ასეთი იმიტირება არ ნიშნავს ახალი თვითობის მოპოვებას, რადგან ათვისებულს არაფერი აქვს საერთო იმ მეტაფიზიკურ წიაღთან, რომლიდანაც შენ გამოხვედი. იმიტირების გაიგივება ახალ თვითობასთან ერთგვარი თვითმკვლელობაა, რადგან, შეუძლებელია ისეთი ლოგიკური, უფრო მეტიც, ექსისტენციალური ოპერაციის განხორციელება, რომელიც მოგვცემს, რომ A=B. არადა, გლობალური ვითარებები სწორედ ამგვარ ოპერაციას მოითხოვენ როგორც იმიტატორისაგან, ისე იმიტაციის ობიექტისაგანაც. გლობალური საკომუნიკაციო მატრიცა ვერ შეიქმნება სინგულარობათა მოკვდინების, რაც იგივეა, იმის მტკიცების გარეშე, რომ A=B. თითქოს ისტორია დაიწყო იმით, რომ გამარჯვებულმა დამარცხებულისაგან ახალი თვითობის მოპოვება მოითხოვა და გაგრძელდა იმით, რომ გამარჯვებულსაც და დამარცხებულსაც საკუთარი თვითობის დათმობა მოუწიათ, რადგან, როგორც იურგენ ჰაბერმასი ამბობს, თანამედროვე სამყაროს განაგებს არა სიმართლე, როგორც ჭეშმარიტება, არამედ სიმართლე, როგორც საკომუნიკაციო რაციონალიზმი. ამიტომაც საქმე გვაქვს არა გამარჯვებასთან და დამარცხებულის მოკვდინებასთან, არამედ საყოველთაო ეგალიტარულობაში საკუთარი თავის დადგენასთან, ხოლო ამ ვითარებაში გამარჯვებულისა და დამარცხებულის დიალექტიკა ისევ თავის საწყის წერტილს უბრუნდება, სადაც ჯერ არც გამარჯვებულია და არც დამარცხებული. უფრო მეტიც, ეგალიტარული საკომუნიკაციო რაციონალიზმი მოითხოვს, რომ არც ერთი იყოს და არც მეორე, რადგან რომელიმეს გამარჯვება იმთავითვე ეგალიტარიზმისა და საკომუნიკაციო რაციონალიზმის პრინციპების დათმობას ნიშნავს. გლობალური სამყარო არ დაუშვებს ასეთი ლპობის ბაცილის არსებობას თავის თავში. თუკი მას რაიმე ადგენს და რაიმე აძლევს არსებობის ენერგიას, სწორედ ბრძოლის საწყისია, რომელიც მის მიერვე მყისიერად კასტრირდება და განურჩევლობად გარდაიქმნება.
© არილი